InfoHub Logo

JABAIY ÓMİRGE ORALÝ

Qajaýmen kezbe túısik tym ejelgi,
Buǵaýyn dáýir, daǵdy úze berdi.
Jabaıy ań qatty uıqydan kózin ashyp,
Kisenin silkip taǵy túregeldi.

Bek gazet oqymaıtyndyqtan bir óz basyna ǵana emes, Púdjetten San-Dıego shyǵanaǵyna deıingi búkil súıekti de sińirli, júndes ıt ataýlyǵa tónip kele jatqan qaýipti ańdaǵan joq. Munyń bári polár túnegine túrtpektenip ótken bireýler sary metalǵa kezigip, sol oljany kólik-keme kompanıalary dabyrlatyp jer-jahanǵa jaıǵan soń myńdaǵan adamnyń Sibirge qaraı lap qoıǵan sátinen bastalǵan-dy. Ol adamdarǵa aýyr jumysqa jaraıtyn myǵym, ózderin aıazdan saqtaıtyn qalyń da sabalaq júndi, iri turpatty ıtter qajet-tin.

Bek kúngeı Santa-Klara alqabyndaǵy úlken úıde mekendeıtin. Jurt bul oryndy "sýdıa Mıllerdiń úı-jaıy" dep ataıdy. Bul ózi jol aýzynan syrttaý, jartylaı aǵash tasasynda turǵan úı edi, tek buta arasynan baspanaǵa jaǵalaı, japsarlata salǵan keń de, saıaly dáliz ǵana kórinip turady. Úıge qaraı qıyrshyqtastan tóselgen jińishke jol bar. Ol butaqtary ıý-qıý bytysqan symbatty terekter túbindegi kók shalǵyndy qaq jara ótedi.

Úı syrtyndaǵy jer tipten keń. Onda qaptaǵan at qaraýshylar men olardyń kómekshileri kúıbeńdep júretin keń jylqy qoralary tur, qyzmetshilerge arnalǵan jabaıy júzim saıasyndaǵy irkes-tirkes úıshikter men júıeli salynǵan ózge de aýla qurylysy kóp. Al bulardan árirekte kókmaısa jaıylym, júzimdikter, jemis-jıdek, baý-baqsha kóz tartady. Munda tereń qudyqtan sý tartatyn qondyrǵy men sýdıanyń uldary ár tańda, kún ystyqta tipti túste de shomyla beretin taspen sementpen shegendelgen júzý áýizi de bar.

Osynaý atshaptyrym ıeliktiń bári Bektiń quzyrynda bolatyn. Ol osynda týǵan, óz ómiriniń barlyq tórt jylyn osynda ótkizgen. Árıne, munda basqa da ıtter bar edi. Mynandaı — asa keń orynda olardyń bolmaýy múmkin emes-tin, biraq ondaılar esepke kire bermeıdi. Paıda bolýynan joǵalýy tez, tar kúrkelerde jatady nemese úı túkpirinen uzamaıtyn anaý japon mopsıgi Týte sekildi bar-joǵy belgisiz birdeńeler, ıakı jún ataýlydan jurdaı, typ-tyqyr myna Meksıka ıti Izabel sıaqty tumsyǵyn taza aýaǵa anda-sanda ǵana shyǵaryp, baq pen aýlada sırek tóbe kórsetetin qolapaısyz bir tirshilik ıeleri. Onyń ústine bul úıde jıyrmadan kem túspeıtin tutas fokstererler toby bar, -olar da eden jýatyn qural-jabdyqtarymen qarýlanǵan áıelderdiń tasasynda turyp tereze ishinen boı qyltıtatyn Týte pen Izabelge yzalana yryldaıdy.

Biraq Bek úıkúshikter tobyna da, aýla tóbetteri qataryna da jatpaıtyn. Barlyq úı-jaı óz qaraýynda bolatyn. Áýizde de júzetin, sýdıanyń uldarymen ańǵa da shyǵatyn. Qojaıynnyń qyzdary Mollı men Alısany ymyrtta nemese tań ertesimen serýenge shyqqan kezderinde qaraýyldap júretin. Qysqy keshterde kitaphanada alaýlaı janǵan kamın qasynda otyratyn sýdıanyń aıaǵy astynda jatady. Onyń nemerelerin arqasyna mingizedi nemese kókshalǵynda solarmen birge asyr salyp oınaıdy, olar batyl túrde aldy-artyna qaramaı aýla túkpirindegi fontanǵa deıin, tipti, odan da arǵy jaıylym men baý-baqsha bastalatyn aýlaqqa shyǵyp ketken jaǵdaıda kúzetip júredi. Ol sýdıa Mıllerdiń úı-jaıy aýmaǵyndaǵy eki aıaqty turǵyndardy qosa eseptegende, júgirgen de ushqan, órmelegen jan ıeleriniń báriniń ústinen qaraıtyn bıleýshi padıshah bolǵandyqtan da álgi fokstererler tusynan keýde kerip óter edi, al Týte pen Izabeldi kózge de ilmeıtin.

Bektiń ákesi iri senbernar Elmo kezinde sýdıanyń senimdi serigi edi. Bek te ákesiniń laıyqty izbasary bolatynyn baıqatqan. Áıtkenmen ondaı asa iri emes-tin, enesi, Shotlandıa ovcharkasy Shep sekildi júz qyryq qadaq qana tartatyn. Alaıda jaqsy tur-mys pen jan-jaqty qurmet arqyly paıda bolatyn tákapparlyqty qossańyz, júz qyryq qadaq ta ózińdi asqaq ustaýǵa jarap tur. Bek jaryq dúnıege kelgen kúshik kúninen bergi tórt jyl boıy naǵyz aqsúıektiń kúnin keshti; tym ór boldy, tipti, dúbirli dúnıeden ońasha ómir súretin keıbir dáýletti myrzalardyń minezinde kezdespeıtindeı azdaǵan ózimshildik ádeti de joq emes-ti. Biraq Bektiń shekten shyqpaýyna onyń erketotaı úıkúshik emestigi de septigin tıgizdi. Ańshylyǵy men taza aýadaǵy ózge de túrli ermekteri semirýge jol bermeı, bulshyq etin qataıtqan. Sýyq sýǵa shomylý daǵdysy da shıratyp, shynyqtyra túsken edi.

Tóbet Bek osylaısha Klondaıkte altyn tabylyp, adamdar tórtkúl dúnıeniń tus-tusynan sýyq Sibirge lap qoıǵan 1897 jyldyń kúzine deıin ómir súrdi. Bek munyń birde-birin bilgen joq, sebebi gazet oqymaıtyn edi. Ol sondaı-aq baǵban kómekshileriniń biri Manýelmen dostyǵynyń da jaqsylyqqa aparmaıtynyn ańdamaǵan-dy. Manýeldiń bir osaldyǵy — qytaı lotoreıasyna qumar-tyn. Ásirese bul qumarpaz oıynshynyń daýasyz álsizdigi óz júıesine essiz senetindiginde edi de, túbinde orǵa jyǵylyp opyq jemeı tynbaıtyny áý bastan-aq belgili bolǵan. Júıe boıynsha oınaý úshin aqsha kerek, al kishi baǵbannyń jalaqysy áıeli men shubyrǵan balalarynyń qajetine zorǵa jetedi.

Manýel opasyzdyq jasaıtyn sol qyrsyqty kúni sýdıa Mıller sharap jasaýshylar qoǵamynyń jınalysyna ketken de, uldary sport klýbynyń qurylysy jumysymen júrgen, sondyqtan Manýel men Bektiń baq arqyly ádettegi serýenge (Bek solaı oılaǵan) shyǵyp bara jatqanyn eshkim baıqaǵan joq. Tek olardyń suraýy boıynsha poıyz aıaldaǵan jerde shaǵyn "Kolej — baq" beketine kelgenin jalǵyz bir ǵana adam kórdi. Álgi adam Manýelmen áldene týraly tildesti de, odan qoldan-qolǵa ótken aqsha syldyry estilgen.

Beıtanys:

— Taýardy ashyq-shashyq ákelgeniń qalaı? — dep kúńk etti de, Manýel Bektiń moınyn jýan arqanmen qos qabattap baılap berdi.

Manýel:

— Janyn kózine kórsetetindeı qattyraq tartyp qoısań tyrp ete almaıdy, - dedi, al anaý jaýap ornyna quptaǵan syńaımen birdeńeni mińgirleı saldy.

Bek arqandy moınyna laıyqty sabyrmen taqqyzdy. Ras, bul bir túrli tosyn jaıt edi, biraq ózimnen aqyldyraq dep biletindikten tanys adamdarǵa senetin-di. Alaıda arqannyń ushy bóten bireýdiń qolyna tıgen sátte aıbat shege yryldaǵan. Bul ásheıin óziniń ór minezin ańdatyp, narazylyǵyn baıqatqany-tyn. Tań qalǵanda, kenet arqannyń qysylyp ketkeni sonsha, qylqynyp qala jazdaǵan. Ashýy burq ete qalǵan ol qıanat jasaýshyǵa tap berdi, alaıda anaý da shapshań qozǵalǵan: tamaqtan qatty qysyp, epti qımylmen shalqasynan túsirdi. Arqan Bekti aıamaı býyndyrdy, biraq zor keýdesi basylyp-kóterile, yshqyna aýyr tynystap, tili salaqtaǵan bul álgi adammen jantalasa jaǵalasqan. Buǵan deıin eshkim de ózine munsha dórekilik jasap kórgen emes-ti, sondyqtan ǵumyrynda dál mundaı yzalanyp ta kórmepti! Degenmen, kóp uzamaı-aq álsireı bergen, kózderi shatynaǵan ol esten tanýǵa aınalǵan, poıyz toqtaǵan sátte eki erkek muny taýarlyq vagonǵa bir-aq atty.

Esin jıǵanda eń aldymen tiliniń aýyrǵanyn túısindi. Odan, jaısyz sekildi sezinip, jolaıryqtaǵy paravozdyń ashshy qıqýyn estigende Bek óziniń qaıda jatqanyn túsingen. Sýdıamen birge saıahatqa jıi shyǵatyn ol júk vagonyndaǵy júriske qatysty áserdi jazbaı tanydy. It kózin ashty. Janarynan tutqynǵa túsken koróldiń atoılaǵan ashý-yzasy ushqyndap tur edi. Ury onyń alqymynynan shap bermekshi bolǵan, biraq Bek bul joly shalymdyraq qımyldady. Azýdy álginiń qolyna salǵan, sóıtip arqanmen qaıtadan qylqynyp, esinen taǵy tanǵansha qarysqan jaǵy ashylǵan joq.

— Qutyrǵan bul! — dep túsindirdi anaý arpalystyń shýyn estip vagonǵa bas suqqan jolserikke qan-qan qolyn jasyryp.

— Qojaıynym muny Frıskoǵa aparýdy buıyrǵan. Sonda muny emdeıtin bir keremet ıt dárigeri bar kórinedi.

Bekti urlaǵan adam keıinirek San-Fransıskonyń port qabaǵyndaǵy túpki bólmede otyryp sol túnniń oqıǵasyn kezdeskenniń bárine qolynan kelgenshe áserleı áńgimelegen.

— Sonda osy úshin nebári elý alamyn, — dep shaǵyndy ol. — Bilsem ǵoı, qolma-qol myń berse de attap basar ma edim!

Bilegi qanǵa boıalǵan qol oramalmen tańýly edi, al shalbarynyń oń jaq balaǵy etekten tizege deıin julma-julma.

— Al álgi jigit bul jumysqa bola qansha aldy? — dep qyzyǵýshylyq tanytty qabaq qojaıyny.

— Júz. Odan tómenge kónbeı qoıdy.

— Bas-aıaǵy, demek, júz elý ǵoı, — dedi kabakshy. — Al bul ıt oǵan tatıdy, bás tigeıin!

Ury oramaldy jazyp ıt qapqan qolyn kóre bastady.

— Qutyrǵan bolyp shyqpasa jarar edi...

Onda o dúnıege attanyp ketýiń de ǵajap emes...

— Qoryqpa, budan ólmeısiń. Mańdaıyńa dar aǵashynda salbyrap turý jazylǵan! - dep qaljyńdady kabak ıesi. Odan: — Káne, azdap kómektesip jiber maǵan, keıin ári qaraı jyljı berersiń, — dep qosyp qoıdy.

Eseńgirep, tynysy tarylyp, alqymyndaǵy qylburaýdan jany kózine kóringen Bek qalaıda qınaýshylarǵa qarsylyq jasaýǵa tyrmysty. Biraq muny moıyndaǵan aýyr jez qarǵybaýyn kesip alyp tastaǵansha qaıta-qaıta edenge aýnatyp, arqanmen býyndyra berdi. Osydan soń álgiler buǵaýdy da sheship, Bekti torǵa uqsas shabaq jáshikke ıterip engize saldy.

Ol osy tor ishinde yza kernep, namystan qatty qorlanyp, sarǵaıtqan uzaq túndi ótkizdi. Osynyń báriniń ne ekenin túsine de almaǵan. Ózinen ne tileıdi bul beıtanys adamdar? Tar qapasqa ne úshin qamady muny? Bek qatty ańyrdy, tónip kele jatqan beımálim qaýip túısigi azapqa túsirdi. Ol ashylǵan esik tarsylyn estip birneshe márte qarǵyp turǵan, — sýdıa nemese onyń uldary kelip qaldy ma dep eleńdegen edi, alaıda tek árbir jol jaryǵy álsiz maı shyraǵdanyn syǵyraıtyp saraı ishine kóz salǵan kabak qojaıynynyń isingen sulbasyn kóredi. Sóıtip Bektiń kómeıinen shyǵýǵa oqtalǵan qýanyshty ún yzbarly yrylǵa aınalyp kete berdi.

Áıteýir, kabak ıesi buǵan tıgen joq. Tek tań azanda tórt erkek keldi de, jáshikti kóterdi. "Taǵy da jan qınaǵyshtar ǵoı" dep oılady Bek, óıtkeni bular qaıdaǵy bir sabalaq-sabalaq, jalba-julba, kúdikti bireýler eken. Sondyqtan da olarǵa tor qabyrǵa ishinen elire yryldady. Biraq analar tek yrjalańdap, muny taıaqpen túrtpektegen. Bul álgilerge kereginiń ózi de sol ekenin túsingenshe azýdy taıaqqa salǵan. Sodan keıin ǵana tunjyrap jata ketti de, jáshikti fýrgonǵa aýystyrǵansha qybyr etken joq.

Osylaısha Bek óziniń torymen birge qoldan-qolǵa óte bastaǵan. Bastapqyda bul ispen kólik keńsesiniń kyzmetkerleri shuǵyldandy, olar muny basqa fýrgonǵa tıedi de, ármen qaraı áketti. Odan qaptaǵan jáshikter men sálemdemelerge qosyp parommen jóneltti. Odan soń úlken temirjol vokzalyna jetkizgen; aqyr aıaǵynda qaıtadan taýar vagonyna ákelip tyqty.

Vagon eki kún, eki tún boıy yshqyna gýlegen paravoz sońynan júıtkidi. Bek te eki kún, eki tún boıy nár syzǵan joq. Qatty ashynǵan bul jolserikterdiń qamqorlyǵyna yrylymen jaýap qatady, al olar ósh qaıtarmaq úshin yzalandyra túsedi. Qalshyldaǵan kúıi aýzy kóbiktenip torǵa umtylǵanynda muny mazaq qylyp, qarq-qarq kúlip, jaman qora tóbetterinshe birese yryldap, birese úrip, mıaýlap, tumsyǵynyń tusynan qol erbeńdetip, átesh bolyp shaqyrady. Bek onyń aqymaqtyq ekenin túsindi, áıtkenmen sonyń ózi namysyna tıip, ashý-yzasy kúsheıgen ústine kúsheıe tústi. Ashtyqqa áli de bolsa shydaýǵa bolar edi, biraq shólden qatalady, osydan da esten tana ashynǵan. Asa sezimtal, názik túısikti buǵan álgindeı qorlyq keri áserin tıgizbeı qoıǵan joq, aqyry aýyrdy da qaldy. Ystyǵy kóterildi, oǵan shólden saldarynan isingen tili men tamaǵynyń kebersýi qosyldy.

Bir jaqsysy, áıteýir, moıny arqannan bos edi. Baılaýly kezinde mynalar ábden basynǵany ras. Al qazir odan ada, endi kórsetedi bul olarǵa! Budan bylaı álgiler buǵaý sala almaıdy buǵan! Bul osyǵan nyq bekindi. Eki táýlik boıy nár tatpaǵandyqtan osynaý ýaqyt ishinde boıdy kernegen kektiń asqynǵany sondaı, áldekim birinshi bolyp soqtyqsa sazaıyn ońbaı tartatyny sózsiz edi. Bektiń kózine qan tolyp, naǵyz jyrtqyshqa aınala bastaǵan. Qazir muny sýdıanyń ózi de tanymas edi, osy kúnder arasynda múlde ózgerip ketken-di, sol sebepten de jetkizýshileri ózin Sıetlgs túsirip, áıteýir qutylǵan sátte jeńileıe kúrsingen.

Tórt adam óte saqtana júrip, Bek qamalǵan jáshikti fýrgonnan bıik dýalmen qorshalǵan aýlaǵa aýystyrdy. Qarsy aldydan jaǵasy salbyraǵan qyzyl toqyma svıter kıgen tortpaq deneli erkek shyǵyp, jetkizýshiniń qolyndaǵy kitapqa muny alǵany týraly qol qoıǵan.

"Taǵy bir azaptaýshy" dep sheshken Bek torǵa qaraı aıbattana atyldy. Svıterli adam tunjyraı myrs etti de, úıge kirip, balta men soıyl alyp shyqty.

— Rasymen de bosatpaqshysyz ba muny? - dep tańyrqady júkshi.

— Árıne, — dep jaýap qatqan svıterli baltasyn jáshik qabyrǵasyna qadaǵan.

Tórt tasýshy jalma-jan tus-tusqa shashyraı qashyp, qaýipsiz bıik sharbaqqa shyǵyp aldy da, taǵy bir qyzyqty tamashalaýǵa kiristi.

Bek balta júzi tıip jarylǵan irgege tap berip, ony tispen julmalap, qabyrǵany bar denesimen qyńsylaı soqqylaǵan. It balta syrttan urǵan tusqa birde yryldap, birde úrip ishten shabýyldaıdy. Ol tordan tezirek shyǵyp ketý úshin alapat kúsh jumsady, qyzyl svıterli adam da esh abyrjymastan muny bosatýǵa bekingendeı eken.

— Aı, qyzyl kóz peri-aı! — dedi ol qorap sańlaýy ıt syıyp keterdeı ábden keńeıgen kezde. Sóıtti de baltany laqtyryp tastap, oń qolyna soıyldy aldy.

Bul ýaqytta Bektiń, shynynda da, ashýy qara qazandaı qaınaǵany sonsha, tula boıy dúrdıip, qan tolǵan kózi qyzyl ot shashyp, ezýinen aq kóbik shubyrdy. Ol osy mezette óziniń júz qyryq qadaq salmaǵymen atylyp baryp, adamǵa bas salýǵa daıyndala bastaǵan. Aýaǵa yrshı kóterilip jaýyna jarmasa ketýge umtyldy, biraq sol mezette aýyr soqqyǵa kezigip, ushqan boıda keıin serpilgen. Jany kózine kórinip, tisi saq etken Bek aýada shyr aınalyp baryp, jerge shalqalaı qulady. Ómirinde taıaq jep kórmegendikten abdyrap qalǵan edi. Dármensiz qyńsylaı yryldaǵan ol jalma-jan atyp turyp dushpanǵa qaıta bas salmaqshy bolǵanynda ekinshi soqqy jáne turalatty. Endi ol bar páleniń soıyldan kelgenin sezingen, biraq yzadan saqtyqty taǵy umytqan-dy. Onshaqty ret atyldy, — soıyl sekirgen saıyn sulatyp sala berdi.

Ásirese aýyr tıgen bir soqqydan soń Bek zorǵa kóterilgen. Abdyraǵany sonsha, endi jaǵalasýǵa ál-qýaty qalmap edi. Ol shatqaıaqtap turdy, aýzy-murnynan, qulaǵynan qan ketti, jyltyldaǵan, ádemi júni qan aralas silekeımen bylǵandy. Qyzyl svıterli adam oǵan jaıbaraqat taqalyp keldi de, tumsyqtan ońdyrmaı taǵy soqty. Bektiń buǵan deıin jegen barlyq taıaǵy munyń qasynda túk emes eken. Arystansha yryldaǵan ol azap-taýshyǵa jáne umtylǵan. Alaıda ol qolyndaǵy soıyldy sol qolyna aýystarǵan anaý aqyryn ǵana munyń astyńǵy jaq súıeginen ustaı aldy da, eresen kúshpen shyr aınaldyrǵanda Bek aldymen aýada tolyq sheńber jasap, odan jartylaı jáne bir dóńgelenip baryp jerge bas pen keýdesi qatar soǵylyp, gúrs ete qulap tústi.

Bek álgige qaraı jáne bir márte qarǵydy, áıtkenmen anaý qasaqana keıinge saqtaǵan alapat soqqysyn jáne bir siltep úlgerdi. Bek bul joly esten tanyp túsip edi.

— Mine, azamat! — dep sańq etti rıza daýyspen sharbaqta otyrǵandardyń biri. — Bul kez kelgen ıtti táýbesine túsiredi!

— Menińshe, mynandaı ıtpen jaǵalasýdan góri kúnine bir ret kasa tonaý áldeqaıda jeńil bolar, — dedi kóshir. Ol osyny aıtty da ornyna otyryp attardy qýlaı jóneldi.

Bek esin jınady, biraq ábden álsirep, jyǵylǵan ornynda jatqan qalpy kózin qyzyl svıterli adamnan aıyrǵan joq.

— "Bek" degen atqa keledi, - dedi anaý tirideı júk tıelgen jáshiktiń jiberilgenin málimdegen sanfransıskolyq kabakshynyń hatyn daýystap oqyp. — Al, Bek kógershinim, — dep jalǵady odan kóńildene, — biraz shýladyq qoı ekeýmiz, artyǵyraq ta ketken shyǵarmyz, endi eń durysy, umytaıyq osynyń bárin. Sen óz isińdi bil, men — ózimdikin. Tilalǵysh ıt bolsań bári oıdaǵydaı bolady, al buzaqylyq jasasań kózińe kók shybyn úımeletemin. Túsindiń be?

Osyny aıtqan ol eshbir seskenbesten jańa ǵana toqpaqtaǵan bastan aıalaı sıpady. Bek onyń qoly tıgen saıyn tiksingenimen shydady, qarsylyq kórsetken joq. Svıterli adam sý ákelip berdi, bul ony qunyǵa ishti. Budan soń jańa qojaıyn ustaǵan dámdi sybaǵa — shıki etti kesek-kesegimen julyp alyp ashqaraqtana jegen.

Ol jeńilgen edi (muny ózi de túsindi), biraq qyńǵan da, synǵan da joq-tyn. Soıylmen qarýlanǵan adamnyń ózinen myqtyraq ekenin alǵash ret jiti túsingen, al alǵan sabaǵyn ǵumyrlyq jadyna tutty. Soıyl osylaısha kózin ashqan. Ol muny jabaıy zańdar ústemdik etetin álemge engizgen. Bek bul zańdy tez ıgerdi. Sol sátte ómirdiń qatal shyndyǵymen betpe-bet kelgen edi, biraq odan seskengen joq: jan túkpirinen tabıǵı haıýandyq aılakerlik túısigi oıanaıyn degen.

Ýaqyt óte berdi. Dál sondaı jáshikke salynǵan nemese jip taqqan basqa ıtter ákeline bastaǵan. Biri óte tilalǵysh ta jýas, ekinshileri elirip, bastapqydaǵy Bek sekildi ulı jóneledi. Haıýandardy osylaısha tártipke túsirý áreketin baqylaǵan Bek sanasyna aqyryndap qarapaıym bir shyndyqty myqtap sińirdi: soıyly bar adam bı, qojaıyn eken, ony súıý shart bolmasa da, baǵynýǵa tıis ekensiń. Bek te qojaıynǵa moıynsundy, biraq kózinshe talaı ret taıaq jegen keıbir ıtterdeı quıryǵyn bulǵańdatyp, qolyn jalap jaǵynǵan joq. Ol sondaı-aq tártipke kóngisi de, baǵynǵysy da kelmegen bir ıttiń aqyr aıaǵynda óltirilip tynǵanyn da kórdi.

Anda-sanda bóten bireýler kelip, qojaıynmen keıde kóńilsizdeý, keıde oǵan jaramsaqtanǵan keıippen áldene týraly tildesip turady. Sóıtip osyndaı áńgimelerden keıin ıesiniń qolyna aqsha ustatqan álgi adamdar bir nemese birneshe ıtti ózderimen birge alyp ketip jatady. Bek osylar qaıda ketedi dep, ózinshe dal bolady. Erteńgi kúnderden qatty seskene bastaǵan bul satyp alýshylardyń kózi ózine túspegen saıyn qýanatyn-dy.

Alaıda kúnderdiń kúninde munyń da kezegi keldi. Ózin tiksintken erteńgi kúnniń úlesi oǵan aǵylshyn tilin buzyp sóıleıtin, onyń ózinde de maǵynasy Bekke túsiniksiz qaıdaǵy bir tosyn sózderdi qoldanatyn ap-aryq, ájim-ájim áldekimniń keıpinde jetken.

— Sacredam, — dep aıqaı saldy ol kózi Bekke túsken bette. — Mine, ıt! Keremet tóbet! Oho! Qansha turady.

— Nebári úsh júz. Sý tegin, — dep jedel jaýap qatty qyzyl svıterli adam. — Saýdalasyp buldanbaıtyn shyǵarsyń, Perro? Aqsha seniki emes, qazynaniki ǵoı.

Perro myrs etti de qoıdy. Itke degen suranystyń kóptiginen baǵa da shyrqap tur edi, sondyqtan oǵan Bekteı keremet ıt úshin suralǵan soma bálendeı kóp kórine qoıǵan joq.

Kanada úkimeti bul saýdadan kedeılenip qalmaıdy, al munyń poshtasy jyldam jetkizilýi kerek. Perro ıt tanıtyn edi, sondyqtan bir qaraǵannan-aq Bekteı ıtterdiń myńnan bireý bolyp jolyǵatynyn jazbaı tanyǵan. "Tipti, on myńnyń ishinen bireý ǵana!" - dep óz-ózin túzep qoıdy ishteı.

Bek aqshanyń qoldan qolǵa ótkenin kórdi, sol sebepten de júzin ájim basqan adamnyń ózi men arsalańdaǵan núfaýndlend Kerlıdi ala jónelgende tańdanǵan joq. Bek budan bylaı qyzyl svıterli adamdy eshqashan kórgen emes. Al Kerlı ekeýi "Narval" kemesiniń palýbasynan anadaıda qalyp bara jatqan Sıetlge qarap turǵan sátte endi jyly ońtústikti de eshqashan kóre almaıtynyn bilgen joq.

Perro ekeýin de tómen qaraı alyp ketti de, Fransýa degen dáý qaraǵa tapsyrdy. Kanada fransýzy Perro qara tory adam edi, al Fransýa odan eki ese qara eken, sebebi, ol metıs bolatyn. Bek mundaı násildi adamdardy alǵash ret ushyratqan (keıin ondaılardy talaı kórdi), bulardy asa jaqsy kórip kete qoımaǵanmen laıyqty qurmet tutýǵa daǵdylandy. Kele-kele Perro men Fransýanyń ádil de sabyrly adamdar ekenine, eshqashan jazyqsyz jazalamaıtynyna, haıýanattyń minez-qulqyn jaqsy biletindikten olardy eshbir ıt aldaı almaıtynyna kóz jetkizgen.

Kemede Bek pen Kerlıdi basqa eki ıtpen qatar ornalastyrdy. Olardyń biri kıt aýlaıtyn keme kapıtany Shpısbergen aralynan ákelgen taıynshadaı iri, appaq ıt edi. Keıinirek bul ıt Óli Jerge geologıalyq topty bastap júrdi. Ózi óte jýastyń, alaıda zulym da bolatyn, bir mezgilde jaǵynýǵa da sheber munyń jaýyzdyǵy da joq emes-ti: ol qatar tamaqtanǵan alǵashqy sátte-aq Bektiń jeminiń bir bóligin julyp áketti. Sazaıyn tarttyrmaq úshin tap bergen Bektiń aldyn Fransýa oraǵan: jylandaı ysyldaǵan bıshik ushy uryǵa sart etti. Bekke ózine tıisti súıekti qaıta qaqshyp alýdan ózge eshteńe qalǵan joq.

Fransýanyń osy ádiletti áreketinen keıin Bek oǵan qurmetpen qaraıtyn bolǵan.

Eshkimge jaǵynýdy bilmeıtin, sonymen birge eshkimge unaı qoımaıtyn jáne bir ıt bar, ózi jańadan kelýshilerdiń tamaǵyn tartyp jeýge qumar da emes.

Birqalypty, tunjyrańqy tirlik saltyn ustanatyn ol Kerlıge "sen tımeseń men tımen" ekenin, al soqtyǵa qalsa ońdyrmaıtynyn ańdatqan. Deıv deıtin bul tóbet tamaqtanyp alyp uıyqtaýdy ǵana biledi; al oıaý jatsa - tek esineý, bu dúnıede ony qyzyqtyratyn eshteńe joq sıaqty. Tipti "Narval" Sharlotta patshaıym shyǵanaǵynan óter tusta shaıqalyp, surapyl tolqyndardyń jalynda jyn urǵandaı bezek qaqqanda Bek pen Kerlı úreıden esterinen tana jazdasa, Deıv anda-sanda kóńilsiz keıippen bas kóterip, mańaıǵa marǵaý ǵana kóz tastap qoıyp, bir esinep alatyn da, myzǵýǵa qaıtadan kirisetin-di.

Keme damylsyz búlkildegen qan tamyryńdaı yrǵaqty motor jumysynyń áserinen kúni-túni diril qaǵady. Bir kún bir kúnnen óte aınymaıdy, áıtkenmen Bek aqyrynda sýyq túse bastaǵanyn ańdaǵan. Sosyn, birde qapalaqtyń dúrili tyna qaldy da, "Narvalda" alasapyran ábiger bastaldy. Bek te basqa ıtter sekildi aınaladaǵy qaýyrt qarbalasqa qarap, áldebir ózgeris bastalǵanyn túsingen.

Fransýa bulardyń bárin de moıynnan tizip palýbaǵa shyǵardy. Sýyq jerdi basqan Bek tabanynyń appaq laıdan aýmaıtyn áldebir botqaǵa batyp ketkenin sezindi. Túrshige pysqyrynyp, keri serpilgen. Dál sondaı botqa joǵarydan da jaýyp tur eken. Bek silkindi, biraq álgi ústi-ústine sebeleýin doǵarǵan joq. Tań-tamasha bolǵan bul ony ıiskep kórdi. Odan soń jalady. Ottaı kúıdirip jiberetin birdeme... jáne tilińde erip ketedi. Bek qatty tańyrqap, qaıta jalady — sol álgi erip keter birdeme. Mańaıdaǵylar qarq-qarq kúldi, bul áldenege yńǵaısyzdanyp qaldy, biraq myna adamdardyń nege kúletinin túsine almady.

Bek alǵash ret qardy osylaısha kórgen edi.

TAIAQ PEN TİS

Daııa jaǵasyndaǵy birinshi kún Bekke sumdyq úreıli kórindi. Munda ne áldenege tańyrqaısyń, ne boıyńdy qorqynysh bıleıdi. Oıda joqta osylaısha órkenıet tórinde júrip, qaıdaǵy bir jabaıy dúnıeden bir-aq shyqqan edi. Ońtústik túkpirindegi ne isterin bilmeı zerigetin mamyrajaı, marǵaý tirligi kózden bul-bul ushty. Bul jerde bir mezet damyl tabý múmkin emes eken. Bek ózin qaýipsiz sezine almady. Tóńireginde qym-qýyt tirshilik qaınap jatady, aınalań túgel ábiger jáne sát saıyn ajal tónip turady, ne mertigip tynasyń. Osynaý jańa jahanda árdaıym óte saq bolý kerek sıaqty, óıtkeni mundaǵy ıtter men adamdar qalanyń ıtteri men adamdaryna múlde uqsamaıdy eken. Bulardyń bári taǵylar edi jáne olar taıaq pen tisten basqa eshbir qudiretti bilmeıtin de.

Bek ıtterdiń bir-birimen dál osyndaǵydaı talasatynyn kórmepti: bulardyń qasqyrdan kóp aıyrmashylyǵy joq eken, Bek birinshi qaqtyǵysta-aq umytpastaı sabaq aldy. Ras, bul alǵashqy talasqa qatysqan joq, qatyssa odan tiri shyqpas edi de, keıin sonda alǵan tálimin paıdalana da almas edi. Ajal qushqan bul emes, Kerlı bolatyn.

Ol ekeýin dúken ornalasqan aǵash tamnyń qasynda qaldyrǵan-dy. Kerlı qashanǵy birtoǵa qalpymen úlkendigi kókjal qasqyrdaı, biraq ózinen eki esedeı kishi tóbetpen oınaı bastaǵan. Kenet álgi tóbet eshbir eskertýsiz jarq etken naızaǵaıdaı ushqyrlyqpen tap berdi de, aqsıǵan ótkir tisterin saqpan tasyndaı sart etkizgen de, sosyn dál álgindeı jyldamdyqpen keri serpilgen — artynsha Kerlı óziniń tumsyq terisiniń kózden ezýge deıin dal-dul sypyrylyp qalǵanyn kórdi.

Bul ıtterdiń qasqyrsha bas salǵan bette qaıta yrshyp túsetin ádetteri bar edi. Biraq is munymen bitken joq. Eki ıt es jıǵansha áldeqaıdan otyz, qyryqtaı basqa ıtter jetip kelip bulardy, jym-jyrt qorshap alysqan. Bek bastapqyda ol ıtterdiń tyqyrshyp neni kútip turǵanyn, nelikten silekeılerin qomaǵaılana jutyna beretinin túsine almady. Kerlı qarsylasyna tap bergen, biraq anaý muny qaıtadan bir qapty da, taǵy keri yrshyp tústi. Ekinshi ret sekirgende Kerlı ony keýdesimen qaǵyp jibergen, áıtkenmen ózi de aıaqtan tura almaı qaldy. Bulardy qorshap turǵan ıtterdiń kútkeni de osy edi. Kerlıdiń qaıta kóterilýge shamasy kelmedi: mynalar jan-jaǵynan atyla sekirip, lap qoıǵan. Ajal aýzynda aýyrsyna qyńsylaǵan Kerlı qaptaǵan júndes denelerdiń tasasynda joq bolyp ketti.

Munyń bári kútpegen jerden apyr-topyr ótkendikten Bektiń es-túsi qalmaǵan edi. Ol Shpısbergen ıtiniń qyp-qyzyl qyl tilin salaqtatyp turǵanyn kórdi — bul onyń kúlgeni bolatyn. Baltasyn shoshańdatqan Fransýanyń úıme-júıme qara topyrdyń ortasyna soıyp ketkenin baıqady. Soıyl ustaǵan úsh erkek oǵan dereý ıtterdi qýýǵa járdemdesken. Kerlı qulaǵannan keıin eki mınýtteı ótkende shabýyldaýshylardyń eń sońǵysy da qýyldy. Alaıda túte-tútesi shyǵyp ıtektelip qalǵan Kerlı taptalǵan qardyń betinde qan josa bop ólip jatyr edi. Al onyń ústinen tóngen qara qospa bolsa áldene dep tútige boqtanyp tur.

