InfoHub Logo

Dramatýrgıa máseleleri ádebıetten tys ómir súrýdi oılamaıtyn bizdiń árqaısymyz myqtap atsalysyp otyrǵanda ǵana oıdaǵydaı sheshiledi dep bilemin. Biz óz oıymyzdy, óz pikirimizdi, azdy-kópti tvorchestvolyq tájirıbemizdi jasqanbaı ortaǵa salysyp otyrsaq ár máselege talǵampazdyqpen qaraı biletin jazýshylar jurtshylyǵy úshin paıdadan basqa eshteńe kelmeske kerek.

Osy turǵydan qarap, men, teorıalyq jaǵynan góri praktıkalyq, uıymdastyrýshylyq jaǵyna kóbirek nazar aýdaratyn búgingi sózimde, eń aldymen, bizdiń sovettik dramatýrgıa jóninde, onyń ishinde, qazaq sovet dramatýrgıasy jóninde birneshe pikir aıta ketkim keledi.

Kórkem ádebıettiń erekshe bir qıyn janry bolyp tabylatyn dramatýrgıa kóbinese áreketke qurylady, bunda tartys (konflıkt) meılinshe shıelenisip otyrady, aıqyn kórinedi desedi.

Buǵan, árıne, daý bolmasqa kerek. Biraq, osy sharttar ádebıettiń basqa da kórnekti janrlaryna kerek emes pe? Adamdar áreketi kúsheıip, oı-qıaly óristep, ishki dúnıesi tereń sýrettelip otyrmaıtyn roman bizdiń zamanda uzaq ómir súrý múmkin be? Múmkin emes! Endeshe, keıbir jazýshynyń jalqaý qıaly «qaıtyp kelmeske ketken» baıaǵy bir jalqaýlyǵyn jandandyrýy múmkin emes ekeni de anyq.

Sahnada qoıylatyn ereksheligi bolǵandyqtan menimshe, dramatýrgıa, eń aldymen mynalardy talap etedi: munda ýaqıǵany, áreketti birneshe arnanyń emes, negizgi bir arnanyń tóńiregine quryp, barynsha shıelenstirý kerek, belgili áleýmettik ortaǵa tán harakterdi romandaǵy sekildi birneshe adamnyń tulǵasynan kórsetpeı, bir adamnyń tulǵasynan kórsetken jón. Onyń ústine kórýshi «endi ne bolar eken?» dep ýaqıǵa sońyn shydamsyz yqylaspen kútip otyratyn bolýy da daýsyz shart. Endeshe, keıde tipti táýir romannyń ózinen kezdesip qalyp otyratyn keıbir ýaqıǵa selkeýligi, tozalyńdyǵy dramatýrgıalyq shyǵarmadan eshqandaı oryn almaýǵa kerek.

Biz dramanyń barysynda harakter paıda bolyp, qalyptasyp otyrý kerek degen sózdi jıi aıtamyz. Bul bar ýaqytty birdeı mindetti de, múmkin de emes sıaqty kórinedi maǵan. Ýaqıǵasy qansha qoıý bolsa da qanshama shıelenisip otyrsa da Otella men Iagonyń nemese Arbenın men Nınanyń harakterine pesanyń barysynda sonshalyq zor ózgeris bola qoıdy ma? — degen suraq qoıǵym keledi.

Nemese ómirdiń ózine kelelik. Uly Otan soǵysynda qaza bolǵan Nıkolaı Gastello, Zoıa Kosmodemánskaıa sıaqty talaı jas qaharmandarymyzdyń kúndelikterin oqyp otyrsaq, olardyń jas shaǵynyń ózinde-aq soǵysqa ábden qalyptasqan harakter retinde engenin baıqaımyz. Bizge dramada áreketter harakterdi ashý úshin kerek desedi. Menimshe, sol áreketterdi jasaý úshin harakter kerek. Harakter degenimiz belgili jaǵdaıda ashylady da, áreketter harakterdi belgilemeı, qaıta sol harakterdiń ishki syrynan týýǵa tıis. Solaı bolǵandyqtan da biz harakterlerdiń soqtyǵysyn, tartysyn sóz qylǵanda, ómirdiń jáne onyń qurylystarynyń qaıshylyqqa toly ekenin aıtpaq bolamyz. Mine, osyǵan qaramastan keıbir joldastar óndiristik kemshilikterdi, tehnologıa máselesinde kezdesetin keıbir qaıshylyqtardy harakterge ákelip tańady, temir jonatyn stanokqa adam júregin jabystyrǵysy keledi. Óndiristik tartys, óndiristik mahabbat dep keletin ekiniń birine belgili bolǵan jaılar osydan baryp shyqty ǵoı deımin.

