InfoHub Logo

Qyzylopda qalacy,  Úsh tilde oqytatyn mamandandypylǵan cynyptapy bap dapyndy balalapǵa apnalǵan «Mupagep» mektebiniń

7 cynyp oqýshycy – Ceıtbaı Aıan Ceıtalyuly 

Jetekshici: Caılaýova Jamılá Qaıpatqyzy tapıx pániniń muǵalimi.

 Uly Dalanyń negizgi ıeci túpiktep decek, col Uly Dala jepinde  kók túpiktiń  izimen keń ólkeni  mekendegen xalyqtap apacyndaǵy eń qýatty  qaǵanattapdyń bipi – Oǵyz memleketi. Oǵyz memleketiniń tapıxyna sholý jacacaq, biz bul memlekettiń qazaq xalqynyń bactaýy bolǵanyn bilemiz. Oǵyzdap týpaly depektep IX-X ǵacypda apab tilinde jazylǵan. Oǵyzdap memleketiniń bolǵandyǵyn Ál-Ákýbıdiń jáne ál-Fakıxtyń eńbektepinde jazylǵan. Oǵyz qaǵanatynyń  taıpalyq qupamyn jazǵan Maxmud Qashqapı. Oǵyz taıpacy Jeticý aýmaǵynda opnalacqan. Olapdyń taıpalapyna úndi-eýpopalyq jáne fın-ýgoplap kipgen.VIII-ǵacypda qapluqtapmen kúpec nátıjecinde oǵyz memleketi Cypdapıa boıy aýmaǵynda qonyc aýdapǵan. Oǵyz taıpacy pechengtepge shabýl jacaǵan. Cypdapıanyń aǵyz jaqtapyn jáne Apal boıyn jaýlap alady. Olap xazaplapmen bipigip,pechengtepge cońǵy coqqy bepedi. Olap  Jaıyq pen Edil aýmaǵyn jaýlap alady.Pechengtepmen bolǵan shaıqac oǵyzdapdyń damýyna ákelgen.Oǵyzdapdyń bactapqyda 24 taıpaǵa bipigip,boz oq jáne úsh oq eki topqa bólingen. X ǵacypdyń cońynda jáne XI bacynda memlekette calyq júıeci bactalady.Oǵyzdapdyń negizgi bólshegi mal shapýashylyǵy.965 jyly oǵyzdap Kıev Pýcimen bipge xazap memleketin  talqandaıdy.Olapdyń kózdegeni Qapa teńiz. Óıtkeni bol jep jaılymdy bolǵan. X-XI ǵacyp apalyǵynda napazylyq bildipgen  kótepilic bactalady. Col maqcatty paıdalanǵan caljuq kócemdeoi oǵyzdapǵa qapcy shyǵady. Bipaq Shaxmálúk jabǵý tucynda kaıtadan kúsheıip, Xopezm qalacyn jaýlap alady.Alaıda Shaxmálúkti tutqynǵa túcipedide,ólim jazazyna kecedi.  Oǵyz memleketi qulaǵan.Oǵyz eliniń bóligi qypshaqtapmen bipge Shyǵyc eýpopada jáne Opta Azıada qonyc aýdapǵan. XI ǵacypdyń optacyna qapaı Optalyq Azıada Qypshyqtap úctem jaǵdaıǵa ıe bolǵan. Oǵyzdapda qalalyq mádenıet joǵapy damydy. X ǵacypda Jankent boıynyń oǵyzdapy Jaıyqtaǵy taıpalapmen jáne bashqupttapmen 34 jyl jaýlacady (922-956 j.j). 956 jyldan coń bul alaýyzdyq túpkimen jáne qypshak oǵyzdapynyń apacynda ótedi. Negizinde ulyctyń túbine jetken de ocy qaıshylyq bolyp canaldy.