Keıin sol kórinis Bektiń esine jıi túsetin-di, tipti, túsinde de talaı kórgen. Mine, ómir degen osy eken! Munda adaldyq pen ádildikke oryn joq. Quladyń ba - quryǵanyń! Demek, myqty bolý kerek eken. Shpıs tilin shyǵaryp taǵy kúldi, Bek ony sol sátten bastap ólerdeı jek kórip ketip edi.

Kerlıdiń qasiretti ajalynan keıin es jıyp úlgergenshe Bekti taǵy bir sumdyq kútip turypty: Fransýa buǵan kóp ótpeı-aq qaıys ábzel kıgizip qoıdy — mundaıdy ádette Bektiń týyp-ósken jerinde atqa taǵatyn. Sóıtip bul da endi jegilgen attary sıaqty jumys isteı bastaǵan. Ol Fransýany shanamen taıaz jerdegi ormannan aǵash tasýǵa apardy. Árıne, óziniń jegýge kóngenine qatty qorlanǵan, alaıda tym qarsylaspaý qajettigin jaqsy túsingen. Ol munyń bári tosyn da, túsiniksizdeý bolǵanmen óz-ózin kúshtep, jumysty jaqsy isteýge tyrysqan-dy.

Fransýa qatal bolatyn, ol tek bıshiginiń kúshimen ǵana "tildesýdi" biletin. Buǵan qosa Bek sál múlt bassa boldy, ortaǵa jegiletin tisqaqty Deıv azý tisti aıamaı jambasyna salady. Bulardyń jegimindegi Shpıs degen kósem ıt týra Deıvtiń ózindeı talaıdy kórgen, talaıdy biletin is qaıaq edi, eger Deıv súringen Bekti shaýjaılaı almaı qalsa, oǵan ol jaqtyrmaı, yryldap nemese denesiniń bar salmaǵyn pálekke qaraı túsirip, asa eptilikpen jolǵa qaıta sala qoıady. Bek mundaı ym men dymdy jeńil ıgerip, Fransýa men óziniń eki seriginiń arqasynda júrdektiktiń ádis-aılasyn lezde-aq úırendi. Solaısha ol stanǵa qaıta oralǵansha "ho!" degen aıqaıdyń "toqta" ekenin, al "tart" dese alǵa tarta berý kerektigin; burylystarda shabysty baıaýlatyp, júk tıelgen shana taýdan tómen syrǵanaǵan sátte ortadaǵy ıtten alysyraq júrýdi bilip aldy.

— Itterdiń úsheýi de jaqsy, — dedi Fransýa Perrony kórip. — Myna Bek jumysty keremet isteıdi eken. Kóp uzamaı-aq ne nársege qurdaı jorǵalatamyn.

Úkimettik poshtany jedel jetkizýge tıis bolǵan Perro kúndiz taǵy eki ıtti — Bıllı men Djony alyp keldi. Bul tazaqandy laıkalar bir shesheden týǵanymen, ekeýi kún men túndeı eki bólek edi. Bıllıdiń bir ǵana kemshiligi shekten tys momyndyǵy bolsa, Djo kerisinshe tym elgezek te, pysyq bolatyn. Udaıy úrýden aýzy bosamaıtyn ol bárine óshpendilikpen qaraıdy.

Bek Bıllı men Djony meımandostyqpen qabyldasa, Deıv olarǵa nazar da aýdarmaǵan, al Shpıs bolsa dereý aldymen bireýine, odan ekinshisine tura shabýyldady. Bıllı bastapqy bitimgerlikpen quıryǵyn bulǵańdatty. Biraq bunysynan eshteme shyǵa qoımaıtynyn baıqaǵan ol qasha jónelmekshi edi — úlgermedi. Shpıstiń ótkir tisi búpirine girsh etkende, ol qańq etken, sonyń ózinde daýsy aıanyshty, jalbarynyshty shyqqan. Esesine Djo Shpıs qaı jaǵynan umtylsa da sol tustan tap-tap berip, qulaǵyn jymyp, aıbat shekti. Yzbarlana yryldap, tisteri saq-saq etip, kózderi ushqyn atyp shyǵa kelgen bul ólispeı berispestiń belgisi edi. Buny sezgen Shpıs te endi amalsyz júnin jyǵa berip edi. Biraq ol jeńilgenin jasyrý úshin áli de jalbańdaı qyńsylap júrgen dármensiz Bıllıge qaıtadan tarpa bas salyp, ony stannyń eń shetine deıin qýyp tastady.

Perro keshke qaraı ózine taǵy bir jegin ıt — kárileý kelgen, denesinde bir sylym artyq eti joq, jaraý laıka taýyp aldy. Bet-aýzy tyrtyq-tyrtyq bir jaq kóziniń tek jyrtıǵan orny ǵana bar — talaı talas pen tóbelesti bastan keshkeni osydan-aq kórinip turǵandaı. Alaıda qaıtpas qaısarlyq oty ushqyndaǵan sol syńar kózdiń ózi-aq aınaladaǵylardy amalsyz moıynusyndyrady eken. Ittiń laqap aty — Solleks, ıaǵnı Ashýshań bolatyn. Ol da Deıv sekildi ózgelerden eshteńe talap etken emes, eshteńe kútpeıtin de; jáne aqysyn jegizgen kezi de joq. Bappen ǵana mańǵaz basyp bularǵa taıanyp kelgen sátinde oǵan tipti Shpıstiń ózi qyńq deı almady. Sollekstiń bir ádeti óziniń soqyr kózi jaǵynan eshkimniń júrýin unatpaýshy edi. Bastapqyda munan esh habarsyz Bek óziniń qaı jerde jaza basqanyn keıin mynadan bildi: bir asyǵys sátte umtylyp baryp Sollekstiń soqyr kózi jaǵyna shyǵa bergeni sol... ol ars ete qalyp, bunyń ıyq tusynan ońdyrmaı qaýyp alǵandy. Budan keıin Bek Sollekstiń tyıym salatyn tusyna eshqashan jolaǵan emes, Solleks te buǵan qaradaı soqtyqpaǵan. Tegi ol Deıv sekildi ózin eshkimniń eshqashan mazalamaǵanyn qalaıtyn bolsa kerek. Áıteýir, Bek kóp uzamaı-aq ekeýiniń de meılinshe ór minezderine kóz jetkize túsken.

Alǵashqy kúni-aq Bekti kóbinese túneıtin oryn jaıy mazalady. Qarly alańnyń qaq ortasynda ishinde shyraǵdan janǵan shatyr sonadaıdan jarqyrap kóz tartqan. Bul laıyqty ornym sol shyǵar dep oılaǵan-dy. Biraq kirip barǵanda Perro men Fransýa aıqaı salyp boqtana jónelgende, bul janyp qoıarǵa jer tappaı zytyp bergen. Qatty soqqan yzǵary jel etinen ótip, súıegine jetkendeı edi, ásirese jaraly ıyǵy sýyq tıgen saıyn ýdaı ashyǵany bar. Bek jatyp uıyqtamaq bolyp, baýyryn qarǵa tosegen, biraq tula boıyn qaryǵan aıaz aıaǵynan qaıta tik turǵyzdy. Sóıtip yqtasyndaý bir jer taba almaı shatyrlar arasynda árli-berli seńdelip júrgen de qoıǵan. Birese annan, birese munnan qabaǵan ıtter tap-tap beredi, biraq bul da olarǵa dúrdıip, aıbarlana yryldaıdy (muny da tez úırengen), sonda ǵana álgiler óz jaıyna ketedi.

Al ózimen birge jegilgen serikteri qaıda? Olar qaı jerge ornalasty eken? Bek mańaıyna tintine uzaq qaraǵan. Biraq qansha qarasa da tórt aıaqty ózi tektesterdiń birde-birin kóre almady. Ushty-kúıli joq. Bul tóńiregin taǵy bir sholyp shyqty. Joq. Solar shatyr ishinde emes pe ózderi? Joq, ol múmkin emes, — jańa ǵana Bektiń ózin de qýyp shyqty ǵoı odan! Sonda jer jutty ma olardy? Dirdek qaǵyp, quıryǵy salbyraǵan ol shatyr mańynda japadan-jalǵyz sendelip kep júrdi. Kenet aldyńǵy eki aıaǵynyń astyndaǵy qar kóterilip ketti de, qulap túsýge shaq qalǵan. Taban tusynan áldene qozǵalyp ketkendeı kórindi. Aıaq astynan paıda bola ketken belgisiz nárseden shoshynyp, túgi tikireıgen Bek yryldap, tura bezdi. Biraq aqyryn ǵana shyqqan tanys qyńsyl buny tez typshytyp, álgi oryndy barlaýǵa qaıta oralǵan. Tanaýyna jyly aýanyń lebi urdy: qar astyndaǵy shuńqyrda domalana búrisken Bıllı jatyr eken. Ol Bekke óziniń izgi nıeti men yqylasyn ańdatý úshin jalbaqtaı úrip, quıryǵyn bulǵańdatqan, quddy: "meni tanymaı qalǵanyń ne!" degendeı yp-ystyq tilimen buny jalap ta jiberdi.

Mine, taǵy bir este bolatyn dúnıe: munda sýyqtan osylaısha qorǵanady eken! Bek endi senimdi bir oryn tańdap aldy da, uzaq kúıbeńdep júrip ózine qar túbinen in qazyp aldy. Birer mınýtten keıin denesi uıany jylytyp, uıyqtap ta ketken. Ol kúndizgi aýyr tirlikten keıin nebir jaısyz tús kórip, keıde qaradan-qarap úrip, keıde tistene yryldap, tań atqansha berekesi qashyp shyqqan-dy. Ony tek tańerteńgi stapnyń shýy oıatqan. Alǵashqy sátte qaıda jatqanyn túsinbeı qaldy. Túnimen jaýǵan qar inin múlde kómip tastaǵan edi. Qardyń bar salmaǵy jan-jaǵynan qysyp jiberipti. Kenet Bekti jabaıy ańnyń tuzaq aldyndaǵy úreıi bılegen-di. Bul — boıda oıanǵan alys ata-babalarynyń túısik belgisi-tin, áıtpese osynaý jetilgen tirliginde tipti, tolyqtaı jetildi deýge de kele qoımaıtyn qazirgi shaǵynda ol tuzaq ataýlyny kórgen emes-ti, sondyqtan odan seskenbese kerek-ti. Artynsha ol tula boıy býlyǵa titirep, jelkesi men jon arqasynyń túgi tikireıe yryldap, aınalasyna qardy olaı-bulaı burqyrata shashyp, ininen bir-aq yrǵyp shyqty. Sonda ǵana qarsy aldyndaǵy appaq alańǵa tigilgen standy kórip óziniń qaıda júrgenin túsine qaldy, sosyn óziniń Manýelmsn serýenge shyqqan sátinen bastap, kesile túnde jatatyn in qazyp alǵanǵa deıingi bastap keshken kúnderdi túp-túgel esine túsirdi.

Fransýa buǵan aıqaılaı sálemdesken.

— Al, ne aıtyp edim men? — dedi ol Perroǵa qarap. — Myna Bek ne nársege beıim eken! Kórgenin kórgen jerde qaǵyp alady. Perro mańǵazdana bas ızedi. Ol poshta men mańyzdy qaǵazdardy tasıtyn, Kanada úkimetiniń shabarmany bolatyn, sondyqtan oǵan jaqsy ıtter óte kerek-ti. Mine, endi oǵan Bek sıaqty ári myqty, ári alǵyr ıtti satyp alýdyń sáti túse qalǵan ǵoı. Arada bir saǵat óter-ótpeste ol shanasyna jegetin taǵy da úsh ıt satyp aldy da, olardyń sany sóıtip toǵyzǵa jetti; taǵy bir shırek saǵat ótkende bárin jegip úlgergen Perro qarly jolǵa túsip, Daısk jaǵasyna qarap júıtkip bara jatty. Bek ózgeristerge qýanǵan, jumys aýyr bolǵanmen ony bálendeı jek kóre qoıǵan joq. Bastapqyda serikteriniń bári shanany qulshyna tartqandaryna ishteı tańdanǵany da bar, biraq kóp ótpeı-aq sol qulshynys óz boıyn da bıleı bastaǵanyn sezgen. Bul jaǵyna Deıv pen Solleksten ozǵan da eshkim joq, jekki olardy ómirge qaıta ákelgendeı: qazir bul ekeýi múlde basqa ıtter bop shyǵa kelgen, boılaryndaǵy baıaǵy bosandyq pen marǵaýlyqtyń biri de joq. Munshama jiger men kúsh-qaırat bularǵa qaıdan kelgen! Jáne... ózderimen qosa ózge ıtterden de osyndaı qımyldy talap etetinderi nesi eken? Sóıtse, eńbek bulardyń tirliginiń eń mártebeli máni kórinedi, búkil ǵumyr maǵynasy da, jalǵyz qýanyshtary da sonda sekildi.

Deıv ortańǵy bolatyn, onymen Solleksten ilgerirek Bekti jekken. Qalǵan ıtter bulardyń aldynda qaztabandap júgirip otyrady, al eń bastaǵy kósem — Shpıs edi.

Bekti Deıv pen Sollekstiń arasyna solardan úlgi alýy úshin ádeıi jekken-di. Bul alǵyr shákirt, al analar ótkir tisteriniń kómegi arqyly baǵyndyryp, qateligin qolma-qol jónge salatyn jaqsy úıretýshiler bolyp shyqty. Deıv ádiletti de aqyldy ıt edi. Bekti eshqashan da bekerden-beker renjitken emes, al biraq Bek jańsaq basa qalsa qappaı qalǵan kezi jáne joq, ondaı sátterde Fransýanyń bıshigi de qosyla ketedi, sondyqtan Bek qarsylasýdan góri alǵa umtylyp, qatelespeýge tyrysý tıimdirek eken dep túıgen. Birde qysqa aıaldamada qaıysqa shyrmatylyp, júristi bógegeni bar. Sonda Deıv pen Solleks jabyla bas salyp, sazaıyn berdi. Bul beı-bereketti kúsheıte túsken-di, biraq esesine Bek keıin baý qaıysty shatystyrmaýǵa tyrysyp baqqan: kún sońyna qaraı óz mindetin jaqsy atqara túskeni sonsha, "oqytýshylary" da qabýdy doǵaraıyn degen. Tóbesinen Fransýanyń bıshigi de sartyldaýdy sıretti, al Perro tipten aıryqsha qamqorlyq jasaýǵa kóshken: munyń tabandaryn kezek-kezek kóterip muqıat qarap shyqty.

Bular birinshi kúni ótken asý óte aýyr edi. Ózekti boılap Qoı stany arqyly, Tarazy men orman shekarasy tusynan joǵary qaraı órlep, bıiktigi birneshe júz fýt muzarttar men kúrtik qar ishin kezip, bos jatqan mańdy Sibir mańaıyn kúzetken kári qaraýyldaı ashshy sý men tushshy sý arasynda sozylyp jatqan uly Chılkýttsn asqan. Bútkil jol boıyndaǵy sóngen janartaý shuńqyrlarynda qatqan tutas qol tizbekterinen oıdaǵydaı ótip, tún aýa myńdaǵan altyn izdeýshiler kóktemgi muz kóshkinine ázirlenip qaıyq soǵyp jatqan Bennet kóliniń jaǵasyndaǵy úlken stanǵa jetken. Sol jerde Bek ózine qar túbinen in qazyp aldy da, qaljyraǵan kezbedeı myzǵýǵa kirisken, alaıda uıqy qandyrýdyń sáti túspedi, — muny kóp uzamaı-aq apannan shyǵaryp aldy da, aıaz tún túneginde ózge ıttermen birge shanaǵa jekti.

Bul kúni olar taptalǵan jaıdaq jolǵa tap bolyp qyryq mıldeı jerdi óndire júrip ótken. Esesine erteńine, odan keıin de birneshe kún boıy qalyń qardy ózderi buzyp jol salýǵa májbúr boldy, qatty sharshap, júristeri ónińkiremedi. Arakidik Perro jegimniń aldyna shyǵyp, qardy shańǵysymen ózi taptap, ıtterdiń júrisin jeńildetip otyrdy, al Fransýa syryǵymen yńǵaılap, shanany jolǵa salady. Keıde Perro ekeýi oryn almastyrady, biraq bul únemi jıi emes-ti. Perro muz qabatynyń qalyńdyǵyn Fransýa kózben jaqsy ajyrata alatynyna senetin, al bul kúzgi qabyrshaq muz kezinde óts qajet edi. Al aǵyn qatty tustarda muz ataýly tipti joq bolatyn.

Bek kúnbe-kún (sol kúnderdiń ózi sheksiz bolyp kórinetin) jegimde júredi. Aıaqty tek qas qaraıa sýytatyn, al aspan sál ashyla bastasa-aq qaıta jolǵa túsip, bir qıyrdan bir qıyrǵa tynymsyz jóńqı beretin. Óstip kele jatyp bular taǵy bir keshki ymyrtta stan qurǵan; ıtter ádettegideı ózdsrine tıesili balyqtaryn alyp, uıyqtaý úshin qar astyna súńgidi. Bektiń tábeti qasqyrdikindeı edi. Onyń kúndizgi úlesi bir jarym qadaq kepken bulan etinen turatyn, biraq bul oǵan juǵyn da bolmaıtyn. Eshqashan toıyp kórgen emes, udaıy ashqursaq júredi. Al salmaqtary jeńildeý ári mundaı tirlikke meılinshe ıkemdirek ózge ıtter bir qadaq qana balyqqa qanaǵattanyp, kúsh-qýattaryn saqtaı biledi.

Bek kóp uzamaı-aq baıaǵy Ońtústikte, úıde júrgendegideı kirpıazdyǵyn doǵarǵan. Asty asyqpaı, talǵap ishetin ádeti bar edi, kele-kele joldastarynyń óz úlesterin tez qarpyp alyp, bul jep úlgermegen azyq qaldyǵyn súıreı jóneletinin ańdady. Ózine tıisti asty saqtaı da almaı qalatyn, — bul eki nemese úsh urymen arpalysyp jatqanda balyǵy basqa bireýlerdiń aranynda ketedi. Sodan soń ǵana álgilerdeı tez tamaqtanýǵa ádettendi. Ashtyq qorlyǵynyń ótkendigi sonsha, birte-birte urlyq jasaýdan tartynbaıtyn deńgeıge deıin túsken. Ony basqalardyń qalaı jasaıtynyn baqylap júrip bul da solardan úıreneıin degen. Jańadan kelgenderdiń biri, jylpos qý, ári ury Paıktiń Perronyń kózi taıa bergende onyń aldyndaǵy tós ettiń kishkene bóligin lyp etkizip julyp áketkenin kórgen Bek kelesi kúni dál sondaı qımylmen tutastaı tósti alyp taıyp turǵan-dy. Artynan sumdyq alasapyran boldy, biraq buǵan eshkim kúdik keltirgen joq, munyń qylmysy úshin ylǵı qolǵa túse beretin ynjyq Daba beıshara taıaq jedi.

Osynaý alǵashqy urlyq Bektiń Sibirdiń qatal jaǵdaıynda óle qoımaıtynyn ańdatqan. Budan onyń jańasha ǵurypqa beıimdele bastaǵany baıqalǵan edi. Mundaı qabileti bolmasa uzamaı-aq azapty ajaldyń aranyna túsetini anyq-tyn. Onyń ústine alǵashqy urlyq qasıetten ajyraýdyń basy-tuǵyn. Boıyndaǵy burynǵy barlyq izgilik túsinikterinen aıyrylýǵa aınalǵan, olardyń kerisinshe, aıaýsyz qatygez kúreske paıdasynan zıany kóptiń. Súıispenshilik pen dostyq zańy saltanat qurǵan Ońtústikte ol qasıet oryndy shyǵar — onda ózgeniń múlkine qurmetpen qarap, basqalardy aıaý qaǵıdasy qalyptasqan. Al munda. Soltústikte taıaq pen tis zańy ústemdik etedi, sondyqtan aýyzdaǵyńnan aıyryp, tirlikke bóget jasaýdan ózge bereri joq adaldyqty tek aqymaq qana ustanar edi.

Árıne, Bek dál bulaısha topshylamaǵan, — ol ásheıin jańa jaǵdaıǵa ishki túısikpen yńǵaılana túsken. Ol kúshtiń ara salmaǵy teń bolmaǵan kúnniń ózinde kúresten eshqashan qashpas edi. Alaıda qyzyl svıterli adamnyń taıaǵy qanshama qatty bolsa, ol ony ómirge sonshama tez úırete bastaǵan. Bek bıik mádenıettiń ıtaıaǵynan as jep júrgen kezinde óziniń bıik tutqan tártipteri jolynda, tipti ol keremet qatal bolsa da — ólip ketýge daıartyn. Mysaly sonda Mıllerdiń at aıdaıtyn qamshysyn qorǵap, bezek qaqqan kezi qanshama! Endi sol bir asyl murattardy tárk etip, jan saqtaýǵa umtylýy onyń birtindep jabaıylana bastaǵanyn ańdatqan. Ol urlyqty óner kórgendikten emes, ash qursaqtyń damylsyz dabylyna baǵynyp baryp jasaǵan-dy. Jáne ony buǵyp, aqyryndap, barlyq saqtyq sharalaryn eskerip jasady, sebebi taıaq pen tis zańyna bas ıgen-di. Qysqasy, istemeýden góri isteýge jeńil túsetin nárseniń bárinen bas tartqan joq.

Ol óte tez shırady (anyǵynda, jabaıylandy). Bulshyq etteri bolattaı shıryǵyp, anaý-mynaý aýyrtpalyq batpaıtyn deńgeıge jetken. Ol ishteı de syrttaı ábden shynyǵyp alǵan edi. Eń jerkenishti,sińbeıtin astyń ózin jeı berýge daǵdylandy. Asqazany ishken nársesiniń nárin sońǵy túıirshigine deıin sińirip, qany qorytylǵan asty tula boıyna darytyp, denesin kúnnen-kúnge nyǵaıta tústi. Bek keremet qyraǵy da, ıisshil edi, al estý qabiletiniń tym kúsheıgeni sonsha — qulaǵy, tipti, uıyqtap jatyp-aq qybyr etken nárseni ańdap, onyń ne qaýipti ne qaýipsiz ásheıin, ne qaterli dybys ekenin ajyrata qoıatyn dárejege jetken. Barmaqtarynyń arasyna qatqan muzdy soryp jeýdi úırendi, al shóldegen kezinde, sýattyń betin qalyń muz qabaty kómkerip jatqan jaǵdaıda, ony serpindi aldyńǵy aıaqtarymen qaq aıyra biletin-di. Áıtkenmen Bektiń eń ǵajaıyp qabileti jeldiń baǵytyn kúni buryn boljaı alatyndyǵy bolatyn. Typ-tymyq bir keshterde aǵash túbinen nemese jaǵalaý tusynan ózine in qazyp alsa, sol orny jel soqqan jaǵdaıda ylǵı yq jaqta, jyp-jyly, jaıly bolyp shyǵar edi.

Bek munyń bárin tek tájirıbe arqyly ıgergen joq-ty — onyń boıynan áldeqashan óship qalǵan jabaıy túısikteri dúr silkine oıanyp kele jatty. Al qolda úıretilgen birneshe býyn ata-babasynan juqqan qasıetteri, kerisinshe, tunshyǵa berdi. Jan túkpirinen túp atalarynyń alystaǵy jastyǵy men jabaıy ıtter úıir-úıirimen adam aıaǵy baspaǵan ný ormandarda azyq izdep jortyp júrgende ótken kezeńniń túsiniksiz de bulyńǵyr úni estilgendeı bolǵan. Bek sóıtip tyrnaq pen tisti iske qosýǵa daǵdylandy, ushqyr kókjaldyq eptiligi qalyptasa tústi. Onyń este joq ata-babalary solaısha aıqasar edi. Óstip etken shaqtyń ǵuryptary oıanyp, urpaqtan-urpaqqa berilgen eski ádetter endi munyń óz daǵdysyna aınala bastaǵan. Bul ony eshbir jatyrqamastan da tańyrqamastan, baıaǵydan ózine tán qasıetteı esh qınalmastan ıgerdi. Tymyq ta, salqyn túnderde tumsyǵyn kókke kóterip qasqyrsha uzaq-uzaq qumyǵa ulyǵan sátterinde Bektiń bolmysynan ǵasyrlar boıy juldyzdarǵa qarap kúńirengen óziniń áldeqashan súıekteri qurap qalǵan babalaryn kórýge bolatyn-dy. Bektiń úninen dál sondaǵydaı notalar — jan ózeginde tynyshtyq pen tún-túnek hám yzǵar týǵyzǵan ashshy zar ýili estiler edi.

Solaısha, bizdiń bárimizdiń de tabıǵattyń qolynda qýyrshaq ekenimizdiń dálelindeı, Bektiń de kókireginen babalarynyń ejelgi áýeni kúńirene lyqsyp, birte-birte óz ata-tegine orala túsken. Al munyń bári bireýlerdiń Sibirde sary metalǵa kezikkendiginen, sodan soń baǵban kómekshisi Manýeldiń alǵan jalaqysynyń ózinen aınymaıtyn qaptaǵan shıki ókpeleri men áıeliniń qajetine jetpegendiginen baryp týyndaǵan jaǵdaı edi.

TAǴYLYQ ÚSTEMDİGİ

Bektiń taǵylyǵy kún ótken saıyn kúsh ala berdi de, ol jańa tirshiliktiń qatal jaǵdaılarynda basqalardan birtindep basym túse bastaǵan. Biraq bul baıqala qoıǵan joq. Bektiń oıanǵan haıýandyq aılakerligi óz túısigin jasyryn ustaýǵa járdemdesti. Onyń ústine tosyn tirshilik saltyna beıimdelý qajettigi turaqty túrde saq júrýdi talap etken, sondyqtan da ereýildep talasqa túse ketpeýimen qosa kez kelgen qaqtyǵystan boı tartýyna týra kelgen. Sóıtip minez-qulqynan birshama ustamdylyǵy men ańǵarympazdyǵy baıqala túsken-di. Asyǵys, ushqyr qımylǵa barmaıtyn. Shpıspen arada ólispeı berispeıtin óshpendilik oty órshı tússe de, eshqashan kúıgelektenip, jaýyna ózi birinshi bolyp soqtyǵyp kórgen emes-ti.

Shpıs bolsa, kerisinshe, birden tisin aqsıtyp múmkindikti qur jibermeıdi, — tárizi, Bektiń qaýipti baqtalas ekenin boljasa kerek. Ol udaıy órshelenip, Bekti yzalandyryp, ekeýiniń birin sózsiz mert qylyp tynatyn talasqa shaqyrýdan tynbaǵan. Ondaı aıqas jol basynda-aq bolyp ta qala jazdap baryp, kezdeısoq kılikken jaǵdaı bóget jasaǵan-dy. Birde kesh qarsańynda shanalar Le-Barj kóliniń jaǵasyndaǵy jel azynaǵan jaısyzdaý bir orynǵa aıaldaǵan. Alakóleńkedegi úskirik, terini qyzdyrǵan pyshaqpen suqqylaǵandaı etten ótken ótkir jel tynyǵatyn yqtasyn qarastyrýǵa májbúr etken. Budan nashar oryndy izdeseń tappas ediń. Aldydan sereıip jaqpar tas shyqqan, sondyqtan Perro men Fransýanyń ot jaǵyp, uıyqtaıtyn qaptaryn týra muzdyń betine tósemeske lajy qalmady. Shatyrdy artyq júk bolmasyn dep Daııaǵa tastap ketken-di. Tóńirekten sý tasqyny ákelgen biraz shóp-shalam jınap alyp ot jaqqan, alaıda alaý tek astyndaǵy muzdy eritti de, óship qaldy, sol sebepten qarańǵyda tamaqtanýǵa týra keldi.

Bek ózin jelden qorǵaıtyndaı týra kúz túbinen in qazyp aldy. Baspanasy asa jyly da jaıly bolyp shyqqan, sondyqtan Fransýa ıtterge aldynda otqa qyzdyrǵan balyq taratqan sátte zorǵa shyqqan. Bek ózine tıgen azyqty jep alyp qaıta kelse, ornyna bireý jaıǵasyp alypty. Aıbarly yrylynan basqynshynyń Shpıs ekenin tanyǵan. Buǵan deıin jaýymen qaqtyǵysýdan qashqalaqtap júretin Bek bul joly shydamady. Atoılap, haıýandyq minezi oıanǵan. Ol Shpıske ekeýine de tosyn dolylyqpen bas saldy, ásirese qarsylasyn kúshi men salmaǵyna ǵana sengen óte qorqaq ıt sanatyna jatqyzyp qoıǵan Shpıs mundaıdy kútpegen edi.

Tas-talqan bolǵan innen tistese arpalysyp shyqqan ekeýin kórgende Fransýa da tań qaldy. Biraq talastyń sebebin lezde-aq túsingen.

— Aha! — dep aıqaı saldy ol Bekke, — Tartqyz sazaıyn! Ber sybaǵasyn jaqsylap jeksuryn urynyń!

Shpıs urysqa umtyldy. Tap beretin yńǵaıly sátti kútip yzalana shydamsyzdanǵan ol Bekti shyr aınalyp júrip alǵan. Ekilengen Bek te saqtana qımyldaýǵa tyrysyp Shpıspen aınala ańdysyp júr. Biraq dál osy tusta kútpegen bir jaǵdaı kıligip, basymdylyq aıqyndalatyn alapat aıqasqa bóget jasady. Ol budan edáýir keshirek, bul jerden taǵy da birneshe shaqyrym aýyr da, azapty jol júrgennen keıin ǵana baryp jalǵasqan edi.

Áldene dep boqtanǵan Perronyń daýsy, jon arqadan tıgen taıaqtyń dybysy, odan aýyrsyna qańqyldaı shyqqan ashshy daýys osydan keıin-aq ile-shala bastalǵan alasapyran belgisindeı kóringen. Aıaq astynan dúr silkingen stan tóńiregi lezde ıý-qıý sapyrylysqan júndes haıýandarǵa toldy da ketti.

Bular taıaý mańdaǵy áldebir úndister qonysynan stannyń ıisin sezip salyp uryp jetken júz qaraly ash ıtter tobyry bolatyn.

Shaqyrylmaǵan bul "meımandar" Bek pen Shpıs sharpysa bastaǵan tusta stanǵa kirip te úlgergen-di, al taıaqtaryn alyp Perro mep Fransýa jetken bette alasurǵan ıtter solarǵa tap bergen. Azyq ıisi esterinen adastyrǵan edi. Tamaq salynǵan jáshikke tumsyǵyn tyǵyp úlgergen bir tóbetti baıqap qalǵan Perro aýyr taıaqpen álginiń ash búıirinen ońdyrmaı soqty. Jáshik aýdarylyp tústi de, ash maqulyqtar tógilgen nan men tós etke talasyp qyrqysa jónelgen. Soqqynyń astynda qalǵan ıtter shańq-shuńq etip qyńsyl qaqqanmen qý tamaq úshin baryn salǵan azyq úshin aıanbaı talasýdy da doǵarǵan joq, sosyn eń sońǵy qoqymǵa deıin jep bitkenshe alańdy tastamaǵan da.

Osy aralyqta Perronyń barlyq ıtteri inderinen úreılene úrpıisip shyǵyp turǵan. Ashynǵan kelimsekter aýyzdy endi solarǵa saldy. Bek mundaı ıtterdi buryn-sońdy kórmegen edi. Qabyrǵalary arsa-arsa. Kir-kir terimen qaptap qoıǵan qý súıek qana dersiń. Kózderi jaınap, ezýlerinen kóbik burqyraıdy; ashtyqtan ekilengen olardyń syqpyty asa qorqynyshty ári tym aıbarly-tyn. Jegim ıtteri alǵashqy aıqasta-aq quzǵa qaraı yǵysqan. Bekke birden bóten tóbetterdiń úsheýi jabylyp, á degende-aq ıyǵy men tumsyǵyn jaralap tastady. Mańaıdaǵy shý qulaq jararlyqtaı edi. Bıllı ádetinshe janushyra qyńsylap júr. Deneleri qanǵa boıalǵan Deıv pen Solleks qatarlasyp alyp aıqasqa aıanbaı kirisipti. Djo da qutyryna arpalysady. Aýzyna bótsn ıttsrdiń biriniń aldyńǵy aıaǵy iligip qalǵan — ol sony qaýsata shaınap tastady. Al aılaker Paık so boıda mertikken ıtke tap berip, jelkesin úzip jiberdi. Bek aýzynan kóbigi aǵyp ózine qaraı tura umtylǵan qarsylasyn keńirdekten ala túsken. Shapshyǵan qan tula boıyn jýyp ketti. Aýyzdaǵy jylymshy qannyń dámi Bekti burynǵydan beter jyndandyra tústi. Basa bir ıtke bas salǵan ol sol sátte-aq áldekimniń aqsıǵan tisti týra óziniń kók jelkesine salǵanyn ańdady. Bul oǵan opasyzdyqpen soqtyqqan Shpıs bolatyn-dy.

Perro men Fransýa stannyń bir bóligin "shaqyrylmaǵan qonaqtardan" tazalap bolǵan soń óz ıtterin qutqarýǵa umtyldy. Olar jetkende qutyrynǵan ash haıýandar legi keıin shegindi de, Bek moınyna jarmasqan Shpısti silkip tastady. Alaıda tynyshtyq uzaqqa sozylǵan joq. Perro men Fransýa qaıta júgire jónelgen — olarǵa qalǵan azyq-túlikti aman saqtap qalý kerek-tin, — sol boıda úndisterdiń tóbetteri jegim ıtterge taǵy tóndi. Qutyrynǵan jaýlarynyń qyspaǵyn erlikpen batyl buzyp shyqqan Bıllı muz betimen júıitkip berdi. Onyń sońynan Paık pen Dab jóneldi, budan keıin olardyń izine Perronyń ózge ıtteri ilesken. Bek te muz betine yrshyp túsýge oqtalǵan sátte kóz qıyǵy muny aıaqtan shalyp túsý pıǵylymen ózine qaraı ekpindeı umtylǵan Shpısti shalyp qaldy. Eger Bek qulasa sońdarynan jóńkilgen qalyń nópir ıttiń tabanynyń astynda qalyp, ajal qushatyny aıdan anyq-tyn. Biraq bul bar kúshimen Shpısti qaǵyp tastap, kól betimen ózgelerdiń sońynan arshyndap jóneldi.

Álden ýaqytta jegimdegi barlyq toǵyz ıt bas qosty da, orman ishine sińip ketti. Budan keıin olardy eshkim qýǵan joq, áıtkenmen, jaǵdaılary óte aıanyshty edi. Árqaısysy keminde tórt-bes jerinen jaralanǵan, keıbiri tipti ońbaı talanypty. Dabtyń artqy aıaǵy qatty julmalanǵan, Dollıdiń (Daııada satyp alynyp, jegýge eń sońynda qosylǵan ıt) jelkesi jyrym-jyrym, Djonyń kózi aǵyp ketipti, al Bıllı beıshara túnimen yńyrsyp qyńsylap shyqty — onyń bir qulaǵynan túk qalmaǵan eken. Tań bozara bular zorǵa dep alǵashqy turaqqa qaıta oralǵan da, álgi tonaýshylar tabandaryn jaltyratypty. Fransýa men Perro ashýdan jarylyp kete jazdady. Azyqtarynyń teń jartysyn jep ketipti. Ash ıtter munymen de qoımaı tartpalar men kenep qaptardyń jyrym-jyrymyn shyǵarǵan. Tisteri tańdaıǵa tatıdy-aý degen nárseniń biri saý qalmaǵandaı. Bulan terisinen tigilgen Perronyń bashmaǵyn da jep qoıypty, qaıys bojyny da shaınapty, appaq qyp shaınap-shaınap tastaǵan, tipti, Fransýanyń bıshigi de eki fýttaı qysqaryp qalypty. Aıdaýshy osynaý kóńilsiz kórinisten bir sát nazar taıdyryp, ıtterdiń jarasyna nazar salyp edi.