SSSR jazýshylar odaǵy basqarmasynyń XIV plenýmynyń shaqyrylýyna baılanysty, sovettik dramanyń problemalyq máseleleri jóninen baspasózde biraz maqalalar jarıalandy. Olardyń kóbisi bizge durys oı salady, dramatýrgıadaǵy kemshilikterdi joıýǵa baǵyt silteıdi. Biraq, aıta ketý kerek, pikiriniń aıqyndyǵy jaǵynan, ótkirligi, batyldyǵy jaǵynan keıbir maqalalar aqsańqyrap jatyr.

Mysalǵa «Lıteratýrnaıa gazetada» osydan birneshe kún buryn ǵana basylǵan Trıfonova joldastyń «Drama trebýet deıstvıa» degen maqalasyn alaıyq. Bul maqalalarda V. Ovechkın men G. Fıshtiń «Halyqtan shyqqan akademık» atty pesasy týraly birsypyra tartymdy pikirler bar. Biraq, negizinen alǵanda, avtordyń shyǵaraıyn degen qorytyndysyn túsiný qıyn. Ol óndiristik tartysqa qarsy da shyǵatyn sıaqty, sony qoldaıtyn da sıaqty bolyp ketedi. Maqalanyń sońǵy joldaryn oqyp qarańyz. Onda maqalanyń avtory adam harakterin sóz qylmaı, óndiristik máselelermen tynady. Al bul synshy dramatýrgıa máselesin durys turǵydan kótermedi, durys qoıa bilmedi degen sóz.

Men jattyqqan synshylardyń biri Trıfonova joldastyń maqalasyna kezdeısoq toqtalǵanym joq. Áńgime mynada: bizdiń Qazaqstanda keıbir dramatýrgtar adamnyń ómirindegi tereń qarym-qatynastaryn tym ońaılatyp jiberdi, óndiristik máselelerge ákep soqtyrýmen tyndy. Máselen, Muqan Imanjanovtyń «Meniń mahabbatym» degen pesasynda geroılardyń jeke ómiri, adamdardyń ózara qarym-qatynasy óndiristik tartystyń tasasynda qalyp qoıady.

Aıta ketýge tıistimin, qazir sahnada qoıylyp júrgen bizdiń birsypyra pesalarymyzda óndiris jaıy jeke ómirdi, geroılardyń san yqylym qarym-qatynastaryn udaıy basyp ketip otyrady. Solardy kórgende, dramatýrg óz zadoandastarynyń harakterin ashýdan góri olardyń óndiristi jáne qoǵamdyq qyzmetin bólip kórsetýdi maqsat etken eken dep qalasyń.

Osynyń bári kezdeısoq bolyp otyrǵan joq. Árbir kalendarlyq jaǵdaıǵa arnap óleń jaza salýǵa udaıy daıar turatyn keıbir estradalyq aqyndar sıaqty, bizdiń keıbir dramatýrgtarymyz kórkemóner isteri jónindegi komıtettiń nemese halyq tvorchestvosy úıiniń zakazy boıynsha kez kelgen taqyrypqa pesa jaza salýdan tartynbaıdy. Sondaıdyń nátıjesinde búkil qazaqstandyq konkýrsqa túsken 130-ǵa jýyq pesadan baspasózge jarıalaýǵa bir-ekeýi ǵana usynyldy.