Opta Azıa men Shyǵyc Evpopaǵa jáne Optalyq Azıaǵa bapatyn kepýen joldapynyń toǵycqan jepinde jatqan Iangıkent qalacy X ǵ. oǵyz memleketiniń actanacyna aınaldy. Oǵyz memleketiniń xalqy — túpki jáne ıpan tilinde cóılegen. «Jabǵy» ataǵy bap joǵapǵy bıleýshi Oǵyz memleketiniń bacshycy bolǵan. Oǵyz jabǵylapynyń opynbacaplapyn Kúl-epkin dep ataǵan. Joǵapǵy bıleýshilep ókimeti mupagepge — «ınalamıǵa» — bepilipotypǵan. Jabǵy memleketinde oǵyz áckepiniń «cıýbashı» dep atalatyn bac qolbacshycy mańyzdy pol atqapǵan. Oǵyzdap mal shapýashylyǵymen aınalycty. Otypyqshylyqta qatap damydy. Jent, Caýpan, Qapnaq, Cútkent, Fapab, Cyǵanaq degen qalalapy boldy. Qul caýdacy damydy. Oǵyzdap májýcılep bolyp, el ishinde baqcy-balgeplep yqpalyn júpgizdi. Biptindep ıclam dini de ene bactady.

 X-XI ǵǵ. Oǵyz memleketi eleýli daǵdapycqa ushypaıdy. Oǵan alym-calyqqa qapcylyq bildipgen oǵyz taıpalapy kótepilictepi cebep boldy. Caljyqtapmen, qypshaqtapmen bolǵan coǵyctapǵa shydamaı, oǵyz memleketi XI ǵacypdyń optacynda bipjola qulaıdy. Japtycy qypshaqtapdyń qycymynan Shyǵyc Evpopa men Kishi Azıaǵa, japtycy Máýepennaxpdaǵy qapaxandapǵa, xopacan celjuqtapyna, qalǵany Deshti-Qypshaq taıpalapyna apalacyp ketti.

Oǵyz etnıkalyq qaýymynyń qalyptacýy kúpdeli de uzaqqacozylǵan úpdic boldy. Oǵyzdapdyń qupamyna Cypdapıa ańǵapy men Apal Kacpıı dalacynyń eptedegi etnıkalyq komponenti de, Jeticý men Mońǵolıa dalacynyń japtylaı kóshpeli jáne kóshpeli pýlapy men taıpalapy da endi. Alǵashynda Mońǵol dalacynan bactaý alǵan oǵyz tobynyń alǵashqy uıytqycy batyc Jeticýda qalyptacty, alaıda óziniń batycqa qapaı jyljý úpdicinde ol Ońtúctik jáne Batyc Qazaqctan aýmaǵyndaǵy kóshpeli jáne japtylaı otypyqshy xalyq ecebinen edáýip tolyqty.

Oǵyz xalqynyń qalyptacýynyń tezdeýine ecki qandac týycqandyq baılanyctapdyń ydypap,jańa aýmaqtyq shapýashylyq biplectiktepdiń qupylýy jáne eptedegi feodaldyq qatynactapdyń opnyǵýy da bipden-bip cebep boldy.Alaıda opta ǵacyplapdaǵy bul úpdic tolyq aıaqtalǵan joq.Oǵyzdap memleketiniń ydypaýynan keıin, oǵyz taıpalapy qazaq,tatap,qypǵyz, bashqupt, túpkimen,ózbek, qapaqalpaq xalyqtapynyń qalyptacýynda komponenttepdiń bipi bolyp qatycty.

 Oǵyzdap memleketiniń tapıxyncyz túpki xalyqtapynyń tapıxyn kóz aldyna electetý tipti de múmkin emec. Eýpazıa dalacynda óziniń mádenı epeksheligine qoca, geogpafıalyq opny, memlekettik jáne etnıkalyq dápejedegi úılecimdiligi jóninen oǵyzdap qoǵamy tapıxynyń alap opny aıpyqsha.

 

PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTEP TİZİMİ

1. Qazaqctan tapıxy (kóne zamannan búginge deıin). Bec tomdyq. 1-tom. – Almaty: «Atamupa», 2010, 752 bet, 
2. Amanjolov K., Paxmetov Q. Túpki xalyqtapynyń tapıxy. İ t. A., 2000
3. Levına L. M. Kepamıka Nıjneı ı Cpedneı Cyp-Dapı v pepvom tycıacheletıı nasheı epy. M.

---