— Áı-áı-áı, baıǵustar-aı! — dedi ol aqyryn ǵana. — Qalaı talanǵansyńdar! Endi aıaq astynan sender qutyrynyp júrseńder qaıtemiz! S-saıtan! Báriniń de jyndanyp shyǵa kelýleri múmkin ǵoı! Qalaı oılaısyń, Perro?

Kóshir degbirsizdene bas shaıqaǵan. Doýsonǵa deıin áli tórt júz mıl bar, — endigi jetpegeni ıtterdiń qutyrynýy edi! Sypyrta boqtana júrip atqarylǵan eki saǵattyq azapty jumystan keıin kólik retke keltirildi de, shanaǵa jegilgen ıtter janǵa batqan jaraqattaryna qaramastan jantalasa tyrmysa túsip, sapardyń eń aýyr bóligin ıgerýge jónep berisken. Olar dál osy aralyqtaǵydaı basqa esh jerde qınalyp kórmepti.

Otyz mıldik ózen saqyldaǵan sary aıazǵa pysqyryp ta qaramaǵan eken. Onyń adýyndy aǵyny sýyqtyń begin ylǵı da qaǵyp tastap, eńiske qaraı sarqyraı tógilip, jyl arqasyna tipti qabyrshaq muz da qatyrmaǵan. Osynaý azapty otyz mıldi ótý úshin alty kún dińkeleýge týra keldi. Ár qadam saıyn ıtterdi de, adamdardy da ajal kútip jatty. Joldy baıqaspaǵan Perro muz astyna jıyrma márte qulaǵan. Ony uzyn syryǵy ǵana qutqarǵan edi, — ol syryqty qulaǵan saıyn jylymǵa kóldeneńinen túsetindeı etigi ustaǵan-dy. Aıaz birte-birte kúsheıip, synap baǵanasy nólden tómen elý gradýsty kórsetip turdy. Perro osylaısha sýǵa árbir malynyp shyqqan saıyn sýyq tıip qatty aýyryp qalmaý úshin de ot jaǵyp qaıta-qaıta keptiringen.

Biraq ol eshteńeden qorqa da qoıǵan joq-tyn. Ol óte er júrek adam bolǵandyǵynan da ony úkimettik shabarman etip taǵaıyndaǵan-dy. Perro ájim basqan ashań júzin jelge tosyp ap kez kelgen iske nar táýekelmen aralasa beretin adam edi, kúnbe-kún tań bozynan qas qaraıǵansha qıyndyq ataýlymen arpalysatyn da júretin.

Ol kez kelgen sátte oıylyp túser ózenniń juqa muzdy jıegimen — eshbir qaýip-qaterge qaramastan, qashan da alǵa qaraı batyl adymdap kele jatady. Birde Deıv pen Bek shana-manasymen sýǵa batyp ketti. Sonda tunshyǵyp ta qala jazdap, úsip ólýge de shaq qalǵan ıtterdi áreń shyǵarǵan. Olardy aman alyp qalý úshin ot jaǵýǵa týra keldi. Denelerine qatqan qalyń muzdy eritý úshin Fransýa men Perro olardy qyp-qyzyl jalyndy aınaldyra júgirtken eken, sonda tipti, ıtterdiń túkteri úgitile bastaǵan ǵoı.

Kelesi bir joly Shpıs qulady da, ózimen birge jegimdegi Bekke deıingi búkil ıtti ózimen birge súıreı ketti. Bek barlyq kúshin salyp muz betinde tórt taǵandap tura qaldy, aınalasyndaǵy qatqaqtyń qaqyraı jónelgenine de qaramastan aldyńǵy eki aıaǵymen jylymnyń taıǵaq jaǵasyna sirese tirengen. Sáti túskende Bektiń sońynan Deıv jegilgen edi, ol da janushyryp artqa julqyndy; shananyń syrtynda turǵan Fransýanyń da bulardy ózine qaraı kúshene tartqany sonsha, munyń bulshyq etteri sógilip kete jazdap edi.

Endi birde muz qabaty shananyń aldy-artynan qatar opyryldy. O joly tustaryndaǵy soraıǵan quzdyń kómegi arqyly ǵana qutylýǵa bolatyn-dy. Perro áldebir ǵaıyptyń kúshimen soǵan kóterilip aldy da, tómendegi Fransýa istiń sátin tilep Jasaǵanǵa jalbarynýmen júrdi. Sóıtip qoldaǵy barlyq tartpa, bojy, jip ataýlyny jalǵap, ıtterdi birtindep quz basyna shyǵaryp alǵandary bar. Shana men barlyq júk kóterilip bolǵan soń joǵaryǵa qaraı eń sońynan Fransýa órmelegen. Odan soń qaıtadan jerge túsetin yńǵaıly tus izdestirildi. Aqyrynda, áıteýir, álgi arqannyń kómegimen tústi-aý: bular ózen betine taǵy taban tiregenshe kóz de baılanǵan. Sóıtip bul kúni olar ne bári shırek mıldeı ǵana jol júrip edi.

Muzy qalyń Hýtalınovkaǵa jetken mezgilde Bek ábden qaljyraǵan edi. Basqa ıtterdiń de ońyp turǵany joq-ty. Biraq joǵaltqan ýaqytty qýyp jetý úshin Perro olardy damyl tapqyzbaı taǵy da qamshylaı bastady. Birinshi kúni bular otyz bes mıldi artqa tastap Úlken Bulannan bir-aq shyqty. Ekinshi kúni taǵy otyz bes mıl júrip, Kishi Bulanǵa tuıaq iliktirse, úshinshi táýlikte qyryq mıl zaýlap Bes Saýsaq aýzyna jaqyndaı túsken.

Bektiń sıraqtary Sibir ıtterinikindeı asa myqty da, serpindi emes-tin. Onyń eń sońǵy jabaıy babasy úńgir adamynyń qolyna úırengeli beri nemese tireýli baspanalardyń turǵynyna aınalǵannan bastap bul tuqymdas ıtter urpaq aýysqan saıyn náziktene bergen ǵoı. Aıaǵynyń aýyrǵanyna qaramastan kúni boıy aqsańdaı jortqan Bek keshke qaraı kezekti turaqqa toqtaǵanda murttaı ushyp, súrine jyǵylǵan. Tipti ony tamaqqa tábetiniń ózi ornynan qozǵaı almady, balyq taratqan sátte Fransýa onyń úlesin ózi aparyp berýge májbúr boldy. Sol Fransýa kún saıyn keshki astan keıin jarty saǵattap onyń tabanyn ýqalap, óz bashmaǵynyń qonysh jaǵyn sadaqa etip, Bektiń tórt aıaǵyna birdeı bashmaq tigip berdi. Bul qınalyp júrgen ıtke óte qolaıly boldy. Birde tańerteń Fransýa Bekke álgi bashmaqtardy kıgizýdi umytyp ketkeni bar. Sonda Bek ony kıgizbeseńder jolǵa shyqpaımyn degendeı shalqadan jata qalyp tórt aıaǵyn bulǵańdatqanyn kórgende ómiri qabaq ashpas Perronyń ózi jadyraı kúlgen-tin. Biraq birte-birte onyń tabandary múıizdeı qasańdanyp aldy da, budan ári oǵan bashmaqtardyń túkke de qajeti joq bop qalǵan.

Endi birde ergeńgisin Pellı aıaldamasynda ıtterdi jegip jatqan sátte, buǵan deıin eshbir oǵash minez kórsetpegen Dollı aıaq astynan elirip shyǵa kelgeni. Ol kenet qasqyrsha ulı jónelgen; jan shoshytar daýsynyń ashshylyǵy sonsha, ózge ıtterdiń tula boılary titiredi.

Sóıtti de, ol Bekke qaraı tura umtyldy. Ómirinde qutyrǵan ıtti alǵash kórgen Bek bastapqyda odan saqtaný kerektigin de bilmegen. Áıtkenmen óz-ózinen qatty úreılenip aıdalaǵa tura bezdi. Alǵa qaraı zaýlap bergende sońynan qol sozymdaı ǵana aralyqta aýzynan aq kóbik aǵyp yrs-yrs etken Dollı óksheleı ilesken edi. Sol sátte Bek qorqynyshtan qashsa, Dollıdi qýǵan jyn bolatyn, ekeýi quıryq tistesip uzaq shapqylaǵan.

Bek qalyń tal-shiliktiń arasyna qoıyp ketti de, araldyń tómengi etegi jaǵynan ytqyp shyqty, odan betinde muz qalqyǵan áldebir toǵannan júzip ótip, kelesi aralǵa shyǵyp, sodan soń úshinshi bir alańqaıǵa jetken. Sóıtip aınala zymyraǵan ol ózenniń negizgi arnasyna qaıta oraldy da, úreıden júregi aýzyna tyǵylyp muz ústimen quıyndaı ushqan. Artynsha qaraýǵa murshasy bolmaǵanmen sońynan tisin shyqyrlata qýyp kele jatqan Dollıdiń yzaly úni de týra qulaq túbinen estiledi. Osylaısha shırek mıldeı júgirgen soń Fransýanyń shaqyrǵanyn ańdap, keıin burylǵan. Sosyn yshqyna demigip, Dollıdiń aldyna oraǵan kúıi Fransýaǵa qaraı baryn saldy. Bir qutqarsa aıdaýshy ǵana qutqarar dep úmittengen edi. Bul ýaqytta Fransýa da ony qutqarýǵa ńǵaılanyp turǵan Bek janynan zýlap óte shyǵysymen sońyndaǵy Dollıdiń basyna qaraı baltasyn siltep kep jiberip edi.

Ábden álsiregen Bek qur súlderin súıretip shanaǵa jetkeni sol, onyń osy dármensizdigin paıdalana qoıǵan Shpıs ars etip, azýlaı jóneldi. Ol Fransýa júgirip jetkenshe Bekti eki jerden ońdyrmaı qaýyp ta úlgergen. Shpıstiń tóbe tusynan bıshik ysqyryp kelip jón arqasyn osyp ótti. Bundaı soqqyny jegimdegi birde-bir ıt jep kórmegen-di, Bek buǵan ishteı rıza bop qaldy.

— Myna Shpıs degeniń bir jyn ǵoı! — dedi Perro. — Bir kúni bul Bekti jaıratyp salmasyna kim kepil!

— Oqasy joq, Bektiń ishinde bir emes, eki jyn otyr! — dedi Fransýa.

— Men ony baıqaǵaly qashan! Bul jóninde saǵan mynany aıtam: kúnderdiń bir kúninde ol ábden taǵylanyp alady da, seniń Shpısińdi eki shaınap bir túkiretin bolady. Kór de tur!

Sol sátten bastap Bek pen Shpıstiń arasynda ashyq maıdan bastaldy. Búkil jegimniń kósemi de kóshbasyshysy retinde áldeqashan moıyndalǵan Shpıs osynaý tańǵajaıyp ońtústiktik ıttiń ózine baqtalas ekenin endi anyq ańǵarǵan. Bektiń tańǵajaıyp kórinetin sebebi, Shpıs buǵan deıin qanshama ońtústiktik ıtterdi kezdestirse de, olardyń eshqaısysynyń dál osyndaı jergilikti ıttermen taıtalasqanyn kórgen emes-ti. Sol kúngeılik kelimsekterdiń bóri óte áljýaz keletindikten ne aýyr jumysqa, ıe sýyqqa, ne ashtyqqa shydaı almaı, kez kelgen sátte qyljıa salatyn. Bek olardyń birde-birine uqsamaıtyn, bárine tózip, jańa tirshilikke beıimdelip, teriskeılik ıtterden kúsh jaǵynan da, shydamdylyq pen batyldyq turǵysynan da esh qalyspaı shyńdala túsken. Onyń ústine óte ór edi, al anaý qyzyl keýdesheli adamnyń aýyr taıaǵy talaı namazdy úıretkenmen ony biraq burynǵydan da qaterli dushpanǵa attaldyrǵan-dy. Ol óte aılaker-tin, sondyqtan kósemdikke umtylǵanda tek ańdarǵa tán minezben yńǵaıly sátti zor tózimmen kútýge daǵdylanǵan.

Basymdyq úshin bir shaıqastyń bolatyny anyq edi, Bektiń tilegeni de sol-tyn. Oǵan qumartý sebebi - bolmysy sondaı edi jáne jegimdegi ıtterdi sońǵy demi bitkenshe joldap shyqpaýǵa ıtermeleıtin, al eger qatardan alyp tastasa qusadan óltiretin órlik qasıet buǵan da jat emes-ti. Deıvtiń de sondaı asqaqtyq minezi belgi bere bastaǵan, ózin ortańǵy orynǵa jekkende ol barlyq kúshin salyp Solleksti shana súıreýge májbúr etken. Sóıtip jolǵa shyqqan kezderi barlyq ıtterge dem berip, taýys ta tartynshaq haıýandardy dúr silkintip, shaldyqpaıtyn eńbeksúıgishtikke aınaldyratyn. Mundaı órlik ıtterdi kúni boıy cap jeldirip otyratyn edi de, keshke aıaldar tusta beıbereket mazasyzdyq pen qıańqylyqqa oryn usynatyn. Kósem İİİpıs súrinshektep, jetek baýǵa oratylatyn nemese tańerteń jegetin kezde tyǵyla bastaıtyn ıtterdi dál osyndaı kánigi órkeýdelikpen qabatyn-dy. Ol Bekti óz ornyna kósem saılap qoıa ma degen asqaq pıǵyldan da seskengen bolatyn, al Bek rasynda da kóshbasylyqty kóksegen.

Ras. Bek budan bylaı kósemdikke ashyqtan-ashyq umtyldy. Ol Shpıs jazalaǵysy kelip turatyn jalqaýlarǵa jaqynyraq turyp alyp, janjal shyqqan kezde ádemi eki ortaǵa qystyryla ketýdi shyǵardy. Áldebir túnde qar japalaqtap kóp jaýǵan, al tańerteńine jalqaý da qýlaý Paık shanaǵa kelmeı qaldy. Ózi qar astynan tereń etip qazyp alǵan inine tyǵylyp jatyp alypty, Fransýa ony áýrelenip kóp izdep, daýystap shaqyrýmen bolǵan. Shpıs jyndanyp kete jazdady. Ol árbir kúdikti oryndy timiskileı qoparystyryp stan arasyn sharq uryp uzaq jortqan, al onyń yzaly yrylyn apanynda jatyp estigen Paık qoryqqannan diril qaǵyp ketti.

Áıtkenmen, aqyrynda álgi jerden shyǵaryp alǵan sátte Shpıs oǵan sazaıyn tarttyrý úshin tap bergen edi, kenet Bek te dál sondaı ekpinmen tura júgirip, ekeýiniń arasyna kılikken. Bul qımyldyń tosyn da epti shyqqany sonshalyqty, soqqydan artqa qaraı serpilgen Shpıs shatqaıaqtap qulap tústi. Jańa ǵana jerkenishti kúıge túsip úreıden qalshyldap ketken Paık osynaý ashyq shabýyldy kórgende birden jandanyp shyǵa kelgen de, jeńilis tapqan kósemge bas salǵan. Shpıske osy aralyqta adal shaıqas erejesin esten shyǵarǵan Bek te umtyldy. Biraq osynyń bári qyzyq kórinse de ádildik ornatýdy kózdegen Fransýa Bekti bıshigimen aıamaı tartyp-tartyp jiberdi. Áıtse de Bek qarǵa domalap jatqan dushpanynan ajyraı qoımady, sol kezde Fransýa bıshiktiń sabymen sartyldata bastaǵan. Bek aýyr soqqydan sonadaı murttaı ushyp tústi. Sonan keıin-aq bıshik astynda qalǵan; osy aralyqta Shpıs te jeksuryn Paıktiń sazaıyn berýge kirisip ketip edi.

Bular Doýsonǵa bet túzegen kelesi kúnderi de Shpıs kináli ıtterdi jazalaǵan saıyn Bek araǵa túsýmen boldy. Alaıda qýlyǵyn asyryp, mańaıda Fransýa joqta ǵana kıligedi. Bektiń bul áreketi baǵynbaýdyń belgisindeı edi, osydan bastap-aq jegimdegi tártip birte-birte buzylǵan ústine buzylýǵa aınaldy. Tek Deıv pen Solleks qana syr bergen joq, qalǵan ıtter betterimen jaıyla bastaǵan. Sóıtip ádettegi tirliktiń qıýy qashty. Talas-tartys kóbeıdi. Jaǵdaı birtindep qıyndaı — tústi munyń bári Bektiń kesirinen edi. Osy úshin Fransýanyń da mazasy ketti, bul Shpıs ekeýi endi biri ólip biri qalǵansha tynbaıdy-aý dep qaýiptenedi ol. Shyndyǵynda Fransýa erte me, kesh pe, sondaı bir sáttin bolmaı qoımaıtynyn túsingen. Tipti túpde birdeme tyqyr ete qalsa, mynalar taǵy da bastady ma dep, súrine-qabyna syrtqa atyp shyqqan kezi qanshama. Alaıda olar birin-biri óltire qoıatyndaı jaǵdaı baıqala qoıǵan joq, sonymen bular aqyrynda olar bulyńǵyr kúnderdiń birinde Doýsonǵa da kelip jetti. Al álgi Fransýa kútken ol uly aıqasqa deıin áli biraz kúnder baryp eshkim esepke alǵan joq. Doýsonda adam kóp eken, ıtter odan da kóp, Bek mundaǵy barlyq ıttiń jumysqa jegilgenin ańdady. Tárizi bul úırenshikti nárse bolsa kerek. Bas kóshe shubatylǵan ıtter jegiminen bosamaıdy, tipti, qońyraý úni túnde de tynshyǵan emes. Itter qurylysqa bórene, aǵash, ken ornyna qajetti basqa da júkterdi tasıdy. Santa-Klara alqabynda attar atqaratyn jumystyń bári osylarǵa júktelipti. Bulardyń arasynda ońtústikter de kezdesetin-di, biraq kópshiligi qasqyr tuqymdas jergilikti tóbetter bolatyn. Olar qarańǵy túse — týra toǵyzda, on ekide, odan túngi úshte — tóbe quıqańdy shymyrlatyp yshqyna ulýǵa kirisedi. Bek te olarǵa bar nıetimen ún qosady.

Tas tóbeńnen soltústik shuǵylasynyń sýyq shapaǵy myń qubyla jarqyraǵan nemese juldyzdar kók júzinde alapat aıazdan dirdek qaqqan, al qarǵa bókken keń dala sirese búrisken mundaı túnderdegi ıtter áýeni muńdy áýezimen de, kókirek túbinen kúńirene shyǵatyn sozylyńqy, qamyǵyńqy únimen de óksýge uqsas ómirdiń óz joqtaýyndaı estiler edi. Joq, anyǵynda, odan sol ómirge, tirshiliktiń aýyr azabyna shaǵynǵan asa muńdy saryndy ańdar edińiz. Bul jer betindegi dál óz tuqymdaryndaı eń eski de ejelgi — hám sol dáýirdegi jas dúnıeniń barlyq ánderiniń zarly keletinindeı jáne eń alǵashqy da ashshy áýenderdiń biri edi. Bul — boıyna qanshama býyn urpaqtyń qaıǵy-qasireti sińip, Bektiń ókpe-qolqasyn sýyrǵan muń bolatyn. Ol da basqa ıtterge qosylyp alyp, sýyq túnniń tylsym sumdyqtarynyń aldynda óziniń baıaǵy jabaıy babalaryn zar qaqsatan tirshilik taýqymetinen qan juta ulıtyn-dy. Osynaý sarǵaıǵan saǵynysh jańǵyryqtarynyń Bektiń jan-júregin qozǵaýy onyń otyryqshy adam ómiriniń beıbit oshaǵynan álgi zarly úndi alǵash týǵyzǵan sonaý jabaıy da taǵy dáýirge orala bastaǵanyn baıqatatyn edi.

Bular Doýsonǵa kelgennen keıin arada jeti kún ótkende qulama jaǵalaý arqyly Iýkon muzyna qaıta túsip, Daııa men Tuzdy sýǵa qaraı keri jóneldi. Perro bul sapar Doýsonǵa jetkizgennen de góri asa shuǵyl poshta áketip bara jatqan-dy. Onyń ústine ábden jeligip alǵan ol jyldamdyqtyń jyldyq rekordyn qoıýdy uıǵarǵan. Buǵan basqa da birqatar jaıttar qolaıly jaǵdaı týǵyzǵan. Bir aptadaı damyldap tynyqqan ıtter de kúıli-qýatty bolatyn. Aldynda ózge jolaýshylar taptap ketken qar súrleýi saırap jatty. Buǵan qosa polısıa osynaý jol boıyndaǵy eki-úsh jerden ıt pen adamdarǵa arnalǵan azyq-túlik qoımasyn ashyp qoıǵandyqtan qaıtar jolǵa qınalmaı shyǵýǵa múmkindik te mol-tyn.

Alǵashqy kúni bular Iýkondy órleı salyp, elý mıl júrse, al ekinshi kúni keshke qaraı salyp-uryp Pellıge taıandy. Biraq munshalyqty júıtkigen jyldamdyq Fransýany ájeptáýir áýrege de túsirgen edi. Bárine kináli — taǵy da Bek. Ol ózi muryndyq bolǵan baıaǵy ereýildi qaıta bastap jibergen. Itter burynǵysha birqalypty júgire alǵan joq. Bektiń araǵa túsýine dándegen ereýilshiler jıi qutyryna bastaǵan. Kósemnen seskenetin tártipti umytyp, Shpısten qoryqpaýdy shyǵardy. Dálireginde, odan múlde qaımyǵýdy doǵardy, jalǵyz Bek qana emes, endi bári de ony múlde moıyndamaýǵa aınalyp edi. Birde keshte Bekti arqa súıegen Paık Shpıstiń jarty balyǵyn urlap alyp, sol boıda-aq ony qylǵytyp jibergen. Kelesi bir joly Dab pen Djo Shpıske basynan baǵy taıǵanyn eskertkendeı oǵan jabyla ketti. Tipti jýas Bıllıdiń ózi baıaǵy jumsaqtyǵyn umytyp burynǵysha jalbaqtaı qyńsylaýyn qoıdy. Al Bek bolsa Shpıstiń qasynan ótken saıyn yryldap, yzbarlana aıbat shegedi. Sóıtip ol ózin kánigi buzyqtarsha ustap, Shpıstiń týra tumsyǵy tusynan alshańdap ótýdi shyǵaryp edi.

Tártiptiń buzylýy basqa ıtterdiń ózara qarym-qatynasyna keri yqpalyn tıgizdi. Olar burynǵydan da jıi talasa bastaǵandyqtan stan ishi birte-birte naǵyz tozaqqa aınaldy. Tek Deıv pen Solleks qapa ádettegi qalyptarynan aınyǵan joq, biraq birtindep bular da tynyshsyzdana túsken — aınaladaǵy talas-tartys olardy da yǵyr qylyp bitken sıaqty. Fransýa túsiniksiz bir sózderdi aıtyp boqtanýmen júredi, sharasyzdyqpen jer tepkilep, óz shashyn ózi julady. Bıshigi de ıtterdiń jon arqasy tusynan ysyldaýdan tynbaıdy, áıtkenmen odan paıda shamaly edi. Fransýanyń kózi sál taısa-aq boldy, bári qaıtadan bastalady. Ol — Shpısti, al Bek basqalaryn qorǵashtaıdy. Fransýa bárine kináli Bek ekenin jaqsy bildi, Bek te aıdaýshynyń sony biletinin túsingen. Biraq bul aılaker tóbet edi, sondyqtan onyń aıybyn moıyndatý múmkin emes-tin. Ol jegimde jaqsy júredi, óıtkeni bul is ózine asa unaıtyn-dy. Buǵan qosa joldastaryn baıqatpastan qaqtyǵystyryp qoıyp, sońynan ózi iz jasyryp ketý ol úshin tipten qyzyq-ty. Birde Tehkına saǵasyndaǵy aıaldamada keshki astan keıin Dab áldebir qoıandy úrkitkenimen bas salyp ustaı almaı qaldy. Mezette búkil ıt sonyń sońynan lap qoıǵan. Stannan júz ıardtaı jerde Soltústik - Batys polısıasynyń elýge tarta ıt ustaıtyn stansasy bar edi, ol ıtter de lek-legimen álginiń izinen túsken. Qoıan ózen betindegi muz ústimen qasha jóneldi de, qatqan bulaqqa qaraı kilt burylyp, omby qarda jeńil yrǵyp ári qaraı zaýlady, al salmaǵy aýyr ıtter sát saıyn maltyǵýmen bolǵan. Burylystan burylysty aınala shaýyp, arshyndap zymyraǵan Bek alpys ıttiń eń aldynda ketip bara jatty, áıtse de qoıandy qýyp jete almady. Baýyryn soza shapqan ol qumarǵa ábden túskendikten qyńsyl qaǵyp ta qoıady. Onyń qarańdap zaýlaǵan alyp sulbasy appaq aı sáýlesinen anyq kórinedi. Aıazdy túnde elesteı qylańytqan qoıan da aldynda qustaı ushyp barady.

Jyldyń belgili bir kezeńderinde adamdardy shýly qaladan aıdaladaǵy orman-toǵaıǵa alyp shyǵyp, beıshara janýarlardy aıaýsyz qyrǵyzatyn taǵylyq túısik endi Bektiń kókireginde de paıda bolǵan edi — osynaý qanqumarlyq pen essizdik raqaty birtindep ábden tabıǵılana túsken. Ol aldynda taıaq tastam jerde qashyp bara jatqan, qalaıda tezirek jetip, yp-ystyq qanǵa tumsyǵyn armansyz matyrý úshin ıtter tobyrynyń eń basynda zymyrap bara jatty.

Boıyna ǵumyrlyq qýat darytyp, tirshiliktiń shyńyna bastaıtyn áldebir jelik bolady. Bir ǵajaby, ómirdiń mánindeı kórinetin sol qumarlyq bir sát ózińdi de, aınala qorshaǵan dúnıeni de umyttyryp jiberedi. Ondaı shattyq sezimi jasampaz sýretshige shabyt buǵan shaqtarda kelse kerek. Al sarbazdy maıdan dalasynda eliktirip, ony shaıqas ústinde adam tanymastaı qanattandyra túsedi. Mine, ejelgi qasqyrlardyń osyndaı jeńimpazdyq qumarlyǵy bılegen Bek aıly tún astynda juldyzdaı zymyraǵan jemtiginiń sońynda top jaryp bara jatqan edi. Yqylym dúnıe tereńine qaıta boılatqan bul jelikti sezim qandaı yntyzarlyqtan paıda bolǵanyn ózi de túsinbeıdi. Alaıda arnasyna syımaı tasyp, bulshyq etip bult-bult oınata kúsh-qýatty qannatyp, jan-júregin shattyqqa bólep, juldyzdar jamyraǵan tún qushaǵynda aıazdan siresken qalyń tońnyń apshysyn qýyrtyp, osynaý essiz báıgege salǵan da sol belgisiz yntyzarlyq-tyn.

Eń qyzý qumarlyq bılegen sátterdiń ózinde sabyr saqtap saq qımyldaıtyn Shpıstiń ózi de sharshy toptan oqshaý ketip, ózenniń burylys bir tusyndaǵy tar shyǵanaq arqyly qoıanǵa baryn salǵan-dy. Bek muny baıqaǵan joq: ırek tusynan buryla bergen onyń kózi aldynda aǵarańdaǵan qoıan sulbasynan ajyramaǵan. Kenet odan úlkenirek taǵy bir aqshyl dene tik jardan yrǵyp túsip, týra qoıannyń qarsy aldynan shyǵa keldi. Bul Shpıs edi. Qoıan keri qaraı buryla almaı qaldy. Shpıs zýlaǵan betinde azýdy onyń tý jonynan salǵan, al qoıan aýyrsynǵan adamsha qatty shyńǵyryp jiberdi. Bektiń sońynan jóneı kele jatqan qalyń tobyr Tirshilik degen beısharanyń Ajal tyrnaǵyna ilikken sáttegi osynaý ashshy shıqylyna qumarlana gý ete túsken.

Tek Bek qana dybys shyǵarǵan joq. Ol zymyraǵan boıda Shpısks bir-aq atylǵan, ekpininiń qattylyǵy sonsha, ony keńirdekten ala ketýdiń sáti kelmedi. Ekeýi qardy burqyratqan kúıde umar-jumar birge qulaǵan. Artynsha birinshi bolyp Shpıs atyp turdy — tipti qulamaǵandaı óte shapshań kóterilgen edi, — ol Bekti ıyqtan qapty da, bir búıirine qaraı yrǵyp tústi. Jaq súıekteri temir qapqannyń aýzyndaı saqyldap, eki márte sirese jabylǵan; odan jaqsylap qaıta sekirý úshin keıin serpildi, sóıtip joǵarǵy ezýin tyjyrtyp, tisterin saqyldatyp yrylǵa kóshti.

Bek ólispeı berispeıtin sheshýshi shaıqas sátiniń jetkenin túısindi. Bular qulaqtaryn jymyryp, shabýyldyń yńǵaıly tusyn ańdyp, ózara yryldaı jaǵalasyp júrgen kezde Bekke kenet osynyń bári baıaǵydan óte tanys nársedeı kóringen: aınala appaq orman, aq shańqan dala, aı jaryǵy men aıqas raqaty. Tym-tyrys tóńirek tylsymǵa shomyp turǵandaı. Mańaıda tyrs etken dybys ta, sybdyr da joq, tipti aǵash basynan qýraǵan japyraqtyń da qybyr etkeni baıqalmaıdy — tek ıtterdiń aýzynan shyqqan bý ǵana aıazdy aýada baıaý qalqıdy.

Qolǵa nashar úırengen qasqyrlardyń urpaqtary qoıandy qolma-qol qaýzap bolyp, endi aıqasqa túsýshilerdi ún-túnsiz shıryǵa qorshasyp turdy. Kózderi shoqtaı jaınap, ashylǵan aýyzdarynan bý burqyraıdy. Áldebir jabaıy zamandardyń osynaý sýreti Bekke eshbir jana da, tańsyq ta bolyp kórinbegen. Bul baıaǵydan bar, óte úırenshikti nárse sıaqty edi.

İİİpıs ysylǵan sarbaz bolatyn. Ol Shpısbergennen bastap búkil Arktıkany, Kanada men Bedeý Dalany sharlaǵan jolynda nebir ıtterdi kezdestirip, bárin de tyrp etkizbeı baǵyndyrǵan. Dolylyǵy keremet edi, biraq eshqashan da aqyldan aljasqan emes. Aldyndaǵysyn shaq keltirmeı shaınap tastaýǵa beıim, alaıda qarsylasynyń da dál ózindeı adýyn kúsh ıesi ekenin bir mezet te umytpaıtyn. Dushpannyń qarymta shabýylyna daıyndalyp almaı birinshi bolyp soqtyqqan emes. Sondaı-aq Jeńiske jetetinine kózi jetpese birden ózi urynbaıtyn da.

Bek osynaý alyp aq tóbettiń jelkesinen ala ketpek bolyp uzaq áýrelendi. Ashyq tusqa aranyn salsa boldy, Shpıstiń azýyna kezigedi. Tisteri tisterine soǵysqan eki ıttiń tumsyqtary qanǵa boıaldy, biraq Bekke saq qarsylasyp aldap soǵýdyń yńǵaıy kelmedi. Yza býǵan ol endi bas-kózge qaramaı Shpısti shabýyldyń astyna alýǵa umtylǵan. Tirshilik qany búlkildeı soqqan aqshaqardaı aq tamaqqa qaıta-qaıta jarmaspaq bolady, áıtkenmen árbir joly aýyzdy ózine salǵan Shpıs taıqyp kete beredi. Bek endi ózge tásilge kóshken: Shpısti keńirdekten ala ketpekshi túr tanytady da, sosyn basyn keıin serpe bulǵaryp, Shpısti qulatyp túsirý úshin ıyqpen soǵady. Biraq taǵy da ózin qaýyp úlgergen Shpıs bir jaǵyna qaraı jeńil yrǵyp túsedi.

Shpıs áli sap-saý edi, al Bektiń tula boıy qan jýyp ketken, zorǵa tynystap júr. Shaıqas birtindep shıryǵa tústi. Aınala qorshaǵan ıtter ekeýiniń biri qulap, sosyn ózderi jeńilgenin jep qoıatyn sátti taǵatsyz kútip, demderin ishine tartysyp tur. Bektiń entige túskenin baıqaǵan Shpıs qorǵanystan shabýylǵa kóship, damyl taptyrmaýǵa aınaldy. Bek birazdan soń táltirekteı bastaǵan. Tipti bir mezet qulap ta qaldy — sol sátte alpys ıt oryndarynan atyp-atyp turdy. Alaıda Bek bir-aq yrǵyp tez kóterildi de, álginde dúrkireı turǵan ıtter qaıtadan tyna qaldy.

Bekte kóp maqulyqta kezdese bermeıtin ǵajap bir qasıet bar-tyn: ol — sátinde adamdy da, ańdy da qudiretti etetin — oı ushqyrlyǵy edi. Arpalysta túısikke baǵynatyn-dy, áıtkenmen mıy da jumysyn toqtatqan emes. Ol jaýyna burynǵy ıyqpen soqpaqshy ádisti qantalamaq túrmen taǵy umtyldy da, sońǵy sátte jerge jata ketip Shpıstiń aldyńǵy sol jaq aıaǵyna jarmasty. Synǵan súıek kútir ete tústi — aqshýlan tóbet endi úsh aıaqtap qalǵan. Bek qarsylasyn qulatý úshin úsh márte árekettendi, odan álgi tásilin taǵy qaıtalap, onyń aldyńǵy oń jaq aıaǵyn shaınap tastady.

Jany kózine kórinip dármensiz halge túsken Shpıs jyǵylmaýǵa kúsh salyp baqty. Ol ún-túnsiz qorshaǵan ıtterdiń jarqyraǵan kózderin, kózdi sosyn salaqtaǵan tilderi men demderinen aýaǵa kóterilgen kúmis býdy baıqady. Syrtyndaǵy sheńber birtindep taryla túsken-di,al bul shaıqasta jeńilis tabýshyny qysatyn mundaı qorshaýdy talaı kórgen. Bul jolǵy tize búgýshi ózi edi.

Onyń taǵdyry sheshilgen-di. Bek aıaǵan joq. Jumsaqtyq kórsetetin jer bul emes ekenin bilgen. Artynsha ol sheshýshi soqqyǵa daıyndaldy. Itterdiń taqala túskeni sonsha, qos búıirine jaqyndaǵan jyly demdi ańdaǵan. Shpıstiń syrtynan kózderi jaınap onyń árbir qımylyn baǵa, bas salýǵa yńǵaılanyp jer baýyrlaǵandardy kórdi. Bir sát tynyshtyq ornaǵan. Búkil ıt oryn-ornynda tasqa aınalǵandaı qatypty da qalypty. Tek Shpıs qana qalshyldaı shatqaıaqtap, tóne túsken ajaldy úrkitkisi kelgendeı aıbarlana yryldap júr. Biraq osy sátte oǵan Bek te yrshyp úlgerdi, — sóıtti de keri qarǵyp túsken. Bul jolǵy nyqpen jasalǵan soqqy óz degenin istegen edi.