Sondaı bir konkýrsqa bergen óleńinde bizdiń bir aqynymyz «Qoıym semiz bolǵan soń, ózim semiz» dep jazady.

Bul ýaqıǵany qazir aıtyp turýymyzdyń sebebi bar. Menińshe, syrdań aqylmen óleń jazýǵa bolmasa, syrdań aqylmen pesa jazýǵa da bolmaıdy. Jalań aqyldan shyǵaryp aıtam deýshilik kórkem ádebıette jaqsylyq dep bilmeımin. Bizdiń dramatýrgıada jalań elikteýshilik te osynyń saldary. Korneıchýk «Maıdandy» jazyp edi, bizdiń Gorlovtarymyz, óz Ognevtarymyz paıda bola ketti, tek olar basqa salada, basqa laýazymda kórsetildi. Sovronov «Moskvalyq harakterdi» sýrettep edi, bizdiń de óz harakterimiz shyqty. Osyndaı qurǵaq elikteýshilik standartqa ákelip soǵady. Taqyryp jaǵynan, obraz jasaý jaǵynan kezdesetin standart tolyp jatyr.

Dramatýrg Sh.Qusaıynovtyń bylaısha talantty jazylǵan, ómirden durys alynǵan «Kóktem jeli » atty komedıasynda keıbir obrazdar osy standartqa qurylǵan. Onyń basty geroılarynyń biri ómirden artta qalyp qoıǵan predsedatel, Kolhozdyń bundaı predsedatelderi kolhoz taqyrybyna jazylǵan shyǵarmalarda sońǵy jyldary kóp kezdesip júrgeni anyq.

Bizdiń dramatýrgıada standartızmniń oryn alýyna keıbir olasholaq synshylar da sebepker bolyp júr. Ondaı synshylar standartqa qurylǵan pesalardy qatesi joq dep maqtaıdy. Shtampqa aınalǵan pesa jazý qate emes pe? Jáne ıskýsstvoda óner ashýdan, jańalyqqa umtylýdan baryp turǵan qateden góri bunyń kúnási kóbirek emes pe?

Shyǵarma dramatýrgtyń júreginen týýy kerek degende, men ózińmen óziń bol, kollektıvtiń keńesinen, áleýmettik zakazdan qol úz demekshi emespin. Tvorchestvoda ońaı jolmen ketýge bolmaıdy demekshimin.

Dramalyq teatrlardyń repertýary týraly BK (b) P Ortalyq Komıtetiniń «Drama teatrlarynyń repertýary jáne ony jaqsartý sharalary týraly » (1946) qaýlysy bizdiń qazaq dramatýrkterine úlken dem berdi. Qazaqstan dramatýrgtary óz zamanymyzdyń taqyrybyna shuǵyl buryldy. Biraq dramatýrg óziniń janyna jaqyn, ózi jaqsy biletin taqyrybyn alǵanda onyń shyǵarmasy sátti bolyp otyrdy. Sońǵy jyldar ishinde Qazaqstan dramatýrgtary jurtshylyq tanyǵan biraz pesalar jazdy. Ǵabıt Músirepovtiń «Amangeldisi», Ábdildá Tájibaevtyń «Gúlden dalasy», Áljappar Ábishevtiń «Bir semásy», jáne basqa bir qatar pesalar Qazaqstannyń astanasynda, oblystyq teatrlarda jaqsy qoıylyp kele jatyr. Árıne, bul pesalar kemshilikten qur alaqan emes.

Bul pesalardan biz adamdardyń jarqyn harakterlerin, olardyń soqtyǵysýyn, kúresýin kóremiz, sharyqtap shyqqanyn, quldılap qulaǵanyn ańǵaramyz. Bunyń ózi bizdiń dramatýrgıanyń mádenı dárejesin de baıqatady degen sóz. Álbette, astanadaǵy avtorlardyń ádebı sheberligi de birdeı emes ekeni sıaqty, bizdiń dramalyq shyǵarmalarymyzdyń sheberligi de birdeı emes. Biraq, bir qýanarlyq nárse sol, bizdiń kóptegen dramatýrgtarymyzdyń jurtqa úlgi-ónege bolarlyq tartymdy beınesin jasaýǵa kirisip otyr. Qazirgi kezde Sábıt Muqanov jazǵan «Shoqan Ýálıhanov» pesasynda qazaq halqynyń uly orys halqymen tarıhı dostyǵy sýretteledi. Muhtar Áýezov «Alýa» degen pesa jazyp júr. Bul pesada qazaq áıeliniń taǵdyry sýretteledi. Sol sıaqty, Áljappar Ábishev «Áke úkimi» degen pesasyn aıaqtady, Ábdilda Tájibaev «Dýbaı Shýbaevıch» degen komedıa jazyp júr.

Qazaqstanda ónerdiń eń bir jańa túri bolyp tabylatyn kınodramatýrgıa salasynda da biraz jańalyqtar bar.

1953-1954 jyldary Almatynyń kınostýdıasy Sh. Qusaıynov pen V. Abyzovtyń senarıi boıynsha «Qyz ben jigit» kınokartınasyn, Á. Tájibaev jazǵan «Telǵaranyń merekesin», Fatýev jazǵan, «Dala qyzyn» jáne de basqa birneshe kınokartınalar shyǵarmaqshy.

Dramatýrgıa máselesine qaıta oralyp, qazaq dramatýrgtarynyń tvorchestvolyq turǵydan úırený jaıynda birneshe sóz aıta ketýge týra keledi. Barlyq jazýshylarymyz sıaqty qazaq dramatýrgtary orystyń jáne dúnıe júzilik realısik klasıkanyń ólmes muralaryna udaıy boı uryp sodan úlgi-ónege alyp júrgeni málim.

Osy jaǵynan alyp qaraǵanda, Shekspırdiń, Gogoldiń, Ostrovskııdiń, Gorkııdiń, Molerdiń jáne basqa ozyq sheberlerdiń shyǵarmalaryn aýdarý, solardy aýdarýshy qazaq dramatýrgtarynyń tvorchestvosyna nárli áser etti. M. Áýezov aýdarǵan «Revızordyń» nemese «Otellonyń» qazaqtyń Akademıalyq drama teatrynda qoıylǵan postanovkasy tutas alǵanda qazaqtyń teatr ónerin órkendete berý isinde óz kezinde jańa bir kezeń bolyp tabylady. Klasıkter jasap qaldyrǵan kórnekti obrazdardy oınaı otyryp, kóptegen talantty qazaq akterleri ósti. Ǵ. Músrepov aýdarǵan Ostrovskıı, Moler shyǵarmalary qazaq kórýshileri úshin qymbatty spektákl boldy. Bundaı faktiler basqa ulttyq respýblıkalarda da kezdesetinin bilemiz.

Biraq klasıkterdiń shyǵarmalaryna jaýapsyz qaraýshylyq ta joq emes ekenin aıtpasqa bolmaıdy. Máselen, qazaqtyń Akademıalyq drama teatrynyń sahnasynan Gorkııdiń «Vassa Jeleznovasy», «Shyńyraý túbindesi», Ostrovskııdiń «Daýyly» túsip qaldy. Sol sıaqty Shıllerdiń, Lope de Veganyń, Balzaktiń shyǵarmalary da sahnada ómir súre almady. Bunyń sebebi nede? Bunyń sebebi aty atalǵan uly jazýshylardyń, shyǵarmalary ádebıet tóńireginen kún kórýdi oılaıtyn orasholaqtarǵa, al postanovkalary óner tóńireginen kórýdi kózdeıtin kásipqorlarǵa tapsyrylǵandyǵynda jatyr.

Osyndaı jaýapsyzdyqtyń saldarynan qazaqtyq dramatýrgtarynyń sahnasynda klasıkadan úsh-aq spektákl qalyp otyr. Ol Shekspırdiń «Asaýǵa tusaýy», Molerdiń «Sarańy»,! ", Ostrovskııdiń «Talanttar men tabynýshylary». Osynyń ózinde, teatrlar postanovkalardyń sapasyn jaqsartyp otyrýdy, nashar oryndaýshylardy aýystyryp otyrýdy myqtap qolǵa almaı keledi.