Shpıs qulady. Itterdiń qara qurym sheńberi aı jaryǵyna shaǵylysqan qar betinde bir núktege shoǵarlandy da, Shpıs joq bolyp ketti. Al Bek sonadaı jerde jeńimpaz retinde asqaq qarap turdy. Bul jaýynyń kózin joıyp, sonysyna ishteı rıza bolyp turǵan eltı raqattanǵan naǵyz jabaıy jyrtqyshtyń kelbeti edi.

AQTYQ SHAIQASTA JEŃGEN KİM?

Kelesi kúni Shpıstiń ushty-kúıli kórinbeı ketkenin, al Bektiń ońbaı jaralanǵanyn baıqaǵan Fransýa janyndaǵy jolserigine: — al ne dep edim men? Myna Bektiń ishinde bir emes eki jynnyń baryn aıtpap pa edim saǵan! — dep lepirgen. Sosyn ol Bekti alaýdyń qasyna jetelep ákeldi de, onyń búıiri men arqasyn ottyń jaryǵyna tosyp edi.

— Álgi Shpıs týra taǵy jyrtqyshtarsha shaıqasqan ǵoı, — dep tamsandy Perro yrsıǵan jaralaryn kórsetip.

— Al Bek eki jyrtqyshqa teń! — dep qarsylasty Fransýa. — Endi jaǵdaı ońala bastaıdy. Shpıs ketti, talas-tartys ta bitti deı ber.

Perro shanalarǵa kerek-jaraqtyń bárin tıep bolǵansha aıdaýshy ıtterdi jegýmen júrdi. Bek ylǵı Shpıs jegiletin kósemniń ornyna kelip turǵan. Buǵan eshbir nazar aýdarmaǵan Fransýa osynaý asa qalaýly orynǵa Solleksti ákelip ornalastyrdy. Biraq Sollekske yzalana tap bergen Bek ony yǵystyryp jiberip Shpıstiń ornyna qaıta turdy.

— Oı, sumdyq-aı! — dep Fransýa eki alaqanymen qos búıirin sart etkizdi: — Bul ne degen pále-eı, a! Shpısti shaınap tastap endi ózi kósem bolmaqshy.

— Bar ket, ońbaǵan! — dep jekidi ol Bekke. Biraq anaý túk bolmaǵandaı tura bergen.

Fransýa onyń julqyna yryldaǵanyna da qaramastan bylaı ysyryp tastap, kósemniń ornyna Solleksti qaıtadan ákeldi. Biraq qaradaı tartynshaqtaı bergen. Bunysy Bekten qaryqqany edi. Birbetkeı Fransýa da óz degeninen qaıtpaǵan, áıtse de ol sál burylǵan sátte-aq Bek Solleksti janynan yǵystyryp jiberdi. Buǵan ol qýana-qýana keliskendeı edi.

Osy kezde qatty ashýǵa mingen Fransýa:

— Qazir kórseteıin saǵan! — dep aıqaı salǵan da, júgirip jónelip baryp uzyn taıaq alyp kelgen.

Bek qyzyl svıterli adamdy esine túsirip, aqyryndap keıin shegindi. Endi ol qaıtadan aldyǵa shyǵarǵan Sollekspen jaǵalasa ketýge umtylǵan joq. Áıtse de taıaq basy jetpeıtindeı ǵana jerden ári uzaı da qoımady. Fransýa ony ózine silteı qalǵan jaǵdaıda taıqyp úlgeretindeı aralyqty ustap, bir jaq kóz qıyǵymen aıdaýshynyń ár qımylyn qalt jibermeı baqqan kúıi ol alǵa qaraı úlkektedi de otyrdy. Óz isimen júrgen aıdaýshy Bekti Deıvtiń aldyndaǵy eski ornyna jegetin kezegi kelgende ǵana daýystap shaqyrǵan. Bek birneshe qadam keıin shegindi. Fransýa taıana túskende, ol taǵy qashqalaqtaǵan. Bul kórinis birneshe márte qaıtalanǵan soń Fransýa Bek osydan seskenip túr eken dep taıaǵyn tastaı saldy. Biraq másele taıaqta emes-ti — Bektiń ashyqtan-ashyq minez kórsetip kózdegeni — kósemniń orny edi. Rasynda bul orynǵa ornalasýǵa ol ábden quqyly-tyn jáne odan tómen jerge turǵysy kelmeıtinin de ańdatqan-dy.

Fransýaǵa járdemdesý úshin Perro da jetti. Olar ekeýlep taıaqtaı júrip Bekti jónge salýǵa bir saǵattaı áýrelengen, biraq yryqqa kóndirý múmkin bolmady.

Álgiler ony áke-shesheden bastap jetpis jeti atasyna, odan ómirge áli kelmegen keleshek urpaqtaryna deıin, terisindegi árbir qylshyq pen tamyryndaǵy túıir tamshy qapǵa deıin túk qaldyrmaı sybap shyqty. Bek bolsa bul balaǵatqa jaýapty yrylmen qaıtaryp, janyna mańaılatpaı qoıǵan. Ol óz tilegin tabanda oryndatýǵa tyrysqan joq, degenmen adamdarǵa nıeti oryndalsa qaıtadan jýasıtynyn anyq ańdatyp, stan ishin aınalyp júrip aldy.

Fransýa aqyr aıaǵynda qarǵa otyra kegip jelkesin qası bastady. Perro saǵatyna qaraǵyshtap boqtanyp júr. Ýaqyt ótip barady, al bular osydan bir saǵat buryn júrip ketýge tıis edi. Basyn shaıqap, jelkesin taǵy qasyǵan Fransýa shabarmanǵa abyrjyǵan túrmen yrjıa qaraǵan. Anaý jaýap ornyna jeńilgenderin moıyndaǵandaı ıyǵyn qýshıtty.

Sol sátte Fransýa Sollekstiń janyna keldi de, daýystap Bekti shaqyrdy. Bek ózindik mánermen, ıttershe kúldi. — sóıtse de sonadaı jerden taqala qoımady. Fransýa Solleksti bosatyp alyp, ony óziniń burynǵy ornyna jekkep. Bir mezette tizbekke turǵyzylǵan búkil jegim saqadaı saı turdy. Bekke endi eń aldydaǵy kósemniń ornynan ózge bos oryn qalmaǵan. Fransýa qaıta shaqyrǵanda Bek taǵy da ıtshe kúldi, biraq shaqyrǵan únge qula aspady.

— Tastashy taıaǵyńdy! — dep Perro aıqaı saldy.

Fransýa onyń aıtqanyn oryndaǵan sátte ǵana mańǵazdana basqan Bek jegimniń eń basyna kelip turdy. Oǵan qaıys tartpalar taǵylyp, bolyp, shanalar kúrtin qarǵa túsken soń jegim birden zaýlap ózen begine shyqqan. İle-shala bulardyń sońdarynan aıaqtaryna shańǵy ilgen jaraý jigitter ilesigi edi.

Bunyń ishinde eki birdeı jyn otyr dep áspetteıtin Fransýa Bek týraly buryn da joǵary pikirde edi, alaıda arada bir kún ótpeı jatyp bul ıttiń kúshin kemdeý baǵalap júrgenine kóz jetkizgen-di. Bek kósem mindetin atqarýǵa kirisken boıda-aq aqylymen, kúshimen, alǵyr da ushqyrlyǵymen Fransýa kórip júrgen ıtterdiń qaı-qaısysynan da asyp túsken.

Áıtkenmen onyń eń bir keremet qasıeti sol ózgelerdi ózine óte jyldam baǵyndyryp ala qoıýshy edi. Ol kóp ótpeı-aq jegimdegi barlyq ıtterdi óz degenine júrgizdi. Deıv pen Solleks jańa kósemge esh qarsylyq kórsetken joq. Olardyń bar biletini aıanbaı eńbek etip, eńbektenip, kúni boıy tyrtyńdap shana súıreý bolatyn, ózderine eshkim kedergi keltirmese olar bárine kónýge daıar edi.

Kósem ornyna Bıllıdi qoısa da báribir, tek tártip saqtasa bolǵany! Alaıda sońǵy kezderi bosańsyp ketken ózge ıtter Bektiń tártipke shaqyrǵan qataldyǵyna qatty tańdanǵan. Jegimde Bekten keıin ornalasqan jalqaý Paık buryn jetek qaıysty ortasha kúshpen ǵana tartatyn-dy: áıteýir qandaı jaǵdaıda da qınalyp kórgen emes. Biraq Bek buǵan jıi-jıi dem berip tartpaqtaýǵa kirisken, sondyqtan Paık alǵashqy kúnnen bastap-aq ǵumyrynda tuńǵysh ret qulshyna aralasýǵa májbúr boldy. Al qaı ýaqytta da kóńilsizdeý júretin Djo birinshi keshte-aq aıaldamada jaqsylap turyp sazaıyn tartty — mundaıdy tipti Shpıs te eshqashan jasaı almaǵan. Bek anaý keshirim surap jalbarynǵandaı — qyńsylap, qarsylyq bildirýdi doǵarǵansha oǵan bar salmaǵymen qısaıa jatyp alyp, ábden qınady.

Sóıtip búkil jegimniń jumysy birden jaqsaryp sala bergen. Qozǵalystyń baıaǵy yrǵaǵy qalpyna kelip, barlyq ıtter jetekti bir kúshke birikkendeı jaqsy tartýǵa kiristi. Perro Rınk Repıde atty keıin tabaldyryǵyna kire beriste Tıka jáne Kýna degen esimdi eki kanadalyq ıtti taǵy aldy. Bektiń olardy qolma-qol úıretip alǵany sondaı, Fransýanyń ań-tań bolmasqa sharasy qalmaǵan.

— Dál Bekteı tóbetti kúndiz sham jaǵyp izdep taba almaısyń! — dep túıdi ol — Mundaı ıt úshin myń dollar berseń de artyq emes. Qudaı aqy! Qarsylyǵyń bar ma osyǵan, Perro?

Perro kelisken. Ol shabarman retinde osy ýaqytqa deıin jyldamdyq arttyrýdyń rekordyn jasap, ony kúnbe-kún údetip otyrýdy daǵdy qylǵan. Qatqaq, ári ábden taptalǵan jol sondaı jaqsy edi, júristi bógeıtindeı jańa jaýǵan borpyldaq, kóbik qar joq. Onyń ústine kún de bálendeı sýyq emes. Nólden tómen elý gradýsqa túsken temperatýra udaıy osy qalypta turdy. Perro men Fransýa shana men shańǵyǵa alma-kezek aýysady, shoqyraq shabysqa túsip alǵan ıtter anda-sanda ǵana damyl tabady.

Otyz mıldik ózendi áldeqashan qalyń muz kómkergendikten bular Doýsonǵa deıin on kún júrgen uzaq joldy endi bir-aq kúnde zymyrap óte shyqty. Budan soń Le-Barj kólinen Aqboz At aýzyna deıingi alpys mıl aralyqty eshbir aıaldamastan jáne artqa tastap úlgerdi. Itterdiń Marsh, Tagısh, Bennet kólderi arqyly (jetpis mıl) zaýlatqany sonshalyqty, buǵan deıin shańǵymen tyrpyldap kele jatqan eki erkektiń biri shana endi artyna taǵylǵan arqannan ustap alyp, synaptan syrǵydy da otyrdy. Aqyrynda bular ekinshi aptanyń sońǵy keshinde Aq asý arqyly ańqyldata siltep kelip, Skagýeıa irgesinde keme ottary jarqyrap turǵan teńizge qaraı quldılaı qulap edi.

Bul naǵyz rekordtyq júris bolatyn. Olar eki jeti ishinde kúnine orta eseppen qyryq mılden júrgen eken. Perro men Fransýa Skagýeıanyń bas kóshesinde alshań-alshań basyp úsh kún boıy qydyrdy. Úsh kún boıy olardy ózderimen birge sharap ishýge shaqyrýshylarda bir tolastamady. Al sonda olardyń jegimdegi ıtterine qyzyǵyp, tańdaı qaqqandar qanshama! Tańdaı qaǵyp turyp satyp alýǵa baryn salǵandar da bir tóbe. Alaıda kóp uzamaı Batystan kelgen bir top qaraqshy qalany tonamaqshy bolady. Alaıda munda olarǵa keýde kerip tura bilgen áldebir jankeshtiler tabylady da, álgi qaranıet haıýandardy túk qaldyrmaı qyryp salady. Sóıtip jurt nazary endi birden sol oqıǵaǵa aýǵan-dy. Budan soń kóp uzamaı Perronyń qolyna dereý keri qaıtý jóninde resmı nusqaý tıgen. Osyny estigen Fransýa Bektiń janyna kelip, ony qos qoldap qushaqtaı otyryp jylap jibergen. Bul Bektiń Fransýa men Perromen sońǵy qoshtasýy bolatyn edi. Sóıtip olar da baıaǵy basqa adamdar sekildi bunyń ǵumyrynan birjola joǵalyp edi.

Bek bastaǵan topty áldebir shotlandtyń qolyna ótkizisimen bular ózge de úıir-úıir jegimdegi ıttermen birge qaıtadan sonaý azapty Doýson jolyna shyqty. Budan bylaıǵy júristeri jeńildeı túsken edi, onyń ústine rekord jasaýǵa da murshalary bolmaǵan. Joq, bular kúnbe-kún tynbastan tyrmysyp, aýyr júk tıelgen shanalardy súıredi de otyrdy. Qaıtqan qustardyń tizbegindeı shubalǵan bul kerýen — Soltústik polús yǵynda altyn izdegen adamdarǵa dúnıeniń túkpir-túkpirinen sálem-saqpyt, hat-habar tasyp júr edi.

Bekke bul kerýen ishinde júrý asa unaǵan joq, áıtkenmen ol baıaǵy kánigi ór minezben jumysty jaqsy atqardy, sonysymen de Deıv pen Solleksti qanattandyryp otyrdy, buǵan qosa joldastary isti unatsyn, unatpasyn, báribir moıynǵa alǵan sharýany laıyqty oryndaýlaryn qadaǵalaýmen boldy. Ómir aqqan sýdaı bir qalyppen ótip jatty. Kúnder egizdiń syńaryndaı bir-birine óte uqsas edi. Aspazdar tańerteń belgili bir ýaqytta oryndarynan turyp, ot jaǵyp, tańǵy asty daıarlaıdy. Odan soń bireýler shatyrlardy shanaǵa tıeı bastaıdy, uzamaı basqalary da sóıtedi, ózgeleri ıt jegýge kirisedi. Jolǵa tún túnegi serpilerden bir saǵattaı buryn, ıaǵnı taý alageýimde shyǵady. Keshke qaraı aıaldap, dem alady. Jurt shatyr tigip, otyn jaryp, jerge tóseý úshin shyrsha butaqtaryn syndyryp ákeledi, aspazshylarǵa sý nemese muz jetkizip beredi. Osydan keıin ıtterdi tamaqtandyrady. Bul endi jumys kúnindegi eń bir qýanyshty sát! Jalpy, budan keıin de uzyn sany júzden asatyn basqa ıtterdiń arasynda ózińe tıesili balyǵyńdy jep alyp birer saǵat bos jatatyn sátter janǵa jaısyz emes-ti. Olardyń arasynda keýdeli, azýly myqtylary da bar edi, degenmen. Bek olardyń eń kúshti degen tórt-beseýimen bir-bir silkilesip alǵannan keıin qalǵandary onyń aldynda arttaryn qysyp júretin bolǵan. Bek bárinen buryn, mazdap janǵan ot janyn qatty unatatyn. Artqy aıaqtaryn astyna jıyryp, aldyńǵy ekeýin aldyǵa sozyp, moınyn tik ustaǵan kúıi sıyr tilindeı jalaqtaǵan qyp-qyzyl jalynǵa qyzyǵa qarap jatatyny bar. Ondaı sátterde keıde esine kúngeı Santa-Klara alqabyndaǵy sýdıa Mıllerdiń úlken úıi, sonda ózi júzgen tas qabyrǵaly móldir baseın, tyqyr terili meksıkandyq Izabel men japon mopsıgi Týte túsedi. Biraq Bek kóbinese qyzyl keýdesheli adamdy elestetedi,sosyn keıde Kerlıdiń ajaly jóninde, Shpıspen ótken alapat shaıqasy týraly, bir kezderi ózi jegen nemese dámin tatýdy armandaǵan tátti nárseler tóńireginde jıi oılanady. Ol Otanyn ańsaǵan emes. Sol bir tústiktegi el bunyń júrek qylyn asa tarta bermeıtin bulyńǵyr da alys eleske aınalǵan. Onyń sanasyn kóbinese ózge bir ómirdiń, ertedegi ata-babalary ǵumyrynyń estelikteri bıleıdi. Sonyń arqasynda buryn ózi kórmegen qubylystardyń kóbi etene tanys kóriner edi. Al qazir baıaǵyda uıqyda jatqan túısikteri (olar da dál ata-baba tirshiliginiń jańǵyryǵyndaı seziletin) oıanyp, dúr silkingen.

Anda-sanda osylaısha alaý janynda, janǵan otqa uıqyly-oıaý kózin syǵyraıta qarap jatqan sátterde, osy bir jalaqtaǵan qyzyl jalyn ózi kezinde jylynǵan basqa bir otqa, al qasynda júrgen myna semiz aspazshy múlde ózge bir adamǵa uqsap ketetini bar. Sol ózge adamnyń aıaqtary qysqa, qoldary uzyn, bulshyq etteri mynandaı maı basqan jumsaq emes, órilgen arqan ispettes edi. Úrpe-túrpe shashy da uzyn, mańdaıy kózden tóbe súıekke deıin taıqy jatatyn. Tosyn dybystar shyǵaratyn álgi adam, tárizi, qarańǵydan qatty qorqatyn bolsa kerek, sebebi, basyna úlken tas baılap alǵan kedir-budyr taıaǵyn qysyńqyraı ustap qara túnekke úreılene jaltaqtar edi. Ózin tuttaı jalańash deýge de keledi — tek arqa tusynda ǵana ot tıip alba-julba bolǵan áldebir ańnyń terisi salaqtap turady.

Denesin tutastaı túk basqan, keýdesindegi, ıyǵyndaǵy, qolynyń syrty men sandaryndaǵy jún ań terisindeı óte qalyn. Turysy da tik emes, tizeleri búgilińki, keýdesi eńkish. Degenmen, denesinen áldebir surapyl serpin men mysyq qımylyndaı eptilik, qybyr etken qozǵalys pen tyrs etken dybysty qalt jibermes keremet saqtyq seziledi.

Keıde osy júndes adam ot janynda basyn salbyratqan kúıde júrelep, qalǵyp otyrady. Ondaıda shyntaǵyn tizesine tirep, jaýynnan qorǵanǵandaı basyn qos alaqanymen qapsyra jaýyp alady. Al alaý syrtyndaǵy tún-túnek qoınaýynan jap-jasyl ot shoqtary jarqyrap turady, jáne árdaıym qos-qostan, ekiden: Bek olardyń jyrtqysh ańdardyń kózderi ekenin biledi. Sol ańdar qaq jaryp ótken sáttegi butalardyń sytyrlaǵanyn estıdi, olardyń jaqyndap kele jatqanyn ańdatatyn barlyq dybysqa qulaq túredi.

Bek osylaısha Iýkonnyń jaǵasynda janǵan otqa samarqaý ǵana kóz tastap qoıyp qıalǵa shomyp jatqan shaqta osynaý dybystar men ózge álem elesteriniń bir mezet tula boıyn titirkendirip jiberetshi sonshalyqty, arqa túgi tik turyp, aqyryn qyńsylaýǵa nemese daýsy qumyǵa úrýge kiriser edi. Sol sátte dúregeı aspaz: "Eı, Bek, uıyqtama dep aıǵaı salady. Sol kezde ǵana álgi elester áldeqaıda joq bolyp ketedi, kóz aldyna naqty dúnıe qaıta oralyp, Bek rasynda da jańa ǵana oıanǵandaı ornynan turyp, esinep, kerilip-sozyla bastaıdy.

Jol qıyn, júk aýyr edi, ıtter jumystan qajıyn degen. Olar aqyr aıaǵynda Doýsonǵa jetkende ábden azyp, aıanyshty halge túsken-di. Olarǵa on kúndeı nemese keminde bir aptadaı damyldaý qajet bolatyn. Biraq olar arada eki kún ótpeı jatyp shananyń shanaǵyn maıystyrǵan qap-qap hattardy súırep Kazarmnan Iýkonnyń kók muzyna qaraı óńmeńdeı túsip kele jatty. Itter múlde qaljyraǵan, aıdaýshylar aıqaılaý men boqtaýdan jaq jappaıdy, buǵan qosa Qudaıdyń qutty kúni qar jaýady. Itterdiń baýyryn syzǵan osynaý ulpa qarda adym ashyp júrý barǵan saıyn qıyndaı túsken. Obal neshik, adamdar bulardyń jaıyn túsinip, bar jaqsylyqty aldymen solarǵa jasaýǵa tyrysyp edi. Máselen aıdaýshylar ár kesh saıyn standy tigip bolǵan soń birden ıttermen aınalysa bastaıdy. Keshki as adamdardan buryn ıtterge beriledi, aıdaýshylardyń eshqaısysy ıtteriniń tabanyna bir qarap almaı uıyqtaıtyn qaptaryna kirmeıdi. Biraq olarǵa qandaı jaǵdaı jasaǵanmen de yńyrshaqtary shyqqan beısharalar birden mal bola qala ma. Bul qysta olar aýyr júk tıelgen shanalardy súırep myń segiz júz mıl ótip júrigi úlgergen edi. Al bir myń segiz júz mıl degenimiz eń myqty, tózimdi ıtińizdiń ózin shalyp jyǵady. Ózgelerdi de jumys isteýge májbúr etip, jegimindegi tártipti saqtaǵan Bek ázirge berile qoıǵan joq, biraq ol da qatty dińkelegen bolatyn. Bıllı túnimen túsinde qyńsylap shyǵady. Djonyń da unjyrǵasy múlde túsken, al Sollekstiń soqyr jaǵynan emes, kóretin kózi tusynan kelýdiń ózi qaýipke aınalǵan.

Áıtkenmen bárinen de qatty qaljyraǵan Deıv edi. Áıteýir odan maza qashty. İzaqor, ne nársege sirkesi sý kótermeı turady; túneýge jaıǵasqan boıda birden ózine or qazyp alady da, jyǵyla ketedi — aıdaýshy oǵan azyqty sol jerge ákelip beredi. Sóıtip Deıv erteńgi kúni azap qamytyn qaıta moınyna ilgenshe sulyq túsip jatady da qoıady. Keıde jol ústinde arakidik toqtaı qalǵan shanany qaıta julqyp-tartqan sátte, beıshara aýyrsyna qyńsylap jiberedi.

Aıdaýshy talaı ret tekserdi, biraq oǵan ne bolǵanyn túsine almaı-aq qoıǵan. Basqa aıdaýshylar da onyń árbir jerine shuqshıyp uzaq qaraǵan: biraq "ne boldy?"- ǵa eshkim naqty jaýap aıta almady. Bir kúni keshkisin olar Deıvti ottyń janyna alyp kelip, sıpalap-ýqalap barlyq jerin tekserýge kiriskende, ol birneshe márte qınala qyńsylady da qoıdy. Súıegi synǵannan aman sıaqty, biraq basqa eshteńe anyqtala qoımady. Tárizi ish qurylysynyń bir jeri aýyratyn bolsa kerek.

Bular Kassár qaırańyna jetken mezgilde Deıvtiń álsiregeni sonshalyqty, qaıta-qaıta qulaı bergen. Shotland toqtaýǵa belgi berdi de, ony bosatyp, ornyna eń taıaý turǵan ıt Solleksti jekti. Ol Deıvti biraz tynystatyp, shana sońynan bos júgirte turmaqshy edi. Biraq Deıv aýrýdan ábden álsirep qalǵanyna qaramastan ózin jumyssyz qaldyrýǵa kóngisi kelmeıtinin ańdatty. Ústinen qaıys ábzeldi sypyrǵan sátte yryldap úre bastaǵan ol artynsha óz ornynda Sollekstiń turǵanyn kórgende yshqyna ulyp jiberdi — ol ólim aýzynda tursa da ózin basqalarmen aýystyrǵanǵa qatty qorlanyp edi.

Shanalar qozǵalǵan shaqta bir búıirden qosyla júgirgen ol qaıta-qaıta Solleksti qarpyp qalýǵa tyrysady nemese ony súrleýdiń ekinshi jaǵyna ıterip túsirip, qarǵa aýnatýǵa umtylady; sóıtip jol boıy Solleks pen shananyń ortasyna qystyryla ketýge baryn salyp, janyna batqan aýrý men yzadan birese qyńsylap, birese urýmen boldy. Shotland ony bıshikpen qaqpaılaýǵa árekettenip edi, biraq Deıv eshbir soqqyǵa pysqyryp ta qaraǵan joq, sondyqtan aıdaýshy da ony ura berýden jalyqqandaı bolǵan. Tóbet sońyndaǵy saırap jatqan tegis jolmen júrýden bas tartyp, eregiskendeı, jıektegi kóbik qarmen súıretile jyljydy da otyrdy. Endi bir mezgilde ábden dińkelep, qulap tústi.

Jyǵylǵan jerinde janynan júıtkip ótip jatqan uzyn sonar shanalar tizbegine qarap qamyǵa ulyp jatty.

Odan soń Deıv eń sońǵy kúsh-qýatyn jumsap, kerýen bir jerge toqtaǵanǵa deıin sońdarynan búlkektep erdi de otyrdy. Deıv álgiler toqtaǵanda súıretilip óziniń burynǵy ornyna jetti de, Sollekstiń búıir tusyna kelip turyp aldy. Aıdaýshy temeki tutatyp alý úshin baqa shanalarǵa qaraı ketken edi. Bir mınýtten keıin ol qaıtyp keldi de, júrýge belgi berdi. Itter lyp etip, artyq kúsh jumsamastan, óte jeńil qozǵalǵan — kenet bári artqy jaqqa ańtaryla qarap, kilt toqtaı qalysty. Aıdaýshy da qaıran qalǵan edi: shanalar ornynan jyljymapty. Ol sańq etip bul tamashaǵa joldastarynyń da nazaryn aýdarǵan. Sóıtse, Deıv Sollekstiń pálekke jalǵanǵan eki syrma qaıysyn birdeı shaınap úzip tastap, shananyń aldyndaǵy óziniń eski ornyna turyp alypty.

Onyń kózderinde qýa kórmeńdershi degen jalbarynysh tur edi. Aıdaýshy tuıyqqa tirelgen. Serikteri jumystary qanshalyqty aýyr bolsa da ıtterdi jegimnen shyǵaryp tastaǵanda qatty qorlanatynyn aıtýǵa kirisken-di. Qartaıyp nemese aýrýǵa shaldyǵyp, iske jaramaı qalǵan kezderinde bosatyp jiberilgen ıtterdiń qusadan óletinin aıtyp, túrli oqıǵalardy eske túsiristi. Aqyr aıaǵynda Deıv ajaldan báribir qutylmaıdy, sondyqtan oǵan shananyń aldyndaǵy eski ornynda tynysh ólýge mursat berý kerek degen ortaq pikirge toqtasqan.

Deıv shanaǵa qaıta jegildi de, ol anda-sanda ishtegi áldebir derti janyna batqanda amalsyz qyńsylap qoıyp burynǵysynsha alǵa qaraı adymdaı jónelgen. Ol birneshe márte jyǵyldy, biraq basqa ıtter ony pálekpen qosa súırep ákete berdi. Birde shananyń astynda qalǵan; osydan keıin Deıv artqy aıaqtan aqsady.

Degenmen, turaqqa jetkenshe syr aldyra qoıǵan joq. Aıdaýshy ony ottyń janyna jaqyn ákelip jaıǵastyrdy. Tańǵa qaraı Deıvtiń álsiregeni sonsha, júrýden múlde qalǵan edi. Jegetin ýaqyt kelgende ol aıdaýshynyń aldyna qıpala súıretilip jetti de, qalt-qalt etip ornynan kóterilgen, biraq qıralańdap qaıtadan qulap tústi. Odan soń aqyryndap jer baýyrlaı jyljyp serikterine jegý ábzelin kıgizip jatqan orynǵa jetti. Aldyńǵy aıaqtaryn sozyp, denesin eki dúımdeı ilgeri syrǵytty; budan keıin osy qımyldy qaıta-qaıta jáne qaıtalaǵan. Biraq kóp uzamaı kúsh-qýaty ábden sarqyldy, jóneı jónelgen ıtter qar ústinde aýyr tynystap jatqan Deıvtiń ózderiniń sońynan óleýsireı qarap jatqanyn kórdi. Al onyń zarly úni bular jaǵalaýdaǵy ormandy asyp ketkenshe qulaqtan úzilgen joq.

Kerýen toǵaı syrtyna baryp aıaldady. Shotlandtyq aqyryn aıańdap, jańa ǵana shyqqan turaqqa qaraı qaıta bettegen. Jurt tynshı qaldy. Kenet alystan tars etken tapansha dybysy estildi. Shotland jedel basyp shanalarǵa keldi de, bıshikter sartyldap, qońyraýlar syńǵyr qaǵyp, shanalar taǵy zaýlady. Alaıda Bek te, basqa ıtter de jaǵadaǵy orman syrtynda ne jaǵdaı bolǵanyn bildi.

JOL AZABY

Doýsonnan shyqqannan keıin arada otyz kún ótkende Bek bastap súıregen poshta kerýeni Skagýeıge kelip kirgen. Itter ábden dińkelep, qaljyraǵan edi. Bektiń salmaǵy burynǵydaı júz qyryq emes, júz on bes fýntqa túsken. Aryq-turaq ıtter budan da beter júdedi. Aıdaýshylardy ómir boıy aldap kele jatqan aılaker Paık endi shyndap-aq aqsap qalypty. Solleks te bir aıaǵyn syltyp basady. Jaýyryny shyǵyp ketken Dabtyń da jetisip turǵany shamaly.

Báriniń de tabany sumdyq qajalyp, terisi sypyrylyp, qany shyǵyp, jaı jer basyp júrýdiń ózi bularǵa úlken muń bolǵan. Máseleniń bári osynshama qajyp-sharshap boldyrýda jatyr edi. Qysqa merzimge qınalǵannyń ózinde qaıtadan kúsh jınaý úshin kemi eki-úsh saǵat qajet. Al mynandaı boldyrý birneshe aıǵa sozylǵan uzaq ári kezeń-kezeńmen kúsh saryqqan kúızelistiń saldary ǵoı. Endi ıtterde eshqandaı qýat qory da, ony qalpyna keltiretin eshbir múmkindik te joq edi: kúshtiń bári eń sońǵy jurnaǵyna deıin jumsalǵan, búkil denelerinde sharshamaǵan, qajymaǵan, juqaryp-tozyp bitpegen tyrnaqtaı jer qalmaǵan. Endi qaıtsin! Itter aınalasy bes aıǵa jeter-jetpes ýaqyt ishinde eki jarym myń mıl jol júrdi, al onyń sońǵy myń segiz júzinde nebári bes-aq kún damyldady. Kerýen Skagýeıge kelgende olardyń súrine-jyǵyla jetkeni kórinip-aq turdy. Olar jetek qaıystaryn zorǵa tartyp, al tómenge quldılaǵan sátterde shananyń astynda qalyp qoıa jazdap áreń júrgen bolatyn.

— Káne, káne, kóterińder bastaryńdy, meniń saıypqyran aqsaqtarym! — dep kótermeledi aıdaýshy bular Skagýeıanyń ortalyq kóshesimen súıretilip kele jatqanda. — Az ǵana qaldy, uzamaı jaqsylap dem alamyz. Iá, ıá, uzaq damyldaıtyn bolamyz!

Adamdar da mundaǵy tynyǵýdyń birazǵa sozylatynyna bek senimdi edi. Óıtkeni bular da búkil sapar barysynda eki-aq kún tynystap, shańǵymen myń eki júz mıl ótti ǵoı; sondyqtan ádilet turǵysynan da, qısyn jaǵynan da ábden tynyǵýǵa haqylary bar-tyn. Biraq Klondaıkke túkpir-túkpirden jınalǵan er-azamattarǵa Otanynda qalǵan áıelderi men týǵan-týystarynan kelgen qap-qap hattardy Alp jotasynan asyrý mindeti turǵan-dy. Odan soń ár túrli úkimettik nusqaýlar da qaptap kelip jatqan bolatyn.

Cóıtip jaramaı qalǵan ıtterdi jańadan kelgen tyńdarmen aýystyryp, qaıtadan jolǵa shyǵýǵa buıryq berilgen. Qatardan shyǵyp qalǵan ıtterdi satý kerek-ti, al dollar ıtten qundyraq bolǵandyqtan bulardy tez ótkizip jiberý qıynǵa túse qoıǵan joq.

Bek pen onyń serikteri Skagýeıde damyldaǵan úsh kún ishinde ǵana ózderiniń qanshalyqty sharshap, tıtyqtaǵanyn sezingen edi. Tórtinshi kúni tańerteń shtattyq eki amerıkandyq keldi de, olardy ábzelderimen qosa sý teginge satyp áketti. Bul adamdar bir-birin Hel jáne Charlz dep ataıdy eken. Charlz — aqsary óńdi, kókshil kózderi únemi jasaýrap turatyn orta jastaǵy adam. Al salbyraǵan uzyn murty dúrdıgen erinderin jasyrý úshin ádeıi qoıylǵandaı eken. Hel — túrine qaraǵanda on toǵyz-jıyrmalarda. Belbeýine qystyrǵan úlken koltimen ańshy pyshaǵy bar. Oq-dári toltyrylǵan osy beldik onyń eń qymbat buıymy. Jáne óz qojaıynynyń áli shıki, ysylmaǵan bozokópe ekenin aıǵaqtaıdy. Bul adamdardyń ekeýiniń mundaǵy jaǵdaıǵa múlde jat ekeni kórinip-aq tur ári ózderin osynaý Qıyr Soltústikke ne aıdap kelgenin ózgeni qoıyp ózderi de túsinbeıtin sekildi. Bek bul ekeýiniń úkimet ókilimen qalaı saýdalasqanyn estidi, olarǵa aqshany qaıtip ustatqanyn kórdi, sóıtip shotlandtyq pen poshta kerýeni aıdaýshylarynyń bári de kóp uzamaı baıaǵy Perro men Fransýa sekildi qojaıyndarynyń joǵalǵanyndaı kóz aldynan múlde qurıtynyn túsindi. Ózi men jegimdegi basqa ıtterdi jańa qojaıyndardyń stanyna alyp kelgende Bek mundaǵy lastyq pen tártipsizdikti birden baıqaǵan. Shatyr jartylaı ǵana tigilipti, ydys jýylmaǵan, bári qalaı bolsa solaı jatyr. Bir qyzyǵy — bul jerde áıel zaty da bar eken. Erkekter ony Mersedes deıdi. Ol — Charlzdiń zaıyby, al Heldiń ápkesi bolatyn; ózderiniń otbasylyq jolaýshylar ekeni de ańǵarylyp tur.