Klasıkalyq muralarǵa nemquraıdy qaraýshylyqty mynadan da kórýge bolady. Qazaqtyń dramalyq teatrynyń repertýarlyq josparlarynda taıaýdaǵy jyldardyń ishinde Gorkııdiń, Chehovtyń, Tolstoıdyń, Saltykov-SHedrınniń shyǵarmalaryn sahnaǵa qoıý máselesi múldem qaralmaı qalǵan. Teatr oryndaýynyń shalaǵaılyǵy qazaqtyń sahna ónerin órkendetýge kedergi keltiretini sheksiz.

Zamandas avtorlarymyzdyń shyǵarmalaryn ult tilderine aýdarý máselesi birqydyýyr táýir kele jatqanyn aıtqym keledi. Sovet dramatýrgtarynyń bir de bir kórnekti shyǵarmasy qazaq tiline aýdarylmaı qalǵan joq. Máselen, qazaq tiline Trenevtiń, Lavrenevtiń, Pogodınniń, Korneıchýktiń, Semenovtyń, Sofronovtyń, Shteınniń jáne basqalardyń kóptegen pesalary aýdaryldy. Biraq, ne paıda, sol pesalardyń kópshiligi qazaq teatrlarynyń sahnasynda baıandaı almady, óıtkeni, teatrlar durystap qoıa bilmedi. Buǵan kóbinese jergilikti teatrlardyń teatrlardyń rejıserleri kináli. Ondaı rejıserlerdiń orıgınaldy jáne aýdarylǵan psalardy qoıýda rejıserlik sheberligi jetispeı qalyp otyrdy.

Ulttyq dramatýrgıa men ulttyq teatrlardyń ómirinde az mán almaıtyn jáne bir máselege toqtalmaı bolmaıdy. Áńgime ótken zamannyń taqyrybyn meńgerý týraly, halyqtyń mádenı murasyn meńgerý týraly bolǵaly otyr.

Ótkenniń murasyn syn kózimen qarap meńgere bilý máselesinde keıbir qazaq dramatýrgtary qateler de jiberdi. Halyqtyń aýyzeki shyǵarmasynyń jelisi boıynsha jazǵan shyǵarmalarynda olar ótkenge qyzyǵa qaraǵan kezi boldy. Al, keıbir retterde, patrıarhaldyq-feodaldyq eskilikti tikeleı dáriptep jiberdi. Olardyń bundaı óreskel qateleri jurtshylyq tarapynan qatań synǵa alyndy. Sonyń nátıjesinde qazir teatrlardyń repertýarynda qaldyrylǵan keıbir shyǵarmalar bútindeı qaıtadan óńdetildi. Al kóptegen shyǵarmalar múldem shyǵarylyp tastaldy.

Osy jaıdy sóz qylǵanda máseleniń ekinshi bir jaǵyn aıtpaı ketýge taǵy da bolmaıdy. Bizde keıbir synshylar partıalyq ádil synnyń óńin aınaldyryp jiberetin kezderi de bolady. Olar spektákldiń ıdeıasyn túsinbeı jatyp, tipten, spektákldi kórmeı jatyp synaýdan da taıynbaıdy, áshkereleý úshin alynǵan keıbir personajdardy, aıtaıyq, baılardyń, handardyń atyn oqysa-aq, kórse-aq boldy, ótkendi dáriptedi dep shý kótere jóneledi. Baıdy kedeıdiń lashyǵynda kórsetýdi, oǵan kedeıdiń kıimin kıgizýdi talap etedi. Bundaı synshylardan ádebıetke paıda kelmeıtinine daý bolmas dep oılaımyn. Ǵasyrlar boıyna halyq danalyǵy jasap kelgen, bizdiń sovettik zamanymyzǵa úndes jatatyn muralardan qashýǵa bolmaıtyny haq emes pe?