Bek olardyń shatyrdy jyǵyp, shanaǵa tıegenin samarqaý ǵana qarap jatty. Álgiler isti qulshyna istegisi keletin sekildi, biraq tym qolalaısyzdyqtary ár nárseden-aq kórinip tur: shatyrdy ýmajdap-ýmajdap, alatyndaı etip orady. Qalaıy ydystardy jýmastan sala saldy. Mersedes ylǵı da aralaspaıtyn iske aralasyp aýyz jappaı aqyl aıtyp únemi bóget jasaýmen boldy. Kıim salynǵan qapty shananyń aldyna ornalastyrǵanda, onyń orny bul emes, artta dep nusqady. Qap qaıta jaıǵastyryldy, onyń ústine basqa júkter tıeldi, osy kezde Mersedes kenetten áldebir umyt qalǵan zattardy taýyp alyp, olardyń álgindegi qanarlarǵa qalaı salynbaı qalǵanyna qatty ókinish aıtqan — osylaısha shanadaǵy dúnıeni qaıta qoparýǵa týra kelip edi.

Kórshiles shatyrdan shyqqan úsh erkek bulardyń isin baqylaı turyp bir-birine jymyńdaı ymdasqan.

— Júkteriń tym kóp qoı! — dedi olardyń biri. — Árıne, senderge jón silteıtin men emes, degenmen senderdiń oryndaryńda ózim bolsam myna shatyrdy endi bosqa súıremes edim.

— Árkimniń óz aqyly ózine! — dep Mersedes qabaǵyn kirjiń etkizdi — shatyrsyz sonda úsip ólmekpiz be!

— Óı, óńsheń aramtamaq! — dep aqyrdy Hel.

— Kóktem keldi ǵoı, endi eshkim sýyqtan aram qata qoımas, — dedi kórshisi. Mersedes til qatqan joq, al Charlz ben Hel shanadaǵy taý bolyp úıilgen júktiń ústine eń sońǵy buıymdardy artyp jatty.

— Tartady dep oılaısyzdar ma? — dep surady qarap turǵandardyń biri.

— Nege tartpaıdy! — dedi Charlz da syzdana burylyp.

— Jaraıdy, jaraıdy, meniki ásheıin jaı sóz ǵoı... — dedi anaý áńgimeni sozǵysy kelmeı. — Tek maǵan shanalaryńyzdyń júgi artyqtaý bolyp kórinip edi.

— Árıne, eshteńe etpeıdi, — dedi ony ishteı qostaǵan ekinshi adam.

— Itter mundaı júkti qınalmaı tartýǵa tıisti.

— Oǵan sóz bar ma! — dedi Hel salqyn ǵana. Sóıtti de bir qolyna uzyn bıshikti, ekinshi —qolyna tizgin syryqty aldy.

— Káne! Jónelińder! — dep ol sosyn bıshigin sermep qaldy. — Áı-ıda!

Itter kúshene julqynyp, baryp bir orynda tyrbańdaǵan da qalǵan. Shana tabandary soqyr-soqyr etti de qoıdy.

— Qazir kórseteıin senderge! — Ol ıtterdi bıshiktiń astyna alýǵa kirisip edi. Osy arada Mersedes kılige ketti. — Esiń durys pa seniń! — dep ol inisiniń qolynan bıshikti julyp aldy. — Baıǵustardy obalsynsań etti! Jolda endi bularǵa soqtyqpaımyn dep sóz ber, áıtpese bir qadam da attap baspaımyn bul jerden!

— Kılikpeıtin jerde nege jeligesiń sen, — dedi Hel kijinip. — Ittermen qalaı sóılesýdi bilmeıdi ekensiń, jaǵalaspa! Bildiń be! Bul aramtamaqtar qamshydan basqa eshtemege baǵynǵysy kelmeıdi. Senbeseń sura ánekı! Myna kisilerden. Mersedes kórshilerine jalynyshty túrmen qaraǵan. Biraq onyń osy túrinde ıttiń de, adamnyń da jaǵdaıyn túsine qoıatyndaı mysqyldaı nyshan sezile qoımap edi.

— Eger bilgilerińiz kelse, bul ıtterdiń qur súlderi ǵana qalǵan, — dedi oǵan erkekterdiń biri. — Iá, bular ábden shaldyqqan. Basqa eshqandaı kiná joq bularda. Tek tynyǵý qajet!

— Qaıdaǵy tynyǵýdy aıtasyz siz! Dál qazir osyny aıtatyn sát pe! — dep kúńk etti Hed

Onyń boqtanyp turǵanyn baıqaǵan Mersedes aýyr kúrsindi. Alaıda týystyq sezimi jeńip ketken ol lezde:

— Kóldeneń sózdi kóńilińe alyp qaıtesiń, Hel, — dedi daýsyń yńyrsyta sozyp. — Bul ıtter bizdiki, sondyqtan ne isteseń de óz erkińde.

Heldiń bıshigi ıtterdiń ústine qaıtadan tóndi. Olar taptalǵan qardy tyrmalap, barlyq kúshterin sala, shanany jer baýyrlaı tartýǵa tyrysqan. Áıtkenmen, tabany zildeı aýyr shanalar tyrp etpedi. Eki márte áreketten keıin ıtter entige toqtady. Bıshik aýada ersili-qarsyly ysyl qaqty da, Mersedes qaıtadan ıtterdi qorǵaýǵa kóshti. Bektiń aldyna tizerleı otyra qalǵan ol ony jylamsyrap moınynan qushaqtaǵan.

— Baıǵustarym-aı, beıshara ıtterim-aı! — deıdi ol aıanyshty únmen. — Nege tyrmyspaısyńdar? Sonda urmaıdy ǵoı senderdi!

Mersedes Bekke unaǵan joq, biraq serpip tastaýǵa ál-dármeni jetpegen edi. Ol búgingi kúni kóńiline jaqpaǵan talaı jaıtqa tózgenindeı, onyń da degenine kóndi.

Osynyń bárin baıqap, óz-ózin boqtanýdan tistene ustap júrgenderdiń biri aqyr aıaǵynda tózimi taýsylyp, aıtaryn aıtyp saldy:

— Ashyǵyn aıtqanda, sender sıaqty topastarǵa eshqandaı aıaýshylyǵym joq. Biraq ıtterge obal. Sondyqtan olarǵa qalaı járdemdesýdiń jolyn kórsetýge májbúrmin. Senderdiń shanalaryńnyń tabany ábden qatyp qalǵan. Aldymen sonyń muzyn ketirińder. Ol úshin shanalardy ornynan qozǵaǵansha bar kúshterińdi salyp olaı-bulaı yrǵańdar.

Bul joly kókeıge qonymdy sózge qulaq túrgen Hel muzdy qaǵyp, jerge jabysyp qalǵan shana tabanyn bosatty. Shamadan tys júk tıelgen rabaısyz shana aqyryndap ornynan jyljı berdi. Bek pen onyń serikteri jon arqalaryna tars-tars tıgen taıaqty elemesten alǵa qaraı múshene umtylǵan. Jol turaqtan júz ıardtaı átkende burylys jasap, bas kóshege qaraı kúrt tómen túsetin-di. Mundaı yldıdan aýyr júk artylǵan shanany myna Hel sıaqty túk kórmegen baıǵus emes, tek tisqaqqan aıdaýshy ǵana alyp júre alatyn. Sóıtip álgi shuǵyl burylysta shana aýdarylyp tústi de, jibi bos tartylǵan júktiń teń jartysy jolǵa shashyldy da qaldy. Itterdiń toqtaıtyn túri joq. Endi jeńildegen shanalar olardyń sońynan bir jambastap alyp sekektep bara jatty. Al osynsha aýyr júk tartýǵa májbúr bolǵan ózderin tek ıt dep bilgen eki aıaqtylarǵa yzalanǵandyqtan da zaýlaı túsken edi. Bek tipten qutyrynyp ketkendeı eken. Ol jegimdegi barlyq ıtti sońynan ertken boıda aıaǵy-aıaǵyna juqpaı zymyraǵan. Hel: "Toqta! Toqta!" deıdi óńesh jyrta aıqalap. Biraq ony tyńdaǵan bir ıt joq. Ózi súrinip ketip murttaı ushqan. Aýdarylǵan shana munyń ústinen ushyp ótti de, ıtter kórip turǵandardyń aıyzyn qandyra, júktiń qalǵanyn shasha túsip, Skagýeıanyń bas kóshesimen júıtkı jónelip edi.

Kóshe boıyndaǵy áldebir jóni túzý adamdar ıtterdi toqtatyp, shanadan shashylǵan zattardy jınaýǵa kirisken. Sóıte júrip olar aqyl-keńesterin de aıap qalǵan joq. Hel men Charlzge eger bular áıtip-búıtip Doýsonǵa jetkileri kelse, júktiń jartysyn tastap, ıtterdiń qataryn eki ese kóbeıtý jóninde aıtyldy. Hel men onyń apa-jezdesi aqyldy júre tyńdady. Bular shatyrlaryn tigip, múlikterin suryptaı bastaǵan. Olar mańaıdaǵylardyń kúlkisin keltirip konservi qutylaryn laqtyryp tastady — óıtkeni konservi Uly Soltústik Soqpaǵynda jolaýshynyń armanyna aınalǵan eń qymbat nárse bolatyn.

— Mundaǵy kórpelerińniń ózi tutas bir meımanhanaǵa jetedi ǵoı! — dedi Hel men Charlzge járdemdesip júrgenderdiń biri qýlana kúlip. Al sózdiń shyndyǵyn aıtsaq, osy kórpelerdiń jartysynyń ózi kóp. Bulardy satyp jibergenderiń durys. Shatyrdy tastańdar, ydystardy da biraz yqshamdap alǵandaryń jón — bulardy jolda kim jýady? Qudaı saqtasyn, ne oılaǵansyńdar ózi? Nemene, osynda Pýlman vagondarymen shaıqalyp júrmekshi me edińder?

Osylaısha tájirıbeli adamdardyń nusqaýy boıynsha artyq zattyń bári aıaýsyz laqtyryldy. Mersedes, tipti, óziniń jol qapshyǵyndaǵy nárseniń bárin jerge tógip, ájettik zattardyń bir bóligin tastaı bastaǵanda jylap jiberdi. Sosyn kózinen jasy toqtaýsyz tógilgen ol árbir tastalǵan zat úshin jeke-jeke jáne eńiregen. Eki qolymen tizesin qapsyra qushaqtaı otyryp, óstip biraz jylap alǵan soń, aqyr aıaǵynda keıbir zattardy ózi aıaýsyz laqtyrýǵa kirisken. Budan keıin óz qabyndaǵy zattardy shashyp bitirgen soń serikteriniń múlikterine jaýdaı tıgen-di.

Osyndaı áreketten soń shanalarda júktiń jartysy ǵana qalǵan edi, biraq áli de ózderine jeterlik dúnıe barshylyq-ty. Keshkisin Charlz ben Hel ıt satyp alýǵa bardy da, olardyń altaýyn ákeldi — bári de jergilikti emes, syrttan jetkizilgen eken. Endi on tórt ıt jegildi — altaýy Perronyń alǵashqy jegiminen qalǵan, odan soń rekordtyq sapar aldynda satyp alynǵan Tık pen Kýpa jáne altaýy jańadan qosylǵandar. Alaıda osy syrttan jańa qosylǵandar buryn úıretildi degen aty bolmasa, kóbi tájirıbesiz, kúsh jaǵynan áljýazdaý kórindi. Bulardyń arasynda tyqyr terili úsh poınter men bir núfaýndlend bar-tyn, al eki ıt tuqymy belgisiz dúregeıler edi. Rasynda, jańadan alynǵandardyń múlde ysylmaǵandyǵy baıqaldy. Bek te, basqa ıtter de olardy jaqtyra qoıǵan joq. Bek olarǵa tyıym salynatyn nárselerdi birden kórsetken, biraq atqarylýǵa tıisti isti úırete almaı-aq qor boldy. Olarǵa júk tartatyn ıtterdiń jumysy unaǵandy joq-ty. Poınterleer men núfaýndlendter unjyrǵalary túsip, jabaıy Sibirdiń jaǵdaıy men ózderine degen dóreki qylyqtardan muqalyp-aq qalǵan eken. Al burynǵy eki aýla ıti tipten jatyp alyp súıek kemirýden ózgeni bilmeıtin tiri ólik sekildi.

Mine, osyndaı jańadan qosylǵandar eshteńege jaramasa, al eki jarym myń mıl jerdi demalmaı ótken eski jegim ábden qaljyrasa — ne jaqsylyq kútýge bolady! Alaıda kóńilderi toq Hel men Charlz óz-ózderine senimdi edi. Endi qalaısha, isteriniń bári oıdaǵydaı — jegimdegi on tórt ıt oıynshyq pa! Bular jurttyń Doýson asýy arqyly attanǵanyn, odan kóp ótpeı qaıta oralǵanyn kórgen jáne sol jolaýshylardyń birde-birinde munshama ıt bolyp pa edi!

Al Arktıkadaǵy jıhankezderdiń bir shanaǵa on tórt ıt jekpeýiniń qısyndy sebebi de joq emes-ti: munshama ıttiń azyǵyn bir shanaǵa syıǵyzý múmkin emes qoı. Biraq Hel men Charlz muny bilmeıtin. Olar bárin qaǵaz betine qaryndashpen eseptedi: bálenshe ıt, ıttiń túgenshe azyǵy, joldasy osynsha kún, — barlyǵy... Qaryndash qaǵaz betinde oıqastap júr, al kúıeýiniń ıyǵynyń tusynan qarap turǵan Mersedes shikireıe bas ızedi — bári de qarapaıym ári túsinikti nárseler.

Kelesi kúni tań aıaǵynda Bek Skagýeıa kóshesimen uzyn-sonar ıt tobyn bastap bara jatty. Ózi de, ózge ıtter de eshbir serek qımyl tanyta qoımady. Olar jolǵa sharshap, zorǵa shyqqan edi. Bek Tuzdy Sý men Doýsonnyń arasyndaǵy joldy tórt márte ótip úlgergen, endi ábden qaljyrap, sińiri shyqqan ózin osynsha aýyr saparǵa taǵy salýy ony qatty yzalandyrǵan. Bul buǵan da, basqa ıtterge de unamady. Jańa ıtterde záre joq, al eski, kánigileri myna qojaıyndarǵa múlde senbegen.

Bek osy eki erkek pen bir áıelge múlde úmit artýǵa bolmaıtynyn ishteı áldebir túısik arqyly jaqsy túsindi. Qoldarynan túk kelmeıtin belardyń kúnder óte kele eshteńe úırene almaıtyny aıqyndalyp-aq qalǵan. Bárin qalaı bolsa solaı isteıdi, tártip pen erejeni saqtamaıdy. Keshtiń jarymy o ǵyp, bu ǵyp shatyr tigýge, jarty tań jolǵa jınalýǵa ketedi, al shanany eshbir oısyz, qolapaısyz tıeıtinderi sonsha, kúni boıy toqtap, júkti qaıta-qaıta týyrlaýǵa týra keledi. Qaısybir kúnderi on mıl de júrip úlgermeıdi, keıde tipti ornynan da jyljı almaı qalatyn kezderi bolady. Ádette Soltústiktegi jolaýshylar: ıtterge qansha azyq qoryn alý kerek, bir kúnde ortasha qansha jol júrý qajet degen sıaqty nárselerdiń bárin eseptep alýshy edi, al bularda bunyń biri de eskerilmegen-di.

Áýel bastan-aq Hel men Charlzge jolda ıtterge azyqtyń jetpeıtini belgili bolǵan. Biraq ózderi buǵan qaramastan olardy shamadan tys artyq tamaqtandyryp, qysylshań kúnderdi qoldan apatty jaqyndata túskenderin bilgen joq. Jol júrip úırengen basqalar sıaqty ashqursaqtyq pen azǵa qanaǵattanyp daǵdylanbaǵan jana ıtter sumdyq qomaǵaı edi. Al jergilikti ıtterdiń sylbyr qozǵalýyn ádettegi qorek mólsheriniń azdyǵynan dep oılaǵan Hel olarǵa azyqty eki ese kóbeıtti. Onyń ústine Mersedes te kózderine jas úıirilip, daýsy dirildeı túsip, ıtterge tamaqty kóbirek berýdi ótinedi odan. Al Hel kónbegen kezde ıtterdi ońashada qaptan urlaǵan balyqpen ózi jarylqap tastaıdy. Biraq Bek pen onyń joldastary tamaqtan buryn demalysqa zárý edi. Jáne olardy ózderi súırep kele jatqan júktiń aýyrlyǵy da qatty dińkeletken.

Bul da az eken, artynsha buǵan ashtyq kelip qosyldy. Kúnderdiń bir kúni Hel joldyń shıregine jetpeı ıt azyǵynyń teń jartysy jelinip qoıǵanyn, al bul jaqta ony altynǵa da satyp ala almaıtyndaryn jaıyp saldy. Sóıtti de ıtterge kúndiz beretin tamaq mólsherin birden azaıtyp, esesine jyldamyraq júrýdi uıǵardy. Ápkesi men jezdesi oǵan kelisti. Biraq budan eshteńe shyqpaǵan: óıtkeni júk shamadan tys kóp, al adamdar tájirıbesiz. Itterge tamaqty az berý tym ońaı bolǵanmen olardy tez júrgizý báribir qoldarynan kelmedi, sebebi qojaıyndardyń salbók-seliginen tańerteń jolǵa kesh shyǵady, sóıtip kóp ýaqyt bosqa ketedi. Iakı bul adamdar ıtterdi shırata almady, al ózderi jınaqtalýdy bilmeıdi.

Alǵashqy bolyp Dab qulaǵan. Urlyǵy úshin ylǵı qolǵa túsip taıaq jeıtin beıbaq bir jaǵynan óte eńbekqor da edi. Shyǵyp ketken jaýyryny ornyna salynbaı, jaǵdaıy birte-birte múshkildeı berdi de, aqyry ony Hel úlken koltimen atyp tastady. Soltústikke basqa jaqtan ákelingen ıtterdi jergilikti tóbettermen birdeı qarap tamaqtan kóbirek qaǵyp jiberse, ashtan óletinin mundaǵylardyń bári biledi. Al Hel sol mardymsyz tamaqtyń ózin jartylaı qysqartyp tastaǵannan keıin Bekpen birge jegilgen alty ıttiń bári birdeı ajal qushatyny anyq edi. Aldymen núfaýndlend, onyń sońyn ala poınterdiń úsheýi de ólip tyndy.

Bul ýaqyt aralyǵynda álgi úsh jolaýshy ońtústikterge tán baıaǵy jumsaqtyq pen sypaıylyqtan múlde aıyrylǵan. Arktıkadaǵy saıahattyń endi kóńil shalqytar óseri joq. Shyndyq óte qatal bolyp shyqty. Mersedes ıtterdi aıap jylaýdy qoıdy — budan bylaı ol tek ózin ǵana músirkep egiletin bolǵan jáne barlyq ýaqyty kúıeýimen, inisimen urysýǵa ketetin. Shyndyǵynda, bular bir-birimen salǵylasýdan eshqashan jalyqqan da emes: qaısysynyń bolmasyn sirkesi sý kótermeı turady. Erik-jiger, aqyl, qaırat degenniń bárinen bular aıyrylǵan ba deısin. Osy eki erkek pen jalǵyz áıel Uly Soltústik Soqpaǵynyń jurtty qatal jaǵdaılarda meıirimdilikke baýlyp, eńbekte shyndaı túsetin ǵajaıyp qasıetin boılaryna múlde sińire almady. Bektiń jańa qojaıyndaryna tıtteı de tózimdilik buıyrmaǵan edi. Sýyqtan súmireıgen olardyń aýyrmaıtyn jeri de joq: bulshyq etteri de, súıekteri de, tipti, júrekteri de syzdaıdy. Esesine tańerteńnen keshke deıin bir-birine tilderin bezep, ursysady da jatady.

Mersedestiń kózi sál taıyp ketse boldy, endi Charlz ben Heldiń ózi ózara tájikelese ketedi. Bulardyń árqaısysy jumystyń qomaqty bóligin ózderi atqaryp júrgenine bek senimdi edi ári osyny sát saıyn eske alyp otyrýdan bir jalyqpaıdy. Al Mersedes bolsa birese kúıeýiniń, birese inisiniń sózin sóıleıdi, — sóıtip otbasynyń ushy-qıyrsyz daý-damaıy bastalady. Máselen, Charlzdiń nemese Hel ekeýiniń qaısysy otqa jaǵatyn buta ákelýge tıis degen tartys týady da, bas joq, aıaq joq, osydan myń mıl jerde jatqan barlyq týǵan-týys, áke-sheshe, nemere baýyr-qaryndas, tipti, o dúnıedegi adamdar túgel aýyzǵa iligedi. Keıde tipti Heldiń naǵashy aǵaıy jazǵan pesasy otyn shabý máselesine qalaı kirip ketkenin ózderi de baıqamaı qalady. Artynsha buǵan jaýap retinde Charlzdiń saıası senimi qystyrylady. Jáne Charlzdiń apaıynyń uzyn tili men Iýkondaǵy ot jaǵýdyń qandaı baılanysy bar — bul osy taqyrypqa oraı ústin-ústin túsinik beretin, sóıtip kúıeýiniń ózge de týystarynyń jaǵymsyz jaqtaryn qopara jóneletin jalǵyz Mersedestiń ózine ǵana aıan jaıt edi. Áıtkenmen, ot jaǵylmaıdy, jatar aldyndaǵy tamaq daıarlanbaıdy, ıtter ash qalady.

Mersedestiń qyrjıyp-tyrjıyp, bolmasqa daýys kóterip, doldanyp shyǵa kelýi kóbinde onyń taza áıeldik minezinen týyndap jatady. Ol sulý edi, názik edi, oǵan erkekter árdaıym serilershe qyzmet etetin. Al kúıeýi men inisiniń oǵan degen qazirgi qatynasyn eshbir serilik minez dep ataı almaısyń! Mersedes ylǵı óziniń áıeldik dármensizdigine júginip daǵdylanǵan. Bul Charlz ben Helge unamaıdy. Biraq ol óz jynysynyń basty artyqshylyǵy dep sanaıtyn uǵymynyń bárin qyzǵyshtaı qorǵap janyndaǵylardy jalyqtyryp bitken. Ol sharshaǵan edi, ol ózin syrqatpyn dep sezingen edi, sondyqtan da endi ıtterdi aıaýdy qoıyp, shanaǵa shoqaıyp otyryp alatyn bolǵan. Alaıda osynaý "álsiz de názik" jaratylystyń ózi ǵana júz jıyrma fýnt edi. Al álsiregen ári ash ıtterge bul da ájeptáýir júk birshama salmaq bolatyn. Mersedes sóıtip kúni boıy — ıtter qaljyrap, murttaı ushyp qulaǵansha shanadan túspeıdi. Charlz ben Hel oǵan: ıtterge sál jeńil bolsyn. sen biraz shańǵymen júrshi dep ótinedi, jalynady, biraq ony tyńdap jatqan Mersedes joq, aldymen eki órnekti sabap-sabap alyp, sosyn Qudaıdy qarǵaýǵa kirisedi. Erkekter aqyry ony shanadan túsirdi, biraq ol sol boıda-aq budan bylaı bir adym da jaıaý júrmeıtinin aıtyp, qyńyr balasha jorta aqsap jolǵa otyra ketti. Erkekter ilgeri ozǵan, al anaý ornynan tabjylmaıdy. Úsh mıl ótkennen keıin olar qaıta oralyp, júktiń bir bóligin túsirip, áıeldi kúshtep shanaǵa qaıta otyrǵyzýǵa májbúr boldy.

Óz bastarymen álek bolǵan bul úsheýi birtindep ıtterdi oılaýdy esten shyǵara bastaǵan. Hel shynyǵýdyń qajetti nárse ekenin biletin, biraq ol óziniń bul ilimin ózgelerge qoldanýǵa beıim. Bastapqyda ápkesi men jezdesine jasap kórip sátsizdikke ushyraǵannan keıin onysyn taıaq arqyly ıtterdiń boıyna sińirýge kúsh salǵan. Bular Bes Saýsaqqa jetken mezgilde ıtterdiń azyq qory túgesildi de, áldebir kemıek úndis kempir Heldiń beldigine uzyn ańshy pyshaǵymen birge sán bergen koltqa birneshe qadaq qatqan jylqy terisin aıyrbastaýǵa kelisti. Osy mańaıdaǵy bir malshynyń budan bir jyl buryn ashtan ólgen atynyń terisi áıteýir az da bolsa as ornyna talǵajaý etýge jaraıtyn birdeńe edi. Ózi qańyltyrdaı qatyp qalǵan. Itter zorǵa degende bir kesegin jutyp, álden ýaqytta asqazandaryna birdemeniń qatty batyp aýyrtqanyn sezip edi.

Osynyń bárine shydaǵan Bek áldebir aýyr tús kórip júrgendeı kúshi jetkenshe shanany tartyp, jegimniń basynda ıreleńdep kele jatady. Al shamasy bitken mezgilde qulap túsip, taıaqpen nemese bıshikpen uryp turǵyzǵansha jata beredi. Kezinde jylt-jylt etip, kórgen kezdi jaýyn alatyn qalyń júni endi jalba-julba bop, óńi qashyp ábden bitken. Ústi-basy kir-qojalaq, Heldiń taıaǵy, ońbaı tıgen jon arqasynyń ár jerine qan qatypty. Bulshyq etteri órilgen talshyq jipke uqsap, múlde azyp-tozǵan. Bojyrap, qatparlana salbyraǵan terisiniń astynan árbir súıegi arbıyp-arbıyp kórinedi. Mundaıda kez kelgen júrek jarylyp-aq keter edi, biraq Bektiń júregi baıaǵyda qyzyl svıterli adam aıtqandaı temirden jaratylǵan ǵoı.

Qalǵan ıtterdiń jaǵdaıy da Bekten asyp turǵan joq. Olar da qur súlderin súıretip júr. Ózderi — Bekti qosqanda jeteý ǵana. Álsiregenderi sonshalyqty, bıshik pen taıaqty sezbeıtin kúıge túsken. Dálirek aıtqanda bular endi taıaq ýytyn sonshama bulyńǵyr túısinedi jáne aınaladaǵynyń bárin beınebir alystan estip-biletindeı halde bolady. Aıaldamalarda ózderin aǵytyp bolǵansha jol jıegine ál-dármensiz sulyq túsedi: sondaıda sońǵy demderi bitip, jan-tásilim etken eken dep qalasyz. Al taıaq pen bıshiktiń soqqysy jaýyp ketken sátterde sol tirshilik oty az-kem ushqyndaǵandaı bolady da, ázer kóterilip taǵy da ilip jóneledi.

Bir kúni meıirimdi Bıllıdiń de qulap túsip, tura almaı qalǵan kezi jetti. Endi Heldiń tapanshasy da joq edi, sondyqtan ol Bıllıdi baltamen bastan bir uryp jaırata saldy da, ústindegi ábzelin sheship alyp, ózin jol shetine súıretip tastady. Bek munyń bárin baıqady, ózge ıtter de kórdi jáne bári de kóp uzamaı-aq bul jaǵdaıdy ózderiniń de bastan keshetinin túsindi. Kelesi kúni Kýna jan tapsyrdy, endi bulardyń beseýi ǵana qalǵan edi. Olar: saý tamtyǵy qalmaı dińkelep, tipti, yryldaýǵa jaramaı qalǵan Djo, barlyq qýlyq-sumdyǵynan aıyrylǵan aqsaq, múgedek Paık, syńar kózdi Solleks, dál osy qystaǵydaı eshqashan uzaq jolǵa shyǵyp kórmegen ári báriniń ishindegi tájirıbesiz bolǵandyqtan taıaqty da jıi jegen, sóıte tura shana tartýǵa kúsh-qaıratynyń jetpegeni úshin ózin-ózi jer etip kele jatqan Tık jáne kúni búginge deıin kósemniń ornyn bosatpaǵan, biraq tártipti saqtaýǵa dármensiz, ári oǵan bálendeı umtyla da qoımaıtyn Bek. Ol álsizdikten soqyr ıtteı zorǵa ilbigenmen aıaqtary ábden daǵdylanǵandyqtan da, tuman arasynan joldy jazbaı tanyp, súrleýden tıtteı de aýytqyp kórgen emes.

Kógildir kóktem de jetken edi, alaıda sony adamdar da, ıtter de ańdamaı qaldy. Ár tańda kún erte kóterilip, kesh eńkeıedi. Tań úshtiń kezinde-aq appaq bolyp atady, al ymyrt keshki toǵyzda bir-aq jabylady. Sóıtip sáske aýǵansha kózdi qaryqtyryp kún shaqyraıyp turady. Qystyń múlgigen únsizdigi túlegen ómirdiń kóktemgi dúbirimen almasty. Dúr silkine shattanǵan búkil dúnıe jaınap sala berdi; uzaq aıazdy aılarda jansyzdana siresip qalǵan nárseniń bári qaıta tirilip, qozǵalysqa túsken. Qaraǵaılardyń shaıyry mólt-mólt etip kózge urady. Tal-shilik pen kók terek búrshik jardy. Buta bitken jasyl maýytyǵa oranǵan. Túnde qara shegirtke shyryldap, kúndiz jer betindegi jándik ataýlynyń bári kúnge qyzdyrynyp, úıme-júıme tirshiligine kirisedi. Orman ishinde qurlar ózara ún qatysyp, toqyldaqtar aǵashty toqyldatyp, aq tıinder eskek qaǵysyp, ánshi qustar quıqyljyta saıraıdy; al sonaý kók zeńgirinde qanattaryn kıle jaıyp ońtústikten qaıtqan jabaıy qazdar qańqyldaıdy.

Árbir tóbeshikten sý júgirip, aýada kózge kórinbegen bulaqtardyń áýeni quıqyljıdy. Aınala tóńirek jipsip, kóktemgi samalmen terbele shýlap, tirshilikke asyǵady. Iýkon keýdesin qysqan muz qursaýdy serpip tastaýǵa umtylady. Ol tońdy tómennen buzsa, ústiden kún shýaǵy qyzdyryp tur. Jylǵa paıda bolyp, muz jaryǵy birte-birte keńeıe túsip, juqarǵan qatqaq setinep, sýǵa aınalyp jatyr. Al kóktemniń osynaý barlyq sán-saltanaty arasynda, oıanǵan tirshiliktiń dúbiri men kóz qaryqtyrǵan kún men erkeleı jelpigen samal aıasynda ıtterdiń sońyndaǵy eki erkek pen bir áıel ajaldaryna bettegendeı mımyrt sendelip barady.

Itter sát saıyn súrinedi, shanadan túspegen Mersedes jylaýdan tynbaıdy, ashynǵan Hel kijine boqtanady, Charlzdyń jasaýraǵan kózine muń uıalapty.

Bular osylaısha Aq ózenniń jaǵasyndaǵy Djon Torntonnyń turaǵyna da kelip jetken edi. Shanalar toqtaǵan boıda ıtter jan tásilim etkendeı sulap-sulap túsisken. Mersedes kóz jasyn súrtip Djon Torntonǵa qaraıdy. Charlz damyldaý úshin bórenege tize búkti. Ol óte baıaý, áreń otyrǵan edi — tula boıy ıkemge kelmeı siresip qalypty.

Sózdi Hel bastaǵan. Djon Tornton qaıyń kespeginen baltaǵa sap jasap jatqan-dy. Áńgimege jumysyn istep otyryp-aq qulaq túrgen ol janyndaǵylarǵa anda-sanda ǵana kúńk etip til qatady nemese ózinen birdeı qolqa salyp suraǵan kezde ǵana qysqasha keńes beredi: ol mundaı adamdardyń túrimen tanys-tyn hám aıtqan aqylynyń oryndalmaıtynyn jaqsy biletin.

— Anda, joǵarydaǵylar da bizge jol senimsiz, sondyqtan ári qaraı júrmeı-aq qoıyńdar degendi aıtqan, — dedi Hel Torntonnyń qazir muz ústimen júrýdiń qaýiptiligin eskertken saqtyǵyna jaýap retinde. — Aq ózenge jete de almaısyńdar dep qarǵanǵan edi. Mine, jettik qoı!

Sońǵy sózi kekesinmen, ashshy mysqylmen aıtylǵan.

— Onda senderge durys bergen eken keńesti, — dedi Djon Tornton. — Muz sálden keıin-aq júrip ketýi múmkin. Dál qazir ózennen ótýge esalań bireýler ǵana táýekel etetin shyǵar. Ádette aqymaqtardyń joly bolǵysh keledi. Biraq senderge týrasyn aıtaıyn: men basymdy qaterge tikpes edim jáne Aláskanyń barlyq altynyn berse de myna muzdyń betine shyqpas edim.

— Endi, árıne, siz aqymaq emessiz ǵoı, — dedi Hel. — Al biz báribir Doýsonǵa qaraı tarta beremiz.

Ol bıshigin sermep qaldy.

— Tur, Bek! Káne! Tur dedik qoı saǵan! Tús alǵa!

Tornton tómen qaraǵan kúıi sazaryp otyr. Ol biletin edi: esalańdy esalańdyqtan saqtandyrýdan paıda joq. Ári aqyr aıaǵynda eki-úsh aqymaq azaıa tússe dúnıe búline qalmaıdy.

Áıtkenmen, ıtter aqyrǵanǵa da qaramastan, turmady. Olar taıaqtamasa oryndarynan kóterilmeıtin halge baıaǵyda jetken. Ana tustan bir, myna tustan bir oınaq salǵan bıshik óziniń qatygez isine kirisksen. Djon Tornton tistendi. Birinshi bolyp zorǵa degende Solleks turdy. Odan soń Tık, Tıkten keıin aýyrsyna qyńsylap Djo kóterildi. Paık te qatty azaptanyp turýǵa árekettengen. Aldyńǵy aıaqtaryna turǵan ol bir qulap, eki qulap baryp, úshinshi márte degende aqyry túregeldi. Bek bolsa, tipten, talpynǵan da joq-ty. Qulaǵan jerinde qybyr etpesten jatyr. Ol denesine bıshik soqqysy jaýyp bergende qyńsylaǵan da, qarsylasqan da joq. Tornton áldene aıtqysy kelgendeı birneshe ret oqtaldy da úndemedi. Kózine jas tolyp ketipti. Hel Bekti sabaýyn toqtatpady. Ornynan turyp ketken Tornton kúmiljip, ersili-qarsyly júre bastady.

Bek alǵash ret baǵynýdan bas tartqan edi, biraq osynyń ózi-aq Heldiń zyǵyrdanyn qaınatýǵa jetip jatqan. Ol bıshikti laqtyryp jiberip, soıylǵa jarmasty. Alaıda aldyńǵydan aýyr, jańa soqqylar da Bekti turǵyza almady. Basqa ıtter sıaqty munyń da áýpirimdep kóterilýine bolar edi, áıtkenmen álgilerden aıyrmashylyǵy — bul sanaly túrde turmady. Ol taıanyp kele jatqan ajaldy buldyrata boljaǵan. Shanany jaǵaǵa tarta bastaǵan mezgilde-aq paıda bolǵan ondaı túısik Bektiń sanasynda áli júr edi. Ol kúni boıy tabanynyń astynan jup-juqa, álsiz muzdy sezinip, qazir qojaıyny qaıta qýǵaly turǵan tóńirekke taqala túsken apatty túısingendeı bolatyn. Sol sebepten de turǵysy kelmegen. Óziniń ábden qajyp bitkeni sonshalyqty, etine tıgen soqqyny da sezinbegen. Taıaq ústi-ústine jaýǵan saıyn onyń sońǵy demi de birtindep túgesile túskendeı-tin. Bek ólip bara jatty. Óne boıynyń bir túrli jansyzdanyp qalǵanyn ańdaǵan. Aýyrǵandy sezinýden qalǵan ol ózin uryp jatqanyn bulyńǵyr ǵana túısinedi, tánine tıgen soıyl soqqysyn da aýlaqtan estigendeı bolady. Biraq sol dene óziniki emes sıaqty, osynyń bári áldebir alysta ótip jatqandaı.