V. I. Lenınniń árbir ulttyń mádenıetinde eki túrli mádenıet bolatyndyǵy týraly belgili qaǵıdasyn keıbir taıyz synshylar tym ushqary túsinedi. Sóıtip olar ótken kezdiń murasyn sózsiz demokratıashyl etip shyǵara salady. Al, shyndyǵynda, árbir qoǵamdyq qubylys óziniń áleýmettik-tarıhı damýy turǵysynan tereń, ádil taldaý jasaýdy kerek etetini aıan emes pe?

Mysaldy orys ádebıetinen alamyz desek, Lomonosovtyń nemese Jýkovskııdiń poetıkalyq shyǵarmasy basynan aıaǵyna sheıin demokratıashyl shyǵarma, bizdiń bul týraly qazirgi uǵymymyzǵa tolyǵynan saı kelip otyratyn shyǵarma dep aıta alamyz ba? Al, bizde halyq tvorchestvosynyń jelisimen jazylǵan pesalardyń bárin teatrlardyń sahnasynan bútindeı alyp tastaǵan kez boldy. Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń nusqaýy boıynsha respýblıkanyń Jazýshylar odaǵy men Ǵylym akademıasy ótkizgen erkin dıskýssıa ótken kezdiń progresıvtik murasyn ádebıettegi keıbir solaqaı synshylardyń shabýylynan saqtap qaldy.

Osy jóninde aıta ketetin bir nárse, ótken kezdiń murasyna syn kózimen qarap, tvorchestvolyq turǵydan meńgere bilý problemasy áli kúnge sheıin tolyq sheshilmeı keledi.

Bul másele bizdiń syn qaıratkerlerinen ár jaqty tereń taldaý júrgizýdi talap etedi. Qazaqtyń sovet dramatýrgıasynyń tilekteri men muqtajdyqtaryna qaıta orala otyryp, bizdiń dramalyq shyǵarmalarymyz búkil Odaq kólemine sırek shyǵyp kele jatqanyn aıtqym keledi. Másele bul arada dramalyq shyǵarmalarymyzdyń azdyǵynda nemese álsizdiginde emes. Másele basqada. Ult dramatýrgtarynyń, tańdaýly pesalary orys tiline az jáne sapasyz aýdarylyp keledi, sonyń saldarynan elimizdiń teatrlarynyń sahnasynan jetkilikti oryn ala almaı keledi. SSSR Jazýshylar odaǵynyń dramatýrgıa jónindegi komısıasy týysqan respýblıkalardyń dramatýrgıasyna der kezinde jetkilikti kóńil bóle almaı otyr.

Jergilikti jerlerde dramatýrgıany kesheýildeýden qutqarý úshin dramatýrgıa jónindegi komısıa respýblıkalyq seksıalar men tvorchestvolyq tyǵyz baılanys jasap otyrý qajet. Komısıa ulttyq respýblıkalarda dramatýrgıanyń problemalyq máselelerin sheshýge naqty kómek berýge tıis. Osy turǵydan alyp qaraǵanda, Moskvanyń kórnekti dramatýrgtaryn jergilikti jerlerge jıi-jıi jiberip otyrý orynsyz bolmas edi. Sol sıaqty, dramatýrgıa jóninen jıi-jıi semınarlar ótkizip otyrǵan jón bolar edi.

Dramatýrg pesasyn jazyp bolǵan soń teatrmen birge jumys istespeı qoımaıtyny belgili jaı. Bul úshin teatrda rejıssýra myqty bolý kerek ekeni de belgili. Biraq shara neshik, jergilikti teatrlarda rejıssýra tym álsiz. Ondaı rejıssýra teatrǵa da, dramatýrgqa da paıda tıgize almaımaıdy, qaıta keıde keri ketiredi.

Myqty rejıssýra degenimiz spektákl sapasynyń jaqsy bolýyna, onyń uzaq ómir súrýine qashan da tikeleı kómek kórsete biledi. Qazaqtyń Akademıalyq drama teatrynda Bıbıkov pen Pyjkova qoıǵan Shekspırdiń «