Osy sátte múlde kútpegen jerden Djon Tornton áldebir haıýannyń únine uqsas shyqqan túsiniksiz aıqaımen soıyl ustaǵan adamǵa tap berdi. Hel kesken aǵashtyń astynda qalǵandaı bolyp murttaı tústi. Mersedes shyńǵyryp jibergen. Charlz osynaý kóriniske baıaǵy muń uıyǵan janarmen qaraǵan. Biraq turǵan joq, óıtkeni denesi zil batpan bolyp siresip qalypty.

Djon Tornton óz-ózin zorǵa ustap Bektiń ústinen tónip tur. Boıyn bılegen ashý-yzadan sóıleı alar emes.

— Eger mynaý ıtti taǵy bir ret uratyn bolsań, men seni óltiremin! — dedi ol aqyr aıaǵynda entigip.

— It meniki, — dep qarsylasty ornynan kóterilip, aýzynyń qanyn súrtip turǵan Hel. — Káne joǵal, áıtpese ornyńda jaıratamyn seni. Biz Doýsonǵa ketemiz!

Biraq Bek pen álginiń arasynda turyp alǵan Torntonnyń joǵalatyn túri múlde baıqalmady. Hel belbeýinen óziniń uzyn ańshy pyshaǵyn julyp alǵan. Mersedes birese shyńǵyryp, birese jylap, birese kúledi, qysqasy, ábden ekilenip alǵan. Tornton Heldi baltanyń sabymen qoldan qaǵyp jiberip pyshaǵyn ushyryp túsirdi. Jerden pyshaqty kóterýge umtylǵan Heldiń qolyna ekinshi márte soqqy tıdi. Odan soń Tornton eńkeıip, pyshaqty ózi aldy da, Bektiń jetek jibin qıyp jiberdi.

Heldiń barlyq jyny bý bolyp ushyp ketti. Onyń ústine óziniń qolyna, anyǵynda, ıyǵyna sulaı ketken ápkesimen áýre bolýǵa týra kelgen, jáne Bektiń endi qajeti joq — báribir ólgeli jatyr, shana tarta almaıdy dep uıǵarǵan edi.

Arada áldeneshe mınýt ótkende shanalar jaǵadan muzǵa qaraı túsip kele jatty. Uzap bara jatqan kóliktiń dúbirin estigen Bek basyn kótergen. Jegimniń basyndaǵy munyń ornynda Paık ornalasqan, Solleks — ortada, al olardyń arasyna Djo men Tık jegilipti. Bári de aqsap, súrinshektep barady. Shanadaǵy júktiń ústine Mersedes jaıǵasypty, Hel aldyda, jetek syryqtyń túbinde bara jatyr. Arttan ilbip Charlz ilesipti.

Bek olardyń sońdarynan qaraı qalypty, al munyń janyna tizerleı otyra ketken Tornton óziniń qarýly qoldarymen munyń áldebir súıegi synǵannan aman ba dep aıalaı sıpalap, tekserýge kirisken. Ol tek ıttiń ońbaı taıaq jegenin jáne sonshalyqty azǵanyna kóz jetkizdi. Bul kezde shanalar shırek mıldeı alystap ketken edi. Adam men ıt muz betimen qybyrlap bara jatqan solar jaqqa kóz tikken. Kenet bulardyń kóz aldynda shananyń artqy jaǵy shuńqyrǵa batqandaı shońqıa ketti de, Hel jarmasqan syryqtyń basy kókke kóterildi. Mersedestiń zar qaqqan úni estilgen. Budan soń Bek pen Tornton Charlzdiń keıin burylyp, jaǵaǵa qaraı jantalasa umtylǵanyn kórdi. Biraq sol sátte olardyń aıaǵy astyndaǵy muz aýmaǵy túgeldeı opyryldy da, adamdar da, ıtter de sýǵa ketti. Álgi orynda orasan jylǵa paıda bolǵan. Muz betindegi jol qaýsap qaldy.

Djon Tornton men Bek bir-biriniń kózderine qaraǵan.

— Áı, baıǵusym-aı! — dedi Djon Tornton. Bek onyń qolynan jalap aldy.

ADAMǴA DEGEN MAHABBAT

Jeltoqsan aıynda Djon Tornton aıaǵyn úsitip alǵanda joldastary ony turaqqa jaqsylap jaıǵastyryp, ońalǵansha sonda qaldyrdy da, ózderi ózenniń joǵary jaǵyna aǵash daıarlaýǵa ketken ony Doýson arqyly aǵyzdy. Tornton Bekti qutqaryp qalǵan kezinde azdap aqsap júr edi de, kún jylyna kele ábden aıyǵyp ketti. Al Bek kóktemniń uzaq kúnderinde jaǵada jatyp ózenniń aǵysyna samarqaý qarap qoıyp, qustar ánin, kóktem dúbirin tyńdaýmen boldy, sóıtip birtindep kúsh ala bastaǵan.

Úsh myń mıl ótken jan ıesine demalys ta tátti-aq. Jáne, rasyn aıtqanda, jarasy jazylyp, sińirleri qataıyp, súıekteri qaıtadan et ala bastaǵan saıyn Bek jalqaýlanǵan ústine jalqaýlana berdi. Degenmen, munda Bek qana emes, Torntonnyń ózi de. Skıt pen Nıg te, bári Doýsonǵa baratyn saldy kútip, túk istemeı bos jatqan. Irlandyq setter tuqymdas kishkene ǵana ıt Skıt shalajansar Bekpen tez dostasyp ketti de, bul onyń meıirimi men qamqorlyǵynan bas tarta almaı qalǵan. Ózge de keıbir ıtterdiki sekildi Skıttiń de jaralar men keselderdi emdep jazatyn erekshe qasıeti bar edi. Bul da mysyqtyń máýlenin jalaıtyny sekildi Bektiń jarasyn jalaýǵa kirisken. Ol árbir tańda Bek tamaqtanyp bolǵansha kútip jatady da, óziniń erikti túrdegi mindetin atqarýǵa kirisedi, sóıtip aqyr aıaǵynda ony Torntonnyń kútkenindeı kútýdi óz moınyna yqylastana alǵan. Iisshil ıt tuqymy men shotland tazysynyń býdanynan shyqqan Nıg te dos peıildi eken. Degenmen, kózderi jaınap turatyn asa meıirban bul dáý qara tóbet ustamdyraq edi.

Bekti tańyrqatqany, osy ıtter budan qojaıyndy da eshbir qyzǵanǵan joq, ózine ishtarlyq ta jasaǵan emes. Tárizi, bularǵa Djon Torntonnyń qaıyrymdylyǵy men keń peıildiligi daryǵan sıaqty. Olar Bek ońalǵan kezde muny keıde Torntonnyń ózi de shydamaı osyla ketetin kóńildi oıyndaryna tarta túsken.

Osylaısha ábden tyńaıyp alǵanyn ózi de ańdamaı qalǵan Bek jańa ómirdi bastaǵan edi. Ol alǵash ret súıispenshilikti, naǵyz adal mahabbatty sezingen bolatyn. Sýdıa Mıllerdiń úıinde, kún shýaqty Santa-Klara alqabynda eshkimdi de dál osynshalyqty súıip kórmepti. Ańǵa shyǵyp, alys serýenderge birge baratyn sýdıanyń uldaryna joldastyqpen, onyń kishkene nemerelerine bıik tákapparlyqpen, al sýdıanyń ózine asqaq órligin joǵaltpaı dostyq nıetpen ǵana qaraǵan eken. Munyń jan túkpirindegi albyrt mahabbatty, sheksiz de, essiz súıispenshilikti oıatý tek Djon Torntonnyń qolynan kelipti.

Tornton munyń janyn saqtap qaldy — osynyń ózi-aq talaı jaıtty ańǵartsa kerek. Onyń ústine bul adam tamasha qojaıyn edi. Ózge jurt ıtterin mindeti retinde jáne ózderine paıdaly bolǵandyqtan kútedi. Al Tornton bularǵa ákeniń balalaryn mápelegenindeı eshbir esep-qısapsyz qaraıdy — onyń jaratylysy sondaı. Buǵan qosa ıtti sergitetin qanatty sózben qýantyp qoıýdy da eshqashan umytqan emes, solarmen uzaq sóılesýdi unatady (ony ózi "myljý" dep ataıdy), ári osy áńgimeleri álgilerden góri kóbinese ózin raqattandyrar edi. Torntonnyń Bekti qos qoldap bastan ustap, mańdaıyna mańdaıyn tiresip alyp, ıtti olaı-bulaı julqylaı otyryp túrli boqaýyz ataýlarmen simirtetin ádeti bar - ony Bek erkeletý dep uǵady. Bek úshin osynaý boqtaý arqyly jasalatyn dórekileý meıirimnen artyq qýanysh ta joq, qojaıyny ózin osylaısha silkilegen kezde shattyqtan júregi aýzyna tyǵylady. Aqyr sońynda Tornton bosatqan mezgilde atyp turyp aranyn qýana ashady, - sol sátte onyń túrinen kómeıine ózi aıtyp jetkize almaıtyn shattyq sezimniń tyǵylyp turǵanyn ańdar edińiz. Al Djon Tornton ornynda sileıip qalǵan álgige qurmetpen qarap: "O, Jasaǵan! Mynaý ıt - adam. Tek sóıleı almaıdy!" dep tamsandy.

Bek te óz súıispenshiligin ıesin jaralap tastaıtyndaı turpaıy tásildermen bildirdi. Ol, máselen, Torntondy qoldan tisteı alyp shaınap jibererdeı qatty qysatyny sonsha, terige túsken azýynyń tańbasy kópke deıin ketpeıdi. Áıtkenmen, qojaıyn osynaý jalǵan qatygezdiktiń tek erkelik ekenin túsinedi, dál sol sıaqty Bek te boqaýyz ataýlardyń ózine degen sheksiz meıirim belgisi ekenin jaqsy biletin.

Bektiń mahabbaty kóbinese únsiz súıý túrinde kórinedi. Tornton ózin sıpaǵanda nemese munymen sóıleskende shattyqtan esi shyqqanymen mundaı meıirim belgilerine tilengen de emes. Skıt kerisinshe Torntonnyń qolynyń astyna tumsyǵyn suǵyp, ózin sıpaǵansha tanaýyn tirep turyp alsa nemese qojaıynǵa súıkenetin ádeti bar Nıgý dáý basyn onyń tizesine qoısa, Bek tek alystan jaqsy kórýmen qanaǵattanady. Ol Torntondy quddy zerttegendeı, júzine tiktene qarap, onyń aıaǵynyń astynda saǵattap ta jata alady. Ol qojaıynynyń júzindegi árbir ózgeristi, qalt etken árbir kóńil kúıi tabyn jiti baqylaıdy. Al keıde onyń qımylyn syrttaý tustan baqylap, ıesiniń bir búıirinen nemese artqy jaǵynan qarap jatady. Adam men ıttiń arasynda osyndaı jiti jaqyndyq ornap, mundaıda Bektiń kózqarasyn birinshi bolyp ańdaıtyn Tornton basyn buryp, oǵan ún-túnsiz qarap qalady. Sóıtip bir-biriniń kózderindegi jarqyldaǵan sezimdi oqıdy.

Bek Tornton ózin qutqarǵannan keıin ol edáýir kórinbeı ketse qatty alańdaıtyn ádet tapqan Tornton shatyrdan shyqqan sátten bastap qaıta oralǵansha tobst onyń izinen qalmaıtyn edi. Munda, Sibirde Bektiń ıeleri birneshe márte almasqannan keıin turaqty qojaıyndar bolmaıdy eken dep uıǵarǵan bul baıaǵy Perro men Fransýanyń, keıinirek, shotlandtyqtyń ketip qalǵanyndaı Tornton da joǵalyp kete me dep qorqatyn. Osy úreı, tipti, túsinde de qyr sońynan qalmaı, jıi oıanyp ketetin Bek túngi sýyqqa da qaramastan baspasynan shyǵyp shatyrǵa baryp, kireberiste qojaıynnyń demine uzaq qulaq túretin edi.

Alaıda, Djon Torntonǵa ǵajaıyp súıispenshiligi Bekti jumsarta túsip, órkenıetti yqpalyn tıgizýge tıisti bolǵanymen, boıyndaǵy Sibir oıatqan jabaıy babalaryna degen qushtarlyǵy báseńsigen joq. Úı jaǵdaıynda ósken buǵan ıesine adaldyq qasıeti tán edi, biraq sonymen birge boıynda taǵy haıýandardyń qatygezdigi men zulymdyǵy buǵyp jatatyn. Bul endi kún sáýletti Ońtústiktiń jyldar boıy qolǵa úırengen ıt býyndarynyń urpaǵy emes-ti, joq, bul jabaıy ormannan Djon Torntonnyń alaýyna kelgen alǵashqy qaýymdyq ań bolatyn. Osynaý kisige degen zor súıispenshiligi Bekke odan azyq urlaýǵa mursat bermeıtin, biraq bul ony kez kelgen basqa adamdardan, árbir ózge stannan uıalmastan-aq jymqyra salady jáne ol isti óziniń aıýandyq aılakerliginiń arqasynda jymyn bildirmesten atqarady.

Tumsyǵy men denesinde kóptegen ıt azýlarynyń izi qalǵan ol keıingi aıqastarda da sol baıaǵy kárliliginen taımaı, qazir burynǵyǵa qaraǵanda tipten ákkilene túsken. Skıt pen Nıg beıbitshilik súıgish, meıirimdi ıtter bolatyn, bul olarmen talasqan joq, - onyń ústine bular Djon Torntonnyń ıtteri ǵoı. Al eger munda bóten bir ıt kele qalsa, ol tuqymy men kúsh-qýat deńgeıine qaramastan birden Bektiń basymdyǵyn moıyndaýy tıis, áıtpese oǵan qaterli dushpanmen jan berip, jan alysatyn qandy shaıqasqa túsýge týra keledi. Al Bektiń aıamaıtyny anyq. Soıyl men aýyzdyń zańdylyǵyn jaqsy ıgerip alǵan ol eshkimge eshqashan da ese jiberip kórgen emes.

Muny Shpısten, azýyn polısıalyq jáne poshta tasıtyn ıtterden úırengen. Ol teń orta degenniń bolmaıtynyn bilgen - ne sen utasyń, ne seni jeńedi, al jaýdy aıaý - álsizdiktiń belgisi. Jabaıy jaratylys ıeleri meıirim degendi moıyndamaıdy. Ony qorqaqtyq dep qabyldaıdy. Aıaýshylyqtyń artynda ajal turady. Óltir, áıtpese óziń ólesiń, je nemese seni jalmaıdy - taǵy dáýirdiń qaǵıdasy osyndaı. Zamana tereńinen ózine deıin jetken osy zańdylyqqa Bek te baǵyndy.

Ol ózi ómir súrgen mezgilden, aınalada ótip jatqan kezeńnen eresek edi. Munyń boıynda ótken shaq pen osy dáýir máńgiliktiń alapat yrǵaǵynsha mıdaı astasyp, eski kezeń men jańa zamannyń úni alma-kezek aýysyp jatty, bul tasý men basylý sekildi nemese jyl maýsymynyń almasqanyndaı erekshe qubylys bolatyn. Djon Torntonnyń alaýynyń qasynda túgi sabalaq, aq azýly, keýdesi talystaı tóbet otyrdy. Biraq onyń syrtynda jartylaı qolǵa úırengen, jartylaı jabaıy ózge ıtterdiń kózge kórinbeıtin kóleńkesi qaptap turar edi. Olar sát saıyn ózderiniń bar ekenin eskertip, munymen oı sabaqtasyp, bul jegen etti jep, ishken sýyn iship, estigen nársesin qosa estip, buǵan jabaıy orman ómiri dúbiriniń syryn uqtyrýmen bolady. Olar munyń boıyna ózderiniń kóńil kúıleri men qýattaryn sińirip, is-áreketine keńes berip, qasynda jatyp alyp, uıyqtasa uıyqtap, osy kórgen tústi qosa kórip, ózderi de túske enedi.

Osynaý kóleńkeler úniniń qudirettiligi sonsha, kún ótken saıyn adamdar men olardyń talaptary birtindep Bektiń sanasynan keıingi orynǵa qaraı ysyryla berdi. Múlgigen orman túkpirinde arbaǵan bir tylsym saryn estiletin edi de, sol ún Bektiń qulaǵyna talyp jetken saıyn bul ot mańy men mynaý taptalǵan alqaptan qaıda jáne ne úshin baratynyn bilmese de, sonaý túpke qaraı tura bezgisi keletin qajettilik úkimin túısinedi.

Iá, bul qaıda jáne ne úshin baratynyn oılaǵan da joq: álgi sarynǵa qarsylasý da múmkin emes-tin. Alaıda Bek jasyl orman saıasynda, jaıly kókmaısada jatqan sátterinde Djon Torntonǵa degen súıispenshiligi kúsheıe túsetin edi de, muny árdaıym keıinge qaraı, qojaıyn jaqqan alaýǵa qaraı tartatyn da turatyn.

Muny tejeıtin tek Djon Tornton bolatyn. Qalǵan adamdardyń barlyǵynyn da Bek úshin bary men joǵy birdeı edi. Keıde jolshybaı jolyqqan saıahatshylar muny erkeletip, jyly sózderin aıtady. biraq bul oǵan nazar aýdarǵan emes, al áldekim ábden yǵyr qylatyndaı bolsa, ornynan turady da ketip qalady. Uzaq kúttirgen salmen Torntonnyn joldastary Gans pen Pıt kelgende Bek olarǵa bastapqyda kóńil de bólmegen, al keıinirek olardyń Torntonǵa bóten emesin túsinip, júris-turystaryna shydap, olardyń meıirim kóńil jyqpastyqpen, kishipeıildikpen ǵana qabyldaıtyn. Gans pen Pıt týra Djon Tornton tektes adamdar bolatyn, - jandary jaısań, tereń oıly, kózqarastary jarqyn, tabıǵatqa jaqyn kisiler. Olar munyń aldynda Doýsonǵa júzip jetpek, ózderiniń saldaryn aǵash kesetin jerdegi asaý aryndy sýǵa túsirmeı turǵan kezde-ak Bektiń barlyq minez-qulqyn zerttep alǵan edi de, budan ózderine Nıg pen Skıt kórsetetin úıirlikti talap etken joq.

Alaıda Bek Djon Torntonǵa úıirsektengen ústine úıirsektene bergen. Tornton jazǵy saparlar kezinde bul ıt óz arqasyna áldebir júk artqyzýǵa kónetin birden-bir adam bolatyn. Bek Tornton ne buıyrsa sonyń bárin oryndaýǵa daıar edi. Birde (ol jaǵdaı bulardyń sýǵa aǵyzylǵan aǵashtan túsken aqshaǵa azyq qoryn jasap alyp, Doýsonnan Tananǵa órlegen kezderinde bolǵan) adamdar men ıtter úsh júz fýttaı tómende jatqan ashyq tas alańnyń tusynda sereıip turǵan quz-jartasqa jaıǵasty. Djon Tornton eń shette, al Bek sonymen qatar ıyq tirese otyrǵan. Kenet Torntonnyń basyna bir tentek oı sap ete tústi de, al Gans pen Pıtke qazir bir tájirıbe jasaımyn dep qaldy.

— Bek, qarǵy! — dep buıyrdy ol qolymen tómendegi shyńyraýdy nusqap.

Kelesi mezette-aq ol tik jardyń shetinde kúshene jarmasyp Bekpen arpalysyp jatty, al Gans pen Pıt olardyń ekeýin de artqa qaýipsiz jerge qaraı súırep áketken.

— Bul áldebir sanadan tys nárse! — dedi bári sabyrǵa kelip dem basqan sátte.

Tornton bas shaıqaǵan.

— Joq, bul tamasha ǵoı, biraq senderge aıtaıyn, sonymen birge qorqynyshty da! Senesińder me, meni keıde osy ıttiń adaldyǵy shoshytady.

— Iá-á, men saǵan munyń kózinshe soqtyǵýǵa tyrysqan adamnyń ornynda bolǵym kelmes edi! — dep túıdi Pıt sózin basynyń qımylymen Bekti nusqap.

— Men de, Qudaı aqy! — dep qostady Gans.

Sol jyly-aq Serklde Pıttiń aıtqanyn aıdaı keltirgen jaǵdaı boldy. Birde elirme minezdi, qatal Qara Barton bardyń ishinde jergilikti salttarmen tanysa qoımaǵan áldebir jańadan kelgen adammen tóbeles shyǵaryp, olarǵa arashalamaq bolyp Tornton kılikken-di. Bek qashanǵysyndaı tumsyǵyn aıaqtaryna súıegen kúıi qojaıynynyń ár qımylyn baǵyp jatqan. Barton kútpegen jerden bar kúshimen qulashtaı turyp qol siltedi. Anadaı jerge ushyp túsken Tornton dúken ústelin bólip turǵan aǵash qanatqa jarmasqandyqtan ǵana qulamaı qaldy.

Bul oqıǵanyń kýágerleri úrýdi de, yryldy da emes, - joq, jabaıy gúrildi estigen edi. Áp sátte yrshyp, áýege kóterilgen Bek Bartonnyń keńirdegine umtylǵan. Yryqsyzdan qolyn alǵa sozǵan anaý sonysymen de jan saqtap qalǵan edi. Biraq Bek ony aýnatyp tastap, astyna basyp aldy. Kelesi sátte azýyn Bartonnyń qolynan bosatqan ol ony qaıtadan óńeshten ala túsýge tyrysqan. Bul joly Barton sátti jaltarǵandyqtan Bek ony kók jelkesinen ǵana qaýyp úlgerdi. Sol mezgilde bardyń ishindegiler túgeldeı kómekke umtylyp, ıtti qýyp tastady. Degenmen, dáriger qanyn toqtatýǵa tyrysyp Bartonmen áýrege túsip júrgen ýaqytta yzalana yryldap aınala tóńirektegen Bek qaıtadan Bartonmsn jaǵalasa jónelgen, biraq jurttyń qaptaǵan taıaqtary kes-kestep jolatpady.

Áıtse de altyn izdeýshilerdiń sol jerde qolma-qol jasalǵan jınalysynda ıttiń yzalanatyndaı-aq jóni bar dep uıǵarylyp, Bektiki durys dep sheshildi. Sodan bastap onyń dańqy kóterildi de, aty Aláskanyń barlyq eldi mekenderine tarap ketti.

Keıinirek, sol jyly kúzde, Bek álgiden múlde ózge jaǵdaıda Torntonnyń ómirin saqtap qaldy. Úsh joldasqa uzyn da jińishke qaıyqtaryn qyrqynshy mıldiń qaýipti tabaldyryǵy arqyly ótkizý kerek boldy. Gans pen Pıt kendir arqannyń kómegimen qaıyqtyń qozǵalysyn tejep aǵashtardyń syrtymen jaǵada kele jatty da, ilgekti baqan ustaǵan Tornton jaǵalaýdaǵylarǵa aıqaılap nusqaý berip qaıyqta otyrǵan. Bek te jaǵada qaıyqpen qatarlasyp salyp keledi. Qojaıynynan kóz aıyrmaǵan ol qatty abyrjyǵan edi.

Ózenge meılinshe kirigip, sýdan soraıyp shyǵyp turǵan jaqpar tastardyń tusyndaǵy asa qaýipti jerge barǵanda Tornton qaıyqty yrǵaq ilgegimen ózenniń ortasyna qaraı baǵyttaı berdi de, Gans arqandy bosatyp, qaıyq quzdy aınalyp ótken sátte qaıta tarta qoıý úshin jaǵamen alǵa qaraı oza júgirdi. Qaıyq ótti, aǵynmen tómen qaraı quldyraı jónelgen. Arqandy tartqan Gans ony tejedi, biraq óte shalt qımyldaǵan edi. Qaıyq qatty julqýdan aýdarylyp túsip, jaǵaǵa qaraı tóńkerilgen kúıinde jyljı bastady da, qatty aǵys Torntondy tabaldyryqtyń kez kelgen júzgishke yryq bermeıtin eń qaýipti tusyna qaraı aǵyzyp áketti.

Bek sol mezette sýǵa sekirgen. Doldana tasyǵan aǵynmen úsh júz ıardtaı júzip baryp, Torntondy qýyp jetti de, Torntonnyń qoly óziniń quıryǵyna jarmasqanyn ańdaǵan mezette qýatty aıaqtaryn barynsha sermep, jaǵaǵa qaraı júze jóneldi. Alaıda óte baıaý jyljyǵan edi: bul baǵytqa qaraı júzýge surapyl aǵyn bóget jasady. Tómendegi sý doldana arqyrap jatyr - alyp jotalardyń azýy ispettes jartastarǵa soǵylǵan asaý aǵynnyń tolqyny jan-jaqqa kúl-parshasy shyǵa shashyraıdy.

Eń sońǵy óte tik tabaldyryqtaǵy sý alapat kúshpen ıire tartyp barady, Tornton jaǵaǵa júzip jete almasyn túsingen. Ol alǵashqy quzǵa baryp soǵyldy, odan ekinshisine qaqtyǵysty, budan soń alapat kúsh úshinshi jartasqa qaqpaqyl qaqtyryp jiberdi. Bektiń quıryǵyn qoıa bergen ol tastyń taıǵanaq ushar basyna qos qoldap jarmasa ketip, daýsyn sarqyraǵan sý aǵynynyń úninen asyrýǵa tyrysyp:

— Jónel, Bek! Tart! — dep buıyrdy.

Aǵyn Bekti tómenge qaraı áketken; sý arynymen birtalaı bosqa arpalysqan onyń keri burylýǵa da shamasy kelmedi. Qojaıynnyń eki qaıtalanǵan buıryǵyn estigen ol ony sońǵy ret kórip qalǵysy kelgendeı sýdan kóterilip moınyn bıik sozdy da, aıtqandy tyńdap, jaǵaǵa qaraı júze jóneldi. Pıt pen Gans muny sýdan ábden álsirep tunshyǵa bastaǵan sátinde shyǵaryp alǵan edi.

Gans pen Pıt Torntonnyń surapyl tolqyn astyndaǵy taıǵanaq quzǵa ári ketse tek úsh-tórt mınýtteı jarmasyp tura alatynyn túsingen. Sóıtip olar jaǵany boılap, ózen ortasyndaǵy Tornton iligip turǵan jartastan áldeqaıda joǵary qaraı janushyra júgire jóneldi. Jetken boıda Bekti qımylyna kedergi keltirmeıtindeı jáne tunshyqtyryp tastamaıtyndaı etip arqanmen shandyp, sýǵa túsirip jiberdi. Bek ózenniń shet jaǵyn ala júze jónelgen. Ol óz qateligin óte kesh baıqady: Torntonmen qatarlasqan kezde tabandaryn birneshe ǵana sermep quzǵa jetip te barar edi, biraq aǵyn aıdalaǵa súırep áketti.

Gans sol boıda Bek baılanǵan arqandy tartyp qalǵan. Bek kútpegen julqýdan batyp ketti de, ózin jaǵaǵa alyp shyqqansha sý astynda qala berdi. Joǵary kótergende shalajansar halde bolǵandyqtan Gans pen Pıt ony dereý aıaqtarynan tartqylap, qoldan demaldyrýǵa kiristi. Bek turdy da, qaıta qulap ketti. Kenet Torntonnyń álsiz daýsy estilgen, bular sózin anyq estı almaǵanmen jedel járdemdespese onyń mert bolatyny anyq-tyn. Qojaıynynyń úni Bekke elektr qýatyndaı áser etti. Ol atyp turyp jaǵany boılap júgire jóneldi. Sońynan Gans pen Pık ilesken. Bular Bekti alǵash sýǵa túsirgen orynǵa qaraı asyqqan edi.

Arqanmen qaıta baılanǵannan keıin taǵy júzgen, biraq bul joly ózenniń týra ortasymen saldy. Bektiń bir márte qatelesýi múmkin, tek eki ret emes. Gans arqannyń udaıy tartýly turýyn qadaǵalap aqyryndap qana jazyp, birde bosatyp otyr, al Pıt ony túzep qoıady. Bek Torntonmen qatarlasqansha júze berdi. Qajetti mejege jetken boıda kilt buryldy da, ıesine qaraı ytqyna umtylǵan. Tornton muny kórdi, Bek alapat aǵyn kúshimen týra taran sekildi bar salmaǵymen ózine kelip soǵylǵan sátte Tornton onyń júndes jelkesine qos qoldap jarmasa ketti. Gans arqandy aǵash dińine orap tarta jónelgende Bek pen Tornton sý astynda qaldy. Tunshyǵyp, shashalyp, ózenniń tastaq tabanynda súıretilip, sý astyndaǵy jartas pen tyrbıǵan butalarǵa soǵylyp, anda-sanda betke qalqyp shyǵyp, birde Bek Torntonnyń astynda qalyp, birde tómenge Tornton túsip, aqyr aıaǵynda jetti-aý jaǵaǵa.

Tornton kózin ashqanda tolqyndar lyqsytyp tastaǵan bóreneni qushaqtap etpettep jatqanyn ańdady, al Gans pen Pıt ózin árli-berli yrǵap, jan dármen tiriltýge kirisken eken.

Ol bárinen buryn kózimen Bekti taýyp aldy. Bek sulyq túsip jatyr, onyń jansyz denesiniń tusynda Nıg ulyp otyr, al Skıt onyń sý-sý tumsyǵy men jumýly kózin jalaıdy. Ózi de saý tamtyǵy qalmaǵan Tornton esin jınaǵan boıda muqıat túrde Bektiń denesin sıpalap otyryp, onyń úsh qabyrǵasynyń synǵanyn bildi.

— Demek, sheshildi, — dep málimdedi ol — Biz osynda qalamyz.

Sóıtip bular Bektiń qabyrǵalary júristi jalǵastyratyndaı deńgeıge jetip bitip ketkenshe álgi jerde qaldy.

Al qysta, Doýsonda Bek asa keremet bolmasa da dańqyn budan da asyra túsken taǵy bir erlik jasady. Atalǵan erlik naǵyz der kezinde istelgen edi, sebebi úsh qojaıyn sol arqyly ózderi kópten qumartyp, áli birde-bir altyn izdeýshiniń aıaǵy basyp kórmegen shyǵystaǵy ný ormandardyń birine saıahat jasaýǵa múmkindik bergen qural-jabdyqqa qol jetkizdi.

Bári "Eldorado" baryndaǵy áńgimeden bastalǵan: erkekter súıikti ıtterin maqtaýǵa kóshken. Bek tanymaldyǵyna baılanysty shabýyl nysanyna aınalǵan edi de, Torntonǵa ony qyzǵyshtaı qorǵaýǵa týra keletin. Arada jarty saǵat ta ótpesten áńgimeshilerdis biri óz ıtiniń bes júz qadaq júk tıegen shanany ornynan qozǵap, tipti, tartyp ta ketetinin aıtyp qaldy. Ekinshisi óz ıtiniń alty júz; úshinshisi jeti júz fýnt súıretetinin aıtyp maqtandy.

— Túk emes! — dedi Djon Tornton. — Meniń Begim myńyn bir-aq tartady!

— Sondaı júkpen eń quryǵanda júz ıardqa deıin bara ala ma? — dep surady álgi óz ıti jeti júz qadaq tartady degen altyn kenishteri koróldarynyń biri Mettúson.

— Iá, shanany da tartyp júz ıard ótedi, — dedi Djon Tornton jaıbaraqat qana.

— Jaraıdy, — dedi Mettúson sózin bári anyq estıtindeı nyǵyzdap.

— Onyń oǵan shamasy jetpeıtinine myń dollar bás tigeıin. Mine aqsha.

— Sóıtti de sákige jýandyǵy bolon shujyǵyndaı altyn qum salýly qapshyqty tastaı saldy.

Bul shaqyrýǵa eshkim ún qata qoıǵan joq. Bári Torntonnyń sózin bos dańǵaza dep qabyldaǵan edi. Tornton júziniń narttaı qyzaryp ketkenin ańdady: álgindeı sózdiń aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin ózi de bilmeı qalǵan eken. Bek myń qadaq júk tıegen shanany tarta ala ma? Jarty tonna ǵoı! Bul salmaq Torntonnyń jaǵasyn ustata jazdady. Ózi Bektiń kúshine qatty senetin edi de, ol kez kelgen júkti tarta beredi dep oılaıtyn. Biraq osyny birde-bir ret tekserip kórmepti, endi ondaǵan adam jan-jaǵynan tónip, ún-túnsiz kútip túr! Onyń ústine ózinde de, Gans pen Pıtte de myń dollar joq-tyn.

— Dalada árqaısysy elý fýnttan keletin meniń jıyrma qap un tıegen shanalarym tur, -dep sózin jalǵastyrdy Mettúson ojarlana nyǵyzdanyp. - Demek, endi toqtaý degen bolmaıdy.

Tornton úndemedi. Ne derin bilmegen de edi. Ol oıyn jınaqtaı almaı turǵan adamsha abdyrap, janyndaǵy kisilerge alma-kezek tunjyraı kóz súzedi. Kenet onyń nazary kezinde ózine joldas bolǵan jergilikti dáýlettilerdiń biri Djım O Braıenniń júzine aıaldaı qaldy. Sol ıtermeledi me, Torntonnyń basyna buryn kelmegen bir oı orala ketti.

— Maǵan myń dollar qaryz bere alasyń ba? — dep surady ol sybyrǵa jaqyn únmen.

— Árıne, — dep jaýap qatty O Braıen; sóıtip sóre ústindegi Mettúsonnyń dorbasynyń qasyna ekinshi bir altyn qum salynǵan qomaqty qalta dúre ete tústi. — Áıtkenmen, Djon, seniń ıtińniń mundaı isti atqara alatynyna kózim jetpeıdi.

Tamashadan qur qalmaý úshin "Eldoradoda" otyrǵan jannyń biri qalmaı dalaǵa shyqty. Karta ústelderinde de eshkim qalǵan joq, kimniń utqanyn kórý úshin hám ózderi de bástesýge bola oıynshylar da tysqa aqtarylǵan. Kıimderi ań terisinen tigilgen júzdegen adam jartylaı sheńber jasap, shanalardy anadaıdan qorshap ıin tiresedi. Myń qadaq un tıelgen Mettúsonnyń shanalary da qaqaǵan aıazda eki saǵattan beri tur (synap baǵanasy nólden tómen alpys gradýsty kórsetedi), tabandary ábden taptalǵan qarǵa siresip qalǵan. Tartys qumarlar Bek shanalardy jyljyta almaıdy degen bekem senimmen básti bireýge qarsy ekeý dep, árkelki tigýdi usyndy. Kúrdeli daý týǵan: "shanany qozǵaý" degen sóz qalaı túsiniledi? O Braıen ony Torntonnyń shana tabanyna qatqan muzdy qaǵyp bosatýǵa quqy bolady da, Bek odan soń ornynan qozǵaıdy dep uqqan. Mettúson bolsa bes sharty boıynsha Bek shanany qatqan tabandy jerden julqyp shyǵaryp tartsyn dep talap qoıdy. Talastyń kópshilik kýágerleri daýdy Mettúsonnyń paıdasyna sheshti de, Bekke qarsy tigilgen bás birdiń ara-qatynasyna úshke deıin ósti.

Alaıda básti ózderi kóterip alýǵa tilek bildirýshiler tabyla qoımady: Bek mundaı erlik jasaıdy degenge eshkim senbedi. Torntonnyń nar táýekelge bel býǵany da túsinikti bolǵan. Onyń ózi de osynaý shanalar men qarǵa aýnap jatqan jegimdegi on ıtti kórip bul batyrlyqtyń múmkindigine kúmándana túsken. Mettúson shattanyp júr.

— Bireýge qarsy úsheý! - dep aıqaılaıdy ol. — Taǵy da myń tigemin, Tornton! Qol alysamyz ba, qalaı?

Torntonnyń júzinen janyn qınaǵan qaýip taby ańǵarylyp-aq turdy, alaıda ony eshbir esepke qaratpaıtyn hám aıqas dúbirinen ózge eshteńeni estirtpeıtin atoılaǵan aryn men dittegen nársege jetkizbeı tynbaıtyn joıqyn jelik bılegen edi. Ol Gans pen Pıtti shaqyryp aldy. Bulardyń ámıandary óte juqa bolatyn, úsheýi zorǵa degende tirnektep eki júz dollar shyǵarǵan. Sońǵy kezderi joldary bolmaı júrgen olardyń barlyq qarajaty osy eki júz dollar ǵana-tyn. Áıtse de sol aqshany eshbir irkilmesten Mettúsonnyń alty júz dollaryna qarsy tikti.

Mettúsonnyń on ıti aǵytyldy da, shanalarǵa óz ábzelimen Bek ákelip jegildi. Tóńirekte saltanat qurǵan qumarlyq oǵan da kóshken, ol ishteı Djon Tornton úshin áldebir óte mańyzdy áreket atqarý kerektigin túısindi. Jurt osynaý ǵalamat haıýanatty kórgende sharshy toptyń arasynan qaıran qalýshylardyń kúbiri estilgen. Bek tamasha qalypta bolatyn - bir mysqal artyq maı joq, al óziniń júz elý qadaq salmaǵy júzý elý fýnt erlik qýatyna para-par edi. Qalyń túgi bolsa jibekteı qulpyrady. Jalǵa uqsaıtyn moıny men ıyǵyndaǵy túk tynysh júrgen kezinde de sál qımyldan-aq asyp-tasyǵan kúsh-qaıratyn aıǵaqtap tikireıip shyǵa keledi. Alpamsadaı keýdesi men tegeýirindi aldyńǵy aıaqtary búkil dene bitimine saıma-saı, al tyǵyz bulshyq eti teri astynan bult-bult oınaıdy. Taqalyp kelip sol bulshyq etterdi sıpap kórgen jurt temirdeı eken desken. Bekke qarsy tigilgen bás birge qarsy ekige deıin tómendedi.

— Mynaýyńyz keremet, ser! Naǵyz qut ıesi! — dep sambyrlady Skýkým - Bencha korólderi áýletiniń arasynan bireý. — Sizgs bul úshin segiz júz bereıin - synaq bastalǵansha, ser, eskerińiz! Qolyńyzǵa segiz júzdi ustatamyn da - muny osy turǵan qalpynda ala salamyn.

Tornton bas shaıqady da, Bekke taqaldy.

— Joq, bylaı turyńyz! — dep qarsylyq bildirdi Mettúson. — Buǵan erkindik berińiz, sonda oıyn adal bolady.

Tobyr tynshı qaldy, básti bireýge qarsy ekeý tigýdi usynyp álektengen jekelegen daýystar ǵana estiledi. Bári de Bektiń keremet ıt ekenin moıyndaıdy, biraq árqaısysy elý qadaq tartatyn jıyrma qap un óte aýyr bolyp kóringendikten, kórermender ámıandaryn ashýǵa júreksinedi.

Tornton Bektiń janyna tizerleı otyra qalyp, ony basynan qos qoldap qushaqtap, betine tósedi. Búgin ádettegideı oınap, julqylap-silkilemedi, jaqyn tartyp boqtanǵan ataýlardy da qaıtalamady. Tek qulaǵyna áldene dep sybyrlaǵan.

— Eger de meni jaqsy kórseń, Bek... Eger jaqsy kórseń... — Mine, sybyrlaǵan sózi osy edi. Sol kezde Bek taǵatsyzdana qyńsylap jiberdi.

Aınaladaǵylar kórinisti qyzyǵa tamashalap tur. Osynaý tosyn da, tylsym kórinis áldebir rýh shaqyrýǵa uqsap ketken. Tornton ornynan kóterilgen kezde Bek onyń qolyn tisteı aldy da, ıesiniń judyryǵyn aranyna salyp birtalaı ustap turyp áreń degende aqyryndap bosatty. Bul onyń tilsiz jaýaby bolatyn, ol qojaıynyna degen súıispenshiligin osylaısha bildirdi.

Tornton anadaı jerge sheginip baryp turdy.

— Káne, Bek! — dep buıyrdy ol.

Bek jetek qaıystaryn kere tartty, odan ony birneshe dúımge qaıta bosatty. Bul onyń ádettegi ádisi bolatyn.

— Tart! — Torntonnyń daýsy shıryqqan únsizdik arasynan sańq etip aıryqsha estilgen.

Bek ońǵa qaraı yrǵaldy, odan, beıne, súńgıtindeı búgildi, syrma jipterin kerdi, kenet julqynyp qaldy da, óziniń júz elý fýnttyq denesiniń salmaǵyn kilt toqtata qoıdy. Shanadaǵy júk dir ete túsip, kólik tabany astynan áldene qatty kútir etti.

— Káne! — dep taǵy da aıqaı saldy Tornton.

Bek bul joly solǵa julqynyp, álgi tásilin jáne qaıtalady. Kútirlegen dybys satyr-sutyrǵa ulasty da, shana yrǵalyp, syqyrlaǵan taban bir búıirge qaraı birneshe dúım syrǵanap ketti. Shana turǵan ornynda qatyryp tastaǵan muzdan bosady.

Jurt amalsyzdan demderin ishke tartqan.

— Endi jónel!

Torntonnyń buıryǵy tapansha oǵynsha sańq etti. Bek qaıystaryn qatty kerip alǵa julqyndy. Tula boıyn alapat kúsh kernep túk astynan budyrlana kóringen órim-órim bulshyq eti bult-bult oınaıdy. Anaı tósimen jer baýyrlap, basyn alǵa sozǵan, al aıaqtary ábden taptalǵan qar betine qos-qatar birazda salyp zyr qaǵady. Yrǵalyp, qalshyl qaqqan shana ornynan jartylaı jyljyp ta úlgergen. Kenet Bek bir aıaqtan súrinip ketti de, sharshy top arasynan áldekim ah ura opynyp qaldy. Biraq shana endigi álgi orynǵa siresýdi doǵaryp, oıqastaı qozǵalyp, alǵa qaraı julqyna jyljı bastady - aldymen jarty dúım... odan bir... odan taǵy eki dúım... Qımyl birtindep qalypqa kelip, shana aqyr aıaǵynda ekpindi túzep jyldamdaı túsken sátte Bek tesilip ala jónelgen.

Osydan bir mınýtteı buryn ǵana demderi bitip qalǵanyn ańdamaǵan jurt jeńileıe tynystady. Al Bekti qaqpaılaǵan Tornton shana sońynan shattana aıqaılap júgirip barady. Ara-qashyqtyq aldyn ala belgilenip qoıylǵan bolatyn, Bek júz ıard bitetin jerge tastalǵan bir arqa otynnyń tusyna jetkende súısingen daýystar estildi. Bek Torntonnyn buıryǵy boıynsha sol aǵashtardan asyp baryp toqtaǵan kezde álgi daýys gýilge ulasqan. Jurttyń bári, tipti, Metúsonnyń ózi de esi shyǵa elirip júr. Aspanǵa bórik te, qolǵap ta atyldy. Jınalǵandar aldyndaǵy adamnyń tanys-beıtanystyǵyna qaramastan bir-biriniń qoldaryn qysysady, sóıtip qýanyshtyń aıaǵy alasapyran ý-shýǵa ulasyp ketti. Al Bektiń qarsy aldyna tizerlep otyra qalyp mańdaıyna mańdaıyn tiregen Tornton ony silkilep, julqylap qoıady. Aldyǵa qaraı shyǵyp ketkender onyń Bekke ursyp otyrǵanyn estidi. Ol oǵan aıalap, raqattana, súıispenshilikpen uzaq urysqan edi.

— Ǵajap, ser! Keremet! — dep mińgirledi koról Skýkým - Bencha. — Bul úshin sizge myń dollar beremin, tutas myń, ser! Álde bir myń eki júz suraısyz ba?

Tornton turdy. Janaryn jas jýyp ketipti, ol júzinen sorǵalaǵan kóz jasyn jasyrýǵa tyrysqan joq.

— Joq, ser, —  dedi ol koról Skýkým - Benchaǵa. — Joq, eshteńe suramaımyn. Ketińiz káne, ser! Meniń sizge beretin bar keńesim osy.

Bek Torntondy qoldan tisteı aldy. Tornton ony qaıtadan silkileı bastady. Bulardy qyzyǵa tamashalaǵan qaýym uzańqyraı berdi, osydan keıin araǵa kılikken álgindeı ospadar adamdar kezdese qoımady.

SARYN JETTİ!

Bek bes mınýttiń ishinde bir myń alty júz dollar taýyp bergen soń Djon Tornton áldebir qaryzdaryn qaıtardy da, aty dál osynaý ólkeniń tarıhyndaı ańyzǵa aınalǵan altyn aralas topyraqty izdeý úshin joldastarymen birge shyǵysqa qaraı bet túzedi. Altynnyń sońyna túsýshiler kóp edi, tapqandar neken-saıaq, al izdeýshilerdiń kópshiligi sol saparynan oralmaǵan. Ony alǵash bolyp kimniń ashqany da belgisiz edi. Talaı qasiretke bastaǵan, ertegige aınalǵan topyraq tóńireginde jumbaq kóp. Tipti, eń ejelgi ańyzdardyń ózinde ol týraly eshteńe aıtylmaıdy. Jurt tek sol orynda qısaıǵan, eski lashyq turǵanyn ǵana biledi. Keıbir altyn izdeýshiler óler aldynda qulaǵaly turǵan úı men topyraqty kezdestirgenin aıtyp qarǵanyp, sózderiniń dáleli retinde búkil Sibirde teńdesi joq altyn kesekterin kórsetken. Alaıda tirilerdiń arasynan sol qazyna qoımasynan áldene taýyp alýdyń sáti túsken eshkim bolǵan emes, al ólgender ólip ketti. Djon Tornton, Pıt pen Gans ta ózderimen birge Bekti jáne taǵy basqa bes-alty ıtti alyp, ózge adamdar men ıtterdiń aıaǵy baspaǵan jerge jetýden úmittenip, tyń jolmen baǵytty shyǵysqa qaraı túzegen edi. Bular Iýkonmen joǵary qaraı jetpis mıl júrdi, odan Stúart ózeni arqyly solǵa buryldy, Stúart tutas qurylyqqa dendeı enip, bıik taý jotalarynyń aınalasyndaǵy bulaqtarǵa aınalyp ıreleńdeı aǵyp jatqan Meıo men Mak — Kveshenniń tusynan ótti.

Djon Torntonnyń adamdar men tabıǵatqa qoıatyn talaby asa qatal emes-ti. Qýań, jabaıy oryndar ony seskendire qoımaıtyn. Qaltasynda bir shymshym tuz ben ıyǵyna asqan myltyǵy bolsa jetip jatyr, ormandar túkpirinde qansha júrgisi kelse, sonsha júredi. Onyń tirshiligi úndisterdikine uqsas, eshqashan da eshqaıda asyqqan emes hám sapar kezine azyǵyn ańshylyqpen tabady. Ań-qus ushyraspasa sol baıaǵy úndisterdiń sabyrymen oǵan erteli-kesh bir kezdesetinine degen bekem senimmen joldy jalǵastyra beredi. Olardyń shyǵysqa tartqan uly saıahaty kezindegi azyqtary da ańshylyqtan túsken jas etten turatyn edi, al shanadaǵy júkteri - negizinen jabdyqtar men qajetti qural-saıman, josparlary uzaq ýaqytqa laıyqtalǵan bolatyn.

Ańshylyq, balyq aýlaý, jańa, beıtanys oryndarda adasý Bekti alańsyz saırandatty. Bular birde aptalap jol júrse, birde áldebir jerlerge jetkende shatyr tigip tastap jetilep jatady, sondaıda ıtter bosaıdy, al altyn izdegen adamdar toń jerdi nemese jynysty qoparyp, ony ot janynda naýamen erteli-kesh shaımalaýǵa kirisedi. Keıde ash júredi, keıde as ta tók molshylyqqa keneledi - onyń bári jolshybaı kezdesetin ań-qustyń mólsheri men saıatshylyqtyń sátine baılanysty keledi. Jaz da jetti, júkterin súıretken adamdar men ıtter salǵa otyryp kógildir taý kólderimen júzip ótti, aǵash dininen shabylǵan eski qaıyqtarǵa minip, beıtanys ózenderdiń aǵysy arqyly birde joǵary órlep, birde eńiske qaraı quldılady.

Aılar ótip jatty, bular osynaý jan balasy joq, al eger aıdaladaǵy lashyq týraly ańyzǵa sense, kezinde bireýler júrgen beımálim óńirdiń jabaıy alqabyn kezip sharq urdy da júrdi. Ózender arasyn bólip turǵan taý jotalarynan asty, qanshama márte boranǵa da uryndy. Jalańash shyń-quzdarda, ormandar men máńgi qar shekarasynda sýyq kún sáýlesine jylyna almaı talaı dirdek qaqty. Shybyn-shirkeıler bulty qaptaǵan jyly alaptarǵa tústi, kóshpe muzdardyń aıasynan pisken qoıbúldirgen men ásemdigi jaǵynan Ońtústiktiń gúlderimen taıtalasatyn gúlderdi terdi. Kúzde kezinde qus bazary bolǵan, al qazir muńdy da únsiz, áldebir tirshilik belgisinen ada tek ókpek jel gýlegen, tasa tustarynda sý qatyp, baıaý syldyrlaǵan kúırek tolqyndary qýań jaǵalaýǵa umtylǵan sıqyrly kólder mekenine jetken.

Sóıtip munda ózderine deıingi baıaǵyda-aq eskirip ketken adam izin izdep ekinshi qysty ótkergen. Birde múlgigen ormanda áldebir súrleýge tap boldy. Bul óte eski soqpaq edi -olarǵa tozǵan lashyq tipti qol sozym jerde turǵandaı kórindi. Alaıda osynaý jalǵyz aıaq joldyń qaıdan bastalyp, qaıdan aıaqtalatyny belgisiz edi jáne muny kimniń ne úshin taptaǵany da jumbaq-tyn.

Taǵy bir joly bular ańshylardyń ýaqyt tozdyrǵan jer kepesine kezdesti onda Djon Tornton shirigen kórpe arasynan shaqpaq taspen atylatyn uzyn uńǵyly myltyq taýyp alǵan. Ol mundaı qarý túrin jurt soltústik-batysqa jappaı aǵyla bastaǵan alǵashqy jyldary Gýdzonov shyǵanaǵy kompanıasy shyǵarǵanyn biletin, onda dál osyndaı bir myltyq alý úshin osynsha bıik qattalǵan qundyz terisiniń teńin beretin. Qıraǵan zattar ishinen kezinde osynaý kúrkeni salyp, kórpe arasyna myltyǵyn tastap ketken adamdy eske túsiretindeı basqa eshteńe tabylmady.

Odan qaıtadan kóktem keldi, bular uzaq qańǵyǵannan keıin aqyr aıaǵynda ańyzǵa aınalǵan lashyqqa emes, keń alqaptaǵy altyn topyraǵyna kezikken. Kenniń moldyǵy sonsha, shaıatyn naýa túbine sary maıdaı irkilip qalatyn edi. Úsh joldas kezýdi doǵardy. Bular kúnine myń dollardyń taza altyn qumy men kesek altynyn shaımalaýǵa kirisken. Al jumys kúnde isteledi. Altyndy ár qaltaǵa elý fýnttan bólip, bulan terisinen jasalǵan qapshyqtarǵa saldy. Al olardy shyrsha butalarynan toqyp salǵan kúrkeleriniń aldyna aǵash qattaǵandaı qalap qoıdy. Ózderi aýyr jumysqa ábden berilgendikten ýaqyttyń da qalaı zaýlap jatqanyn ańǵarmaǵan edi. Kúnder kórgen tústeı zýlaı berdi, al qazyna qory úıilgen ústine úıile tústi.

Itter múlde issiz qalǵan — tek anda-sanda Tornton atqan jabaıy qustardy alyp keledi, sóıtip Bek ot janynda kúni boıy oılanyp jatady da qoıady. Osynaý bos saǵattarda kózine áldebir qysqa aıaqty júndes adam jıi elester edi. Solaısha alaýǵa syǵyraıa qaraǵan Bek emis-emis esine túsetin álgi adammen qıalynda ózge bir álemdi kezip júredi.

Sonaý basqa dúnıede, tárizi, úreı saltanat quratyn bolýy kerek. Basyn tizeleriniń arasyna tyǵyp, alaý qasynda búk túsip uıyqtap jatatyn júndes adamdy baqylaǵan Bek onyń qatty mazasyzdanatynyn, túsinde jıi shoshynatynyn, al oıanǵan sátinde tún-túnekke úrke qarap, otqa tamyzyq tastaıtynyn ańdar edi. Eger bular teńiz jaǵasynda júrse baqalshaq jınaǵan júndes onyń ishin sol boıda-aq qaýzap jep alyp, jan-jaǵyna alaq-julaq qorqa soqtaı qarap, qater belgisi bilingen alǵashqy sátte-aq quıyndaı ushyp beze jónelýge daıar turatyn. Orman arasymen yń-shyńsyz ótedi - aldyda júndes, artta Bek. Ekeýi de árdaıym asa saq, qulaqtary eleńdep, tanaýlary jelp-jelp etedi, óıtkeni adamnyń da estý men sezý qabileti týra Bektikindeı óte kúshti. Jún basqan adam jerdegi júıriktigine saı aǵashqa da tym sheber órmeleıdi. Bir butaqtan ekinshi butaqqa jarmasqan ol keıde on-on bes fýt ara qashyqtyqtaǵy aǵashtan-aǵashqa áýede qustaı qalqyp, emin-erkin sekire beredi. Ózin aǵash basynda jerde júrgendeı-aq óte epti sezinedi. Bek júndes adam qoldarymen butaqqa qatty jarmasyp uıyqtap turatyn aǵash túbin qoryǵan túnderin esine jıi túsiredi.

Bekke elesteıtin túkti adammen tektes burynǵysha qarańǵy orman túkpirinen estiletin áldebir saryn paıda bolǵan. Ol Bektiń tynyshyn alyp, túsiniksiz qumaryn oıatady. Bek áldebir bulyńǵyr shattyqty, mazasyzdyqty, nege ekeni beımálim saryndy saǵynyshty sezinedi. Keıde sonaý saryn estiletin ormanǵa qaraı júgirip, ony kózge kórinetin nársedeı sol jaqtan izdeıdi, sóıtip kóńil kúıine qaraı keıde aqyryn, keıde órshelene úredi. Toǵaıdaǵy sýyq múkke nemese bıik shóp arasyndaǵy ylǵal topyraqqa tumsyǵyn tyǵyp, solardyń ıisin tushynyp, raqattana túshkirinedi. Nemese beıne bir torýylda júrgendeı daýyldar qulatqan aǵashtardyń tasasyn da saǵattap jatady, aınaladaǵy árbir dybysqa jiti qulaq túrip, kózin baqyraıtyp selt etken qozǵalysty ańdıdy. Múmkin osynda jatqanda óziniń tynyshyn alǵan sonaý túsiniksiz saryndy torıtyn bolar. Osyny ne úshin jasaıtynyn ózi de bilmeıtin edi: erkinen tys áldenege baǵynǵan ol bárin de yryqsyz atqaratyn.

Osylaısha qazir jeńimpaz túısiktiń quzyryna baǵynyp alǵan. Keıde standa jyly jerde qalǵyp jatady da, kenetten basyn shalt kóterip, áldeneni tyńdaǵandaı qulaqtaryn túredi, odan atyp turyp aıdalaǵa qaraı beze jóneledi, sóıtip orman arasynda nemese jazyq alańqaıda ersili-qarsyly saǵattap shapqylaıdy. Keýip qalǵan ózenderdiń tabany boıymen júgirip, orman ómirin baqylaýdy qatty unatady. Kúni boıy kók maısada mańǵazdana basqan ıakı qanattaryn silkip bir orynnan ekinshi orynǵa ushqan qurlardy baqylaýǵa yńǵaıly shilik túbinde jatady. Biraq Bek bárinen buryn jazǵy aq túnderde shapqylap, toǵaıdyń mımyrt, buıyǵy sybdyryna qulaq túrýdi, adamnyń kitap oqyǵanyndaı, dybystar men belgilerdi pysyqtaýdy, sonaý óńinde de, túsinde de óne boıy estiletin tylsym saryndy izdeýdi kóbirek unatatyn.

Birde tún ishinde shoshyna atyp túregeldi de, kózderin keń ashyp, dirildegen tumsyǵyn aýaǵa tosty. Túk terisi tik turyp, odan jel terbegen tolqyndaı japyryldy. Ormannan álgi saryn alǵash ret ap-anyq estilgen. Bul jegimdegi ıtterdiń daýsyna uqsaıtyn da, uqsamaıtyn da kúńirene ulyǵan ún bolatyn. Bekke óte tanys kórindi, - ıá, muny bir kezderi estigen! Ol birneshe attap uıqydaǵy stan boıymen júgire jónelip, yń-shyńsyz zaýlaǵan kúıi ormandy betke aldy. Ulý óte jaqyn jerden jetken sátte Bek keremet saqtyq saqtap, aqyryn júriske aýysty. Aqyr aıaǵynda ashyq alańqaıǵa taqaldy da, aǵashtardyń arasynan basyn qyltıtyp tumsyǵyn kókke kótere ulyp otyrǵan úlken aryq qasqyrdy kerdi.

Bek tyrs etken dybys shyǵarmaǵan-dy, biraq muny seze qalǵan qasqyr ulýdy kilt doǵardy. Ol dushpannyń qaıda ekenin anyqtaýǵa tyrysyp aýany ıiskelegen. Bek quıryǵyn qaısaıtyp alyp buqqan kúıde aıryqsha saqtyqpen tabandaryn sanap basyp alańǵa shyqty. Onyń árbir qımylynda qater bar edi, sonymen birge beıbitshil dostyǵyn usyný nıeti de joq emes-ti. Orman jyrtqyshtary dál osylaısha jolyǵady. Alaıda Qasqyr Bekti kórdi de beze jóneldi. Bek onyń sońynan qýyp jetýge ekilene qumartyp arshyndaı umtylǵan. Ol ony jaǵalaı tal-shilik qopasy japqan kepken bulaqtyń jyrasyna qýyp tyqty. Qasqyr Djo men basqa da ıtterdiń tyǵyryqqa tirelgendegi ádetinshe artqy aıaqtaryna shońqıa ketip, ábigerlenip, shyr aınaldy da qaldy. Yryldap, jalyn kújireıtip, tisterin saqyldatty.

Bek shabýyldaǵan joq, qaıta óziniń beıbit nıetin qalaıda baıqatýǵa tyrysyp, kókjaldy tóńirektep kóp júrdi. Áıtkenmen qasqyrdyń kúdigi basym edi jáne Bek ózinen úsh esedeı iri, ári bir bastaı bıik bolǵandyqtan qatty úreılendi. Bóri bir mezette sátin taýyp qashyp berdi de, qýǵyn qaıta bastaldy. Anda-sanda Bek ony taǵy da áldebir qýystarǵa qýyp tyǵady da, bári qaıtadan bastalady. Qasqyr óte aryq edi, áıtpese Bekke ony qýyp jetý ońaıǵa túspesi anyq-ty. Ol qashyp bara jatyp Bektiń basy búıir tusyna ilikken kezde qorǵana ketý úshin ornynda tura qalyp shyr aınalady, biraq alǵashqy múmkindik týǵan sátte salyp uryp jorta jóneledi.

Aqyr sońynda Bektiń tabandylyǵy aqtaldy. Bóri onyń nıetiniń zıansyzdyǵyna kez jetkizgen soń toqtap buryldy da, ekeýi ıiskelese bastady. Osylaısha dostyq qatynasqa kóshken bular ózara oınaýǵa kirisken, biraq oıyndarynda túz taǵylarynyń qatigezdigin jasyratyn shıryqqan, úreıshil saqtyq bar-tyn. Qasqyr Bekpen oınap bolǵan soń bar qımyl-áreketimen óziniń eshqaıda asyqpaıtynyn kórsetip hám Bekti sońynan erýi kerektigin baıqatyp ári qaraı búlkildeı tartty.

Ekeýi ymyrt qarańǵylyǵynda ózen arnasynyń boıyn órleı, odan túnergen taý silemi bastalǵan tustan joǵary qaraı qatarlasa saldy.

Sý aıryǵynyń qarsysyndaǵy yldımen úlken ormandary men kóptegen aıdyndary bar jazyqqa tústi, solaısha osy aǵash arasymen alǵa qaraı jele berdi. Saǵattar ótip jatty, bir mezgilde kún de tý bıikke kóterilip, tóńirek edáýir jylyna túsken. Bek ǵajaıyp shattyqqa keneldi. Endi ol óziniń ormanda ushyrasqan aǵaıynymen birge túsinde de, óńinde de estigen sonaý quzyretti sarynǵa qaraı birge bettep bara jatqanyn bildi. Sanasynda áldebir ejelgi estelikter jedel jańǵyryp, kezindegi eles ispettes shyndyqty qabyldaǵanyndaı osy túısikke de tezirek ún qatýǵa qumartqan. Iá, dál qazirgi qubylys buldyrap esine túskenindeı, buryn ózge bir dúnıede de basynan ótken bolatyn: bul onda da dál osylaı erkin zaýlap kele jatty, aıaǵynyń astynda jan balasynyń tabany tımegen jer, al tóbede zeńgir kók tónip tur edi.

Bular sý ishý úshin bulaqqa aıaldaǵan. Sol sátte Bektiń esine Djon Tornton tústi. Ol otyrdy. Qasqyr qaıtadan sonaý saryn estilgen jaqqa qaraı sala jóneldi, biraq Bektiń ornynan qozǵalmaǵanyn baıqap keri oraldy da, muny qalaıda ilestire ketýdiń áreketimen tumsyǵymen túrtkilegen. Alaıda Bek odan teris aınalyp, baıaý basyp, kelgen tustaryna qaraı qaıta tartty. Jabaıy qandasy bir saǵatqa taıaý qatar jortyp, aqyryn ǵana qyńsylaýmen bolǵan. Sodan soń otyra ketti de tanaýyn kókke kóterip ulýǵa kiristi. Bek osynaý qamyqqan úndi ábden úzilgenshe ketip bara jatyp uzaq estidi.

Djon Tornton Bek stanǵa qustaı ushyp kelip ózine bas salǵan sátte tústenip otyr edi. Ol qojaıynyna degen essiz súıispenshilikten ony jerge aýdaryp tastap, ústine qonjıa ketti de bet-aýzyn jalap, qolynan tisteleı bastady - bir sózben qaıyrǵanda, Djon Tornton aıtpaqshy "aqymaqtanýǵa" kiristi, al ıesi óz kezeginde ıtti basynan shap berip, julqylap, aýzyna kelgen sózdi aıtyp ádetinshe súısine boqtaǵan.

Bek eki táýlik boıy stan aýmaǵynan shyqpaı ókshelep, Torntondy ańdýmen boldy. Sońynan bir eli qalmaı, kenishke barsa birge baryp, tamaq ishkenine, keshke kórpe astyna kirgenine, tańerteń odan shyqqanyna deıin baqylaýmen júrdi. Áıtkenmen arada osynaý eki kún ótkende ormannan jetken saryn Bektiń qulaǵyna burynǵyǵa qaraǵanda ótkirirek hám óktemirek estilgen. Qaıtadan degbirsizdene bastaǵan onyń esil-dertin taýlardyń arǵy betindegi dúbirli alqap týraly, ormandaǵy qandasy jónindegi, onymen birge ushy-qıyry joq toǵaı keńistiginde qatarlasa jortqany jaıly oılar ala berdi. Sóıtip qaıtadan ormanǵa qashýdy bastady, biraq jabaıy baýyryn kezdestire alǵan joq. Qulaǵyn uzaq túnderde qansha túrgenimen Bekke onyń jabyǵyńqy ulýyn qaıtadan estý jazbapty.

Birneshe kún boıy qaıda bolsa sonda túnep, stannan bezip ketetin ádet tapqan. Birde tanys sý aıryǵy arqyly ótti de, qaıtadan toǵaılar men ózender mekenine jetti. Munda jyrtqysh baýyrlasynyń izin izdep áýrege túsip bir aptadaı júrgen. Jolda ózi qaqqan jabaıy qus etimen qorektendi; sóıtip esh bógelmesten jeńil jelip alǵa qaraı búlkildete saldy da otyrdy, saldy da otyrdy. Ol arǵy saǵasy alystaǵy teńizge ulasyp jatqan úlken ózennen arqan balyq aýlap júrdi. Osy ózende bir iri qara aıýdy jaryp tastaǵan. Aıý da týra Bek sekildi osynda balyq aýlap júr edi, kenet jabylyp ketken qalyń masa túk kórsetpeı, doldanǵan kúıi jandármen ormanǵa qaraı beze jóneldi. Onyń dármensizdigine qaramastan qıankeski ótken aıqas Bektiń boıynda qalǵyp bara jatqan taǵylyqty dúr silkindirgen edi.

Eki kúnnen keıin aıý ólip jatqan jerge oralǵanda on shaqty qunýdyń osy oljaǵa talasyp qyrqysyp jatqanyn kórdi. Bul bara sala bárin tý-talaqaı etip jan-jaqqa laqtyryp tastady; qaýyp úlgermegen ekeýi mertigip, sol orynda qalǵan.

Bek tamaq asyraý úshin jolyqqan jan ıesin jalǵyz ózi jaıpap, jeke kúsh-qýaty men jaýjúrektigine arqa súıep, jabaıy tabıǵatqa ústemdikpen qarap. tek myqtylar ǵana tirshilik etetin jaǵdaıǵa daǵdylanǵan naǵyz qanqumar taǵyǵa aınaldy. Óz boıyndaǵy kúshti seziný órlikti oıatqan. Bul onyń qozǵalysynan, barlyq bulshyq etiniń qımylynan kórinip turar edi, árbir áreketinen sózsiz-aq áıgilenetin osy tákapparlyq, tipti, munyń onsyz-aq tamasha túgine de jańasha óń berip, jarqyrata túsken. Eger tumsyǵy men kózderiniń ústindegi qońyr daq pen keýdesindegi aq jolaq bolmaǵanda ony alyp qasqyr eken dep qalar edińiz. Ákesi senbernerden tulǵasy men salmaqty alǵany bolmasa, qalǵan qasıetiniń bári ovcharka sheshesinen daryǵan-tyn. Tumsyǵy qasqyrdykindeı uzyn, biraq onykinen úlken, bas súıegi de jalpaq ári shombal demeseńiz, pishini báribir kókjaldardyń bas qańqasyn esińe túsiredi.

Ózine naǵyz qasqyrlyq aılakerlik, jabaıy jyrtqyshtardyń qaterli ábjildigi tán. Buǵap qosa ovcharkanyń aqyldylyǵy men senbernerdiń uǵymtaldyǵy birdeı juqqan edi. Osynyń bári ómirdiń qatal mektebi arqyly jınaqtalǵan tájirıbege qosylyp Bekti taǵy ormandarda aqyrǵan kez kelgen ańnan da qaýiptirek qyla túsken. Endi tek shıki etpen ǵana qorektenetin bul ıt kúshi kemeldenip, ómirlik qaırat-jigeri arnasynan asyp-tógile bastaǵan. Tornton arqasynan sıpaǵan kezde Bektiń túgi beınebir ár talynyń túbinen jasyryn magnıttik ushqyn shashyraǵandaı sytyr-sytyr etetin. Onyń boıyndaǵy, denesi men mıynyń árbir kletkasy barlyq sińiri men búkil júıke talshyqtary birkelki ǵajaıyp yrǵaqpen tolyqtaı tepe-teń, shıryǵa tirshilik eter edi. Ne kórse de, ne estise de, jaýap qatýdy talap etken nárseniń bárine Bek naızaǵaı oǵyndaı ushqyrlyqpen áreket jasaıdy. Soltústik tuqymdas ıtter tez qımyldap, shabýyldan jyldam qorǵanady. Al Bek muny olardan eki ese jedel atqarady. Ózge ıtter qımyldy kórip, dybysty estip, mán-jaıdy uǵyp bolǵansha Bek barlyq qımyldy olardan buryn jasap úlgeredi. Bek isti qabyldaý, sheshimge kelý, áreket etýdi bir mezgilde oryndaıdy. Osynaý úsh sát - qabyldaý, uıǵarymǵa kelý, qımyldaýdyń birinen keıin biri atqarylatyny belgili. Alaıda Bek úshin bulardyń aralyǵyndaǵy mezetterdiń joqqa tán kórinetini sonsha, osynyń bári bir mezgilde ótetindeı bolatyn. Kúsh-qýatqa toly bulshyq etteri bolat serippe sekildi jyldam, ári dál qozǵalady. Tula boıyn kernegen asaý aryny densesin kúl-parsha etip jaryp shyǵyp, arnasynan lyqsı-tógile, búkil dúnıeni jaılaıtyndaı áser týǵyzady.

— Bul álemde dál osyndaı ıt joq, bolmaǵan da! — dedi birde stannan asqaq basyp shyǵyp bara jatqan Bekti baqylap otyrǵan Djon Tornton joldastaryna.

— Iá, qalyby bul quıylyp bitkennen keıin qaqyrap qaq aıyrylyp, túkke jaramaı qalǵan shyǵar! - dep tóndirip qoıdy Pıt.

— Qudaı aqy, men de solaı oılaımyn, — dep qoshtady Gans.

Bular Bektiń stannan qalaı shyqqanyn kórgen edi. Biraq ormanǵa enip, adam kózinen tasalaǵan bette onyń boıyndaǵy sonaý mezettegi úreıli ózgeristi baıqaı almaǵan-dy. Toǵaıda ol munshalyqty mańǵazdanbaıdy, onda birden jabaıy jyrtqyshqa aınalyp, aǵashtar arasynda sybdyryn bildirmeı mysyqsha buǵa basyp, ormandaǵy kóp kóleńkege astasyp ketedi. Kez kelgen jerge jasyryna qoıady, baýyrymen jylansha jyljyp, tutqıyldap jylansha shabýyldap, soqqy beredi.

Qurdy sonshama eptilikpen uıasynan sýyryp ala salady, uıyqtap jatqan qoıandy qaǵady, aǵashqa shyǵýdan bir mezet keshikken ala tyshqandardy qalt jibermeıdi. Budan qaptaǵan sýdaǵy balyqtar da qutyla almas edi. Tipti ózderiniń turaqtaryn jóndep jatqan qundyzdardyń asa saqtyǵy da iske aspaı qalatyn. Bek jemtigin maqsatsyz qatygezdikpen emes, qaryn toıǵyzý úshin óltiredi. Jáne ózi qaqqan azyqty ǵana jeýdi unatady. Ańǵa shyqqanda keıde erigetin minezi de joq emes-ti. Máselen, aq tıinge urlanyp jetedi de, sál qımyldasa-aq aýzyna túsip turǵan oǵan ólerdeı záresin ushyryp aǵash basyna qustaı ushyp shyǵýǵa múmkindik beredi.

Kúzge qaraı ormanda bulan kóbeıdi - olar tómendegi jylylaý alqapqa qystaý qamymen baıaý jyljı kóshisken. Bek tabynnan qalyp qoıǵan buzaýlardyń biriniń silikpesin shyǵaryp qýdy. Áıtse de onyń irirek jemtikke túskisi kelgen edi de, birde tilegenine tay bókterindegi ózen saǵasynda ushyrasyp qalǵan. Munda orman men ózender óńirinen tutas tabyn - jıyrma bastaı bulan kelgen eken, kósemderi boıy alty fýttan asatyn iri buqa kórinedi. Ózi yzadan alasuryp-aq úlgergen. Bekke budan qaterli qarsylasty tileýdiń ózi qıyn edi. Bulan on tórt tarmaqty alyp múıizin shaıqap tur. Kishkene kózderinen doly óshpendilik oty ushqyndaǵan ol Bekti kórgen boıda qutyrynǵan ashýdan ókirip jiberdi.

Bulannyn keýde tusynda qaýyrsyndy jebe qadalyp tur edi, ony janyn jaı taptyrmaı yzalandyrǵan da sol bolatyn. Bektiń ejelgi dúnıedegi ormandarda ań qaqqan babalarynan jetken túısigi eń aldymen kósemdi tabynnan ajyratyp tastaý qajettigin eskertken. Ońaı mindet emes-ti. Yryldaǵan ıt bulannyń aldynda eńgezerdeı múıizi men bir soqqysy darysa-aq munyń janyn jahannamǵa jiberetin temirdiń tuıaǵy tıip ketpeıtindeı ara-qashyqtyqta oınaq saldy. Osynaý azýly perige arqasyn berip, taıyp otyrýdyń yńǵaıyn tappaǵan bulan qaharyna ábden mindi. Yzadan ekilengen ol Bekke birinshi bolyp tura umtylǵan. Al anaý jorta qorǵansyz kórinip. asa eptilikpen taıqyp shyǵa berip, sonysymen de bulandy birtindep aldap oqshaýlata tústi. Biraq kári bulan toptan uzaı bergen saıyn eki-úsh dónejin jaraly kósemniń tabynǵa qaıta qosylýyna jaǵdaı jasap, Bekke qaraı tap-tap beredi.

Jyrtqyshtarǵa, máselen, órmektegi órmekshige, sheńberlene jıyrylǵan jylanǵa, tosqaýylǵa buqqan ilbisinge birneshe saǵat tapjylmastan otyrǵyzatyn, ómirdiń dál ózi sekildi aıryqsha tózim tán. Mundaı shydamdylyqty tiri jemtigin ańdyǵan jan ataýlynyń bári kórsetedi. Qazir sony bir búıirden soqtyǵyp tabyndy bógep, jas buqashyqtardy yzalandyryp, qunajyndar men buzaýlardy úrkitip, jaraly kósemdi qaýqarsyz ashýdan jarylardaı etip Bek te jasady. Bul áreket týra jarty kúnge sozylǵan. Bek tap bir birneshe bólikke bólinip alǵandaı tus-tustan shabýyldap, tabyndy áldebir úreı quıynymen matap, oralyp soqqan saıyn onsyz da úrikken tobyrdyń degbirin alyp, jemtigin oqtaýlaǵan saıyn oqshaýlaı berdi.

Keshke qaraı, kún eńkeıgen shaqta (kúz quzyryna kirip, kóz erte baılanyp, tún alty saǵatqa sozyla bastaǵan) jas bulandar kóshbasshylaryna kómektesýge qulyqsyzdyq kórsetip, tabynnan uzamaýǵa tyrysqan. Qys taqalyp kele jatqandyqtan alqapqa qaraı asyǵý qajet-aq edi, al mynaý joldy bógegen qaısar haıýannan qutylý muńǵa aınalyp barady. Onyń ústine qater tutas tabynǵa, jas bulandarǵa emes, bir ǵana kári bulannyń basyna tóngen edi de, árkimniń óz jany ózine tátti bolǵandyqtan, álgiler aqyr aıaǵynda kósemdi qurban etýdi uıǵarǵan.

Ymyrt jabyla bastady. Basy salbyraǵan kári bulan óz tabynyna: talaı serik bolǵan urǵashy bulandarǵa, buzaýlaryna, yrqyna baǵyndyrǵan dónejinderge qarady. Olardyń batqan kúnniń shuǵylasyna shomylyp asyǵa basyp bara jatqanyn kórdi. Bul olarǵa qosylyp ilese jónele almady, óıtkeni tumsyǵynyń túbinde oınaqtaǵan qatygez azýly albasty tyrp etkizbedi. Salmaǵy jarty tonna bul kúres pen muqtajdyqqa toly qatal da uzaq ómir keshken, mine endi, ajaly sińiri bilem-bilem tizesine zorǵa jetetin qaıdaǵy bir alasa maqulyqtyń azýynan kelgeli tur!

Osy sátten bastap kúndiz-túni jemtiginiń qyr sońynan qalmaǵan Bek jaraly bulanǵa bir mezette tynyshtyq bermeýge aınaldy. Ol oǵan jas qaıyń men qyzyl taldyń japyraqtary men jasyl jelegine aýyz tıgizbedi, ózderi ótken bulaqtardyń sýyn ishkizbedi, bulan qatty qysqan shólin basa almaı qor boldy. Jıi-jıi jan saýǵalap tura qashady. Bek ony toqtatýǵa tyryspaıdy, biraq óziniń osynaý ermegine súısinip, artynan bir eli qalmaı, aqyryn ǵana búlkildeıdi de otyrady. Bulan bir ornynda turǵan mezgilde Bek jata ketedi; anaý ottaýǵa nemese sý ishýge yńǵaı bildirse bas salyp, jaǵalasa jóneledi.

Bulannyń múıizi taram-taram aǵash ispettes alyp basy birte-birte salbyraǵan ústine salbyrap, ózi súıretilgen ústine súıretile berdi. Endi ol tumsyǵyn jerge tirep, qulaqtary salbyrap uzaq meńireıip turýdy ádet qylǵan, al bul mezgilde shaýyp baryp shól qandyryp alǵan Bek damyldaýǵa kirisedi. Aýyr tynystap, qyzyl tilin salaqtatyp, eńgezerdeı bulannan kóz aıyrmaı jatqan sátte mańaıdaǵy dúnıe ózgeshe kúıge túse bastaǵandaı kórinedi. Túısinedi: aınala tóńirek qubylyp barady. Munda bulandarmen birge kózge kórinbeıtin basqa da bir tirshilik ıeleri paıda bolǵan sıaqtanady. Solardyń kelýinen orman da, sý da, aýa da diril qaǵyp turǵandaı seziledi. Muny Bekke óziniń kózi de, qulaǵy da, tumsyǵy da emes, ishindegi áldebir jaza baspas ǵajaıyp qabileti jetkizedi. Bálendeı tosyn qubylysty kórgen de, estigen de joq, alaıda qorshaǵan ortada ózgeris bolǵanyn, aınalada beımálim bir jan ıeleriniń alasuryp júrgenin bildi. Sóıtti de qazirgi bastaǵan isin aıaǵyna jetkizip bolǵannan keıin tóńirektegi dúnıeni jaqsylap zertteýdi uıǵardy.

Aqyr aıaǵynda tórtinshi kúnniń sońyna qaraı kári bulandy tıtyqtatyp bitken. Bir kún, bir tún boıy jemtiginiń mańaıynan uzamaı, ishinip, toıynyp aldy da, sonyń qasynda aınalshaqtap júrdi de qoıdy. Odan damyldap, otyǵyp alǵan soń Djon Tornton esine tústi de, jele jortyp stanǵa qaraı bet túzedi. Ol úıge qaraı shym-shytyryq jolda shatyspastan, kompas ustaǵan adamnyń ózi qınalatyndaı beıtanys mekenderde eshbir jańylyspastan, senimdi túrde birneshe saǵat boıy júıtkidi.

Bek jolshybaı mańaıdaǵy úreıli jańa ózgeristerdi birtindep qattyraq sezine túsken. Endi jaǵalaı munyń jaz boıy baqylaǵan kórinisteriniń múldem bólek tirshilik bastalǵan sekildi. Muny bul joly Bektiń ishki túısigi ǵana sezdirmegen bolatyn. Joq, ol jóninde qustar saırap, aq tıinder ózara kúńkildesip, tipti jeldiń ózi sol týraly gýlegen. Bek birneshe márte aıaldady, tańǵy samaldy ıiskelep, odan ózin jyldamyraq júrýge ıtermelegen habardy andady. Álde endi ǵana taıanyp kele jatqan, ne bolyp úlgergen jaısyz oqıǵanyń lebi degbirin qashyrǵan. Ol eń sońǵy sý aıryǵynan ótip stan ornalasqan alqapqa túskende abaılap, júristi baıaýlatty.

Úsh mıldeı ótken soń jańa izdiń ústinen túsip, jelke túgi tikireıip ketken. İzder stanǵa, týra Djon Torntonǵa qaraı bastaıdy! Bek saqtyqty burynǵydan da kúsheıtip jónep berdi.

Búkil túısik sezimderi shıryqqan ol bárin birdeı jaıyp salmaǵanymen talaı jaıttan habardar etken derekterdi jiti qabyldady. Ózi júgirip kele jatqan jolmen munyń aldynda ǵana beımálim adamdardyń ótkenin ıisinen bildi. Múlgigen orman óziniń tynyshtyǵymen-aq ishine áldebir qaterdi búgip tur. Qustar da únsiz qalypty, barlyq aq tıinder de ǵaıyp bolǵan, Bektiń kózine bir ǵana nárse tústi: óziniń jalt-jult etken surǵylt sulbasy kepken sup-sur butaqtarmen astasyp, aǵashtardyń bólsheginshe solarmen bite qaınasyp ketipti.

Bek kóleńke ispettes sonsha jeńil, ári jyldam jyljyǵan, kenet onyń tumsyǵy belgisiz kóldeneń kúshtiń yqpalymen bir búıirine qaraı jalt buryldy. Tosyn, beıtanys ıis yrqymen júrgen ol buta arasynan Nıgti kórdi. Tóbet bir qyrynan jatyr. Ólip qalǵan. Tárizi, osy jerge deıin súıretilip kelip jan tapsyrǵan sıaqty. Qos búıirinen bir-bir jebe soraıyp tur.

Taǵy da júz ıardtaı ótken Bek Tornton Doýsonda satyp alǵan jegim ıtterdiń biriniń ústinen tústi. Ajal tyrnaǵyna ilikken ıt týra jol jıeginde ıreleńdep jatyr. Bek oǵan qaıyrylmaı aınalyp óte shyqty. Stan jaqtan birde baıaý, birde kúsheıe túsken daýystar kúmbiri jetedi, - ol birqalypty áýen yrǵaǵy bolatyn. Jer baýyrlaı jyljyǵan Bek orman jolynyń aıaǵyna shyqqanda qadalǵan jebelerden jaıraǵa uqsap etpettep jatqan Ganska tap boldy. Dál sol sátte Bek shyrsha butaǵynan jasalǵan ózderiniń lashyqtary jaqqa basyn burǵanda nazaryna ilikken kórinisten qatty tiksindi. Tula boıy yzadan jarylyp keterdeı qalshyldaǵan. Ol qaharlana, kárlene yryldaı bastaǵanyn ózi de ańǵarmady. Bir sát burq etken dolylyq aqyl-aılaǵa erik bermedi. Bek esten aıyrylǵan edi, oǵan sebep Djon Torntonǵa degen ǵajaıyp mahabbat bolatyn.

Kúrkeniń ornyn aınala bılep júrgen ıhetter kenet ózderine qaraı zaýlap tónip kele jatqan buryn-sońdy kezdespegen ańnyń úreıli yrylyn estidi. Boıyn kek qumary bılegen Bek bularǵa órtke tıgen daýyldaı soqtyqqan. Ol eń jaqyn turǵan bireýdi bas salyp (ıhetterdiń kósemi-tin), keńirdegin sýyryp alǵanda qan fontansha atqydy. Bek qulap túsken úndiske qaıta tıispeı kelesisine umtylyp ony da alqymdap tastady. Endi ony toqtatý múmkin emes-tin. Tobyrǵa qyrǵıdaı tıgen ol ózine qaraı qardaı boraǵan jebelerge qaramastan bárin baýdaı túsirip qyryp-joıýǵa kirisken. Ol naızaǵaı otyndaı oınaqtap júrgendikten ózara tyǵyz uılyqqan úndisterdiń atqan oǵy buǵan darymaı, óz adamdaryn jaırata bastaǵan. Bir jas ańshynyń alapat kúshpen Bekke laqtyrǵan naızasy ekinshi bir ańshynyń keýdesinen tıip, arqasynan bir-aq shyqty. Sol tusta sumdyq úreıge boı aldyrǵan ıhetter jyn-shaıtanǵa tap boldyq dep baqyryp-shaqyryp ormanǵa qaraı tura bezdi.

Bek aǵash arasymen bulandardy qýǵanyndaı ókshelep bulardyń da izderine túsken sátinde, rasynda da, dıý-perige uqsap ketken edi.

Bul ıhetter úshin qarǵys atqan kún boldy. Toǵaıdyń tus-tusyna tý-talaqaı bolyp qaıtqan olardyń aman qalǵandary arada bir jeti ótkende ǵana túkpirdegi alańqaıda bas qosyp, shyǵyndaryn túgendeýge kirisken.

Al bulardy qýýdan sharshaǵan Bek bos qalǵan stanǵa qaıta oraldy. Ol uıqyda jatqandyqtan álgiler kórpesiniń astynan shyǵyp úlgertpeı óltirip ketken Pıtti taýyp aldy. Aınala tóńirekte Torntonnyń aıanbaı shaıqasqanyn áıgilegen belgiler saırap jatyr. Bek sol izderdi jaǵalaı ıiskeleýge kirisken. İzdiń sheti tereń toǵannyń jaǵasyna alyp keldi. Jıektegi sýǵa basy men aldyńǵy aıaqtaryn suǵyna, qojaıynyna adaldyq tanytyp, eń sońǵy sátke deıin uzamaǵan Skıt jatyr. Ken shaımalanǵandyqtan laılanyp ketken baldyrly toǵannyń túbinde ne bar ekeni belgisiz. Al onda Djon Tornton jatyr edi. Bek onyń taban iziniń sýǵa deıin barǵanyna kóz jetkizdi, biraq qaıtqan izi joq.

Bek kúni boıy birese toǵan basynda otyryp, birese stan ishin sharq uryp sharlaýmen júrdi. Ajaldyń ne ekenin biletin edi: adam qımyldaýdy doǵarady, odan tiriler arasynan múlde joǵalady. Ol Djon Torntonnyń ólgenin, endi qaıtyp kelmeıtinin túsindi de, qulazyp sala berdi. Bul ashtyq sekildi túısik eken, biraq azynaǵan osy bostyq janǵa batatyn sıaqty, ol qýysty eshbir azyqpen toltyra da almaısyń. Atalǵan syrqattyń aıaldan ıhetterdiń óligine qaraǵan kezde ǵana basylatynyn ańdady. Sol sátte onyń keýdesinde keremet órlik paıda boldy, ol eshqashanda óz-ózin dál munsha asqaq sezinsh kórmepti. Óıtkeni bul eń asyl ań adam óltirdi ǵoı, túpterine soıyl men azý zańy boıynsha jetti. Ólip jatqandardy tamsana ıiskelegen. Sóıtse, adam óltirý op-ońaı kórinedi! Ásheıin ıtti óltirýden de jeńil. Jebeleri men naızasy jáne soıyldary bolmasa olar munymen, myna Bekpen kúsh synasýǵa dármensiz eken.

Kóz baılandy, aǵashtardyń ushar basynan tóngen tolyq aı tóńirekti kúmis nurǵa bóledi. Osy túni toǵan túbinde toryǵyp otyrǵan Bek ormanda ózi úshin ózge bir ómirdiń bastalǵanyn aıqyn sezindi. Ol ornynan turdy, aınalaǵa qulaq túrip, aýany ıiskeledi. Alystan áldebir álsiz, biraq óte anyq ulyǵan ún estildi. Odan oǵan tutas hor qosylǵan. Ulý birtindep kúsheıe tústi de, sát saıyn taqala berdi. Bek qaıtadan bul dybysty óziniń sana túkpirinde saqtalǵan ózge bir álemde estigendeı bolady.

Sóıtip ashyq alańqaıǵa shyqty da, qulaq túrdi. Iá, bul sonaý sarynnyń ózi, sol kóp daýysty saryn! Buryn dál munsha kúshpen sarnamaǵan bolar, dál qazirgideı arbamaǵan da shyǵar, Bek oǵan ilese jónelýge daıar edi. Djon Tornton ólgen. Sońǵy dáneker úzilgen. Bek úshin onyń talaptary men qushtaryna ıe bolatyndaı adam endi joq.

Úndisterge uqsap tirideı olja qaqqan qasqyrlar úıiri kóshken bulandardyń izine túsip, ormandar men ózender shetimen ótip bara jatqanda Bektiń alqabyna tap bolǵan-tyn. Olar aı shapaǵyna shomylǵan alańǵa surǵylt aǵyndaı lyqsyp shyqqanda bulardy dál ortada tas músindeı qasqaıyp Bek kútip turdy. Osynaý tapjylmaǵan alyp haıýan qasqyrlardyń záresin alǵan edi, biraq bir sáttik qobaljýdan keıin olardyń arasyndaǵy eń batyly Bekke qaraı qarǵydy. Kóz ilespes jyldamdyqpen soqqy berip úlgergen Bek onyń moıyn omyrtqasyn úzip jiberdi. Ol burynǵysynsha, birtalaı ýaqyt qalt etpesten tura berdi, al onyń syrt jaǵynda jantalasqan qasqyr dóńbekship jatty. Odan soń taǵy da úsh kókjal kezek-kezek shabýyldaýǵa tyrysqan - biraq bári de qanǵa boıalyp keńirdegi nemese ıyǵy julmalanyp keri serpildi.

Aqyr aıaǵynda Bekke búkil top jabyldy. Jemtikke qumartqan bóriler oǵan bir-birin kımelep ıin tirese umtylǵan. Alaıda Bektiń keremet ákkiligi men eptiligi kómekke keldi. Azý men tyrnaqty iske qosyp, artqy aıaqpen shyr aınalǵan ol basqynshylardan qorǵanyp baqty. Álgilerge syrt jaǵyn berip qoımaý úshin sheginýine týra kelgen. Ol toǵannan uzap, kepken ózenniń arnasyna ilikkenshe sheginshekteı berdi.

Sóıtip bıik jarǵa tireldi de, odan ótip alǵannan keıin qojaıyndary shaımalaýǵa qum alyp júrgen orǵa deıin jetti. Bul tusta úsh jaǵynan birdeı qorǵanyp alǵan bolatyn. Endi jaýdy tek mańdaıdan toıtarý ǵana qalǵan-tyn.

Muny oıdaǵydaı atqarǵany sonsha, qasqyrlar jarty saǵattan keıin ábden abdyrap, keıin ysyryldy. Tilderi salaqtap zorǵa demalady. Almas azýlary aı jaryǵynda jylt-jylt etedi. Bireýleri tumsyqtaryn kóterip, qulaqtaryn tikireıtken kúıi jata-jata ketisti. Ekinshileri Bekti ańdyp tur. Keıbireýleri toǵan sýyn qomaǵaılana jutady. Bir mezgilde iri, aryq qasqyr aqyryn basyp alǵa shyqty. Qımylynan dostyq peıili aıqyn baıqalady, — sonda ǵana Bek táýlik boıy orman arasynda qosa jortqan jabaıy baýyryn tanydy. Kókjal aqyryn ǵana qyńsylady da, Bek te oǵan dál solaısha jaýap qatty; sóıtip ózara ıiskelese bastaǵan.

Budan keıin Bekke talasýdan tula boıynda saý tamtyǵy qalmaǵan taǵy bir kári qasqyr taıaý keldi. Bek bastapqyda tisin saqyldatqanymen, onymen de ıiskelesti. Osynaý saltanattan soń qart qasqyr shoqıyp otyrdy da, tumsyǵyn aıǵa kóterip sozyltyp ulı bastady. Qalǵandary da sóıtken. Bek uzaq túnderde mazasyn alǵan sonaý saryndy tanydy. Bul da otyra qalyp ulı jóneldi.

Bári tynshyǵan mezgilde qorǵanǵan ornynan shyqty da, muny qorshaı alǵan búkil úıirdiń teń jartysy dostyqpen, ekinshi bóligi jaýyqqan túrde jaǵalaı ıiskeleýge kirisken. Kósemder ulýdy taǵy jalǵastyryp, ormanǵa qaraı jónedi. Sońdarynan ilesken bóriler de qosyla ulyp keledi. Jabaıy týysyna erip Bek te júgirip berdi. Ol da jortqan boıda ulyp qoıady.

Osymen Bek týraly áńgimeni aıaqtasa da bolar edi.

Arala biraz jyldar ótkende ıhetter ormandaǵy qasqyrlar tuqymynyń edáýir ózgergenin ańdaǵan. Basy men tumsyǵynda qońyr daǵy, omyraýynda aq jolaǵy bar kókjaldar ushyrasa bastady. Eń keremeti ıhetterdiń aıtýynsha, qasqyrlar úıirin It Rýhy bastap bara jatatyn kórinedi. Bular osy ıtten qatty qaımyǵatyn edi, óıtkeni ol aılakerleý. Qaqaǵan aıazdarda qorlaryn urlaıdy, qaqpandaǵy oljalaryn alyp ketedi, ıtterin jep qoıady jáne eń jaýjúrek ańshylardan da seskenbeıdi.

Budan da qorqynyshty nárseler aıtylyp júrdi: keıde ormanǵa ketken ańshylar turaqqa qaıtyp oralmaıtyn, keıin qaısybireýlerin keńirdekteri julynyp ólip jatqan jerlerinen taýyp alǵan. Al aınalasyndaǵy qardaǵy iz qasqyr tabanynan irirek deıdi.

Itter kúzde bulan aýlaýǵa shyqqanda bir alqapty ylǵı aınalyp ótedi. Ot basynda sol alqapty Jyn-SHaıtannyń baspana qylyp alǵany týraly áńgime bastalǵanda olardyń áıelderiniń júzin muń kireýkeleıdi.

Itter bul alqapqa jazda bir orman jyrtqyshynyń soǵatynyn bilmeıdi. Ol - ózge bórilerge uqsaıtyn da, uqsamaıtyn da, túgi jaltyldaǵan alyp qasqyr. Ózi toǵaı túkpirinen jalǵyz ózi shyǵyp, alqapqa, aǵashtar arasyndaǵy alańqaıǵa túsedi. Munda toz-tozy shyǵyp, ishinen jerge altyn qum sorǵalaǵan bulan terili qaptar jatyr. Aralarynan soraıyp ósken bıik shóp altyndy kún kózinen kólegeılep turady.

Tańǵajaıyp qasqyr osynda birtalaı ýaqyt oılanǵan pishinmen otyryp, qumyqqan únmen uzaq ulyp-ulyp, aqyrynda ketedi.

Keıde toppen de keledi. Uzaq qysqy túnder bastalǵanda alqapqa jemtik izdegen basqa qasqyrlar da túsedi, sonda onyń lek basynda jortyp bara jatqanyn kórýge bolady. Ol álsiz aı sáýlesi astynda nemese soltústik shuǵylanyń myń qubylǵan jaryǵy aıasynda óz baýyrlastarynyń arasynan jotasy erek kórinip, barlyq únimen álemniń sonaý balǵyn kezindegi áýendi - qasqyrlar úıiriniń áýenin kúńirentip bara jatady.

TEŃİZ TERMINDERİNİŃ QYSQASHA SÓZDİGİ

Ankerok — tushshy sýǵa arnalǵan kespek.
Bak — joǵarǵy palýbanyń tumsyq jaǵy.
Bakshtag — keme baǵytynyń bir túri. Bul baǵytty ustaǵanda keme júrisi jel baǵytymen 100°-tan 170°-qa deıingi aralyqty quraıdy.
Barkeptına — shlúpkada eskekshiler otyratyn oryndyq, úsh nemese odan da kóp machtaly jelkendi keme. Mundaı kemeniń aldyńǵy machtasyndaǵy jelken túzýinen, al qalǵandarynda qıǵash ornalasady.
Beıdevınd — keme baǵytynyń bir túri. Bul baǵytty ustaǵanda keme júrisi jel baǵytymen 10°-tan 80°-qa deıingi aralyqty qurandy.
Bızap-machta — úsh nemese odan da kóp machtaly kemeniń eń artqy machtasy.
Bımsy — kemege kóldeneń bekitken belaǵashtar. Palýba osylardyń ústine qondyrylady.
Bıtengter — arqan-jipterdi bekitýge arnalǵan aǵash nemese metal tuǵyrshalar.
Bom-klıver — keme tumsyǵyndaǵy úshburyshty qıyq, jelkenderdiń aldyńǵysy.
Brashpıl — zákir nemese qural-jabdyqtardy kóterýge arnalǵan aınalmaly shyǵyr.
Arqan býhtasy — shıyrshyqtap (shýmaqtap) oralǵan arqan.
Býshprıt — keme tumsyǵyna shamaly shyǵyp turatyn aǵash bórene.
Bom — klıver men klıverdiń aldyńǵy tómengi buryshtary osy bórenege baılanady.
Vanttar — machtlardy tiginen ustap turatyn, bir ushtary bortqa baılanǵan qural-jabdyqtar. Arqan baspaldaqtary bar.
Vert — kishirek zákir.
Vymbovka — zákir shpılin qolmen burap kóterýge arnalǵan shyǵyr.
Jel betine shyǵarý — jelkenniń tómengi artqy buryshyn jel jaqtaǵy bortqa qaraı aýystyrý.
Galıon — úlken jelkendi kemeniń bir túri.
Gals — kemeniń jel yńǵaıyna qatysty baǵyty. Mysaly: on nemese sol galspen júrý degenimiz — on jaqtan nemese sol jaqtan soqqan jel yńǵaıymen júrý degen sóz.
Galfınd — keme baǵytynyn birtúri. Bul baǵyt kezinde keme júrisi 80"- tan 100"-qa deıin burysh jasaıdy.
Gafel —bir basyn machtaǵa jantaıta bekitken bórene. Joǵarǵy jelkender osy bórene arqyly kóteriledi.
Gafel-gardel — gafeldiń aldyńǵy ushyn kóterýge qyzmet etetin qural
Gık — bir basy machtaǵa bekitilgen kóldeneń bórene.
Gıtter — jelkenniń tómengi jıegin joǵarǵy basyna qaraı tartatyn(sıyratyn) arqan-jipter.
Grot-grot — machtegi tómengi jelken.
Grot-machta — machtany tumsyq jaǵynan ekinshisi.
Dırık-fal — gafeldi kóteretin qural
Kaperler — teńizdegi dushpan kemelerin ustaýdan tutqyndaýǵa deıin óz úkimetinen ulyqsat alǵan kaperlik jeke menshik kemeler.
Kat-balkler — zákirlerdi palýbaǵa kóterýge arnalǵan keme tumsyǵyndaǵy kran ispetti burylmaly, tórt qyrly bóreneler.
Kıl — kemeniń astyńǵy jaǵyna uzynnan salynǵan jýan bórene. Kemeniń negizgi bólshekteriniń bári osy bórenege bekitiledi.
Kılvater — kemeniń artynda qalatyn quıryqty juldyz sekildi aqsonar iz. Mys: kılvaterde júrý degenimiz ─ aldyńǵy kemeniń izin qýalap júrý degen sóz.
Klıver — keme tumsyǵyndaǵy úshburyshty qıyq jelkenderdiń ekinshisi.
Klıver-fal— klıverdi kóteretin arqan-jip.
Klıper — jelkendi kemelerdiń asa júrdek (júırik)túrleriniń biri.
Klotık — machtanyń nemese stenganyń tóbesine jabylǵan aǵash dóńgelek.
Klúz — zákir shynjyry ótetin borttaǵy tesik.
Knehtep — palýbaǵa bekitilgen, trosty oraýǵa arnalǵan temir tuǵyrshalar.
Kommıngs — sý kirip ketpes úshin bıikteý jasalǵan lúktiń jıegi.
Korma — kemeniń artqy jaǵy (bóligi).
Kafel — nagel-machta sheńberiniń tesigine kıgizilgen dińgek (qural-saımandardy bekitýge nemese ilip qoıýǵa arnalǵan).
Lag — keme júrisiniń jyldamdylyǵyn nemese onyń júrip ótken jolyn ólsheıtin (anyqtaıtyn) aspap.
Laglın — lag qaltqysyn baılaıtyn jip.
Leer — eki ushy eki jaqqa (dińgekke) bekitilgen uzyn jip. Bul kóbinde keıbir jelkenderdi qoıýǵa, al keıde kádimgi kir jaǵa úshin paıdalanylady.
Lıktros — jelken jıekterin kókteýge arnalǵan jumsaq tros.
Marsovye — machta jelkenderin qoıýǵa nemese jınap alýǵa beıimdelgen mastrostar.
Teńiz mıli (mıl) — 1 mıl-1852 metrge teń uzyndyq ólshemi.
Bortqa! (na bort) — júrgizý tutqasyn shegine deıin buraý.
Naıtovy — trosty nemese shymjyrly bekitý.
Nıral — jelkenderdi jınar kezde olardy tómen tartatyn qural
Nok — kez kelgen kóldeneń nemese qıǵash bóreneniń syrtqy ushy (basy); mys: gafeldiń nogi.
Obvody — keme qańqasynyń túri (formasy)
Overshtag — "overshtag burý" — keme jel arnasyn tumsyǵymen kesip óterde, jelge qarsy shuǵyl burylý.
Ostoıchıvost— jel nemese sý aǵysy qısaıtqan kezde kemeniń túzý qalypqa qaıta túsýge ıkemdiligi.
Pıllerster — palýbany astynan ustap turatyn tik bóreneler.
Planshır — shlúpka bortynyń nemese keme falynbortynyń ústińgi belaǵashy.
Polvetra — "polvetrde" — galfınd dep atalatyn keme baǵytynyń ekinshi ataýy (keme júrisi jel baǵytymen 10"-tan 80°-qa deıingi aralyqty quraıdy).
Polýbak — keme tumsyǵyndaǵy palýba ústinde ornalasqan alańsha.
Raks-býgel — machta boıymen ary-beri júgirip turatyn qarmaqty saqına. jelkenniń ústińgi jıegi bekitiletin syryqshany kóterýge arnalǵan.
Rangtoýt — jelkender baılanatyn aǵash nemese metal bólikter.
Rıf — "rıfke alý" — jelkenniń tómengi eteginen bastap sıyra jınaý arqyly onyń kólemin kishireıtý. Jelkender negizinen qatty jel kezinde rıfke alynady.
Rýbka — joǵarǵy palýba ústine turǵyzylǵan kishkentaı úıshik. Keme júrisi osy úıshikten basqarylady.
Rýmpel — júrgizý tutqasynyń (rúl) ústińgi bóligine kıgizilgen múıizsheler . Rúl osy múıizsheler kómegimen burylady.
Salıng — aıqyn túrinde machtaǵa bekitilgen aǵash syryqtar, — arqan-jipterdi baılaýǵa, sondaı-aq stepgaǵa tireý bolýǵa qyzmet etedi.
Sampan — Qıyr Shyǵyspen Qytaıda keńinen taraǵan jalpaq tabandy jelkendi keme.
Svaıka — trospen jumys istegende paıdalanylatyn istik tárizdi úshkir temir.
Seznı — oralǵan jelkenderdi bir orynǵa jınaý kezinde, olardy biriktirip baılap qoıýǵa paıdalanylatyn qysqa trostar.
Spenker (kontr-bızan) — artqy machtaǵa ilinetin tórtburyshty qısyq jelken.
Staksel — fok-machtaǵa tikeleı ilingen aldyńǵy úshburyshty jelkenderdiń úshinshisi.
Stenga — machtanyń jalǵasy bolyp esepteletin uzyn aǵash dińgek.
Steps — machtanyń tómengi basym bekitetin tereń uıaly aǵash bórene.
Takelaj — rangoýttyń keıbir bólikterin bekitetin nemese jelkender men rangoýtty kóterip-túsirip turatyn qural-jabdyqtar.
Talı — aýyr zattardy kóterýge arnalǵan uıaly temir shyǵyr. Onymen jelkenderdi de basqaryp turady.
Talrep — tik turǵan takelaj qural-saımandaryń tartýǵa arnalǵan tros nemese vınt (buranda).
Top — ushar basy, tóbesi, top-machta-machtanyń ushar basy, tóbesi.
Topsel — grot-machta pen fok-machtanyn joǵarǵy qıyq jelkeni.
Týzık — eki eskekti shaǵyn shlúpka (qaıyq).
Týmannyı gorn — jelkendi kemelerde tumandy sátterde dabyl qaǵyp turatyn kerneı.
Ývalıvat pod veter — jelden jaltarý — qarsy soqqan jel arqyly tumsyǵymen burylý.
Fal — jelkendi nemese týdy kóterýge arnalǵan qural.
Falsh — shlúpkany baılap qoıatyn tros (arqan).
Falsh — borttyń jalǵasy, ústińgi palýbanyń bıik erneýi.
Falshkıl — kıldiń astynan bekitilgen tórt qyrly bórene (brýs).
Fok — fok-machtadaǵy tómengi jelken.
Fok-machta — aldynǵy machta.
For-vanty — Fok-machtanyń vanty (machtany tiginen ustap turatyn arqan-jipter)
Fordeınd — keme baǵytynyń bir túri. Bul baǵytty ustaǵanda keme júrisiniń buryshy on bort jaqtan 170"-tan sol jaq borttan170"-qa deıingi aralyqty qamtıdy.
Forshteven — kemeniń aldynǵy tumsyq tusy (kıldiń jalǵasy).
Hvat-talı — eki shyǵyrdan turatyn shaǵyn talıler (palýbada ártúrli jumystar atqarýǵa paıdalanylady).
Shvartovy — kemeni jaǵaǵa baılaıtyn nemese basqa bir kemegs tirkeýge iletin tros (arqan).
Shkot — jelkenderdi basqarýǵa arnalǵan qural
Shlúp — bir machtaly shaǵyn jelkendi keme.
Shpangoýttar — keme qańqasynyń kóldeneń qabyrǵalary.
Shpıgattar — borttyń nemese palýbanyń sý aǵyzýǵa arnalǵan tesikteri.
Shpor — machtanyn nemese stenganyń tómen basy (ushy).
Shtag — machtany nemese stepgany aldyńǵy jaǵynan ustap turatyn qural (arqan-jip).
Shtorm-trap — arqan-jipten jasalǵan baspaldaq.
Iýt — palýbanyń korma jaǵy (artqy).
Iakornyı ogon — zákir oty — keme zákirde turǵan kezde tumsyq ústine ilip qoıatyn sham.

Orys tilinen aýdarǵan Dıdahmet Áshimhanuly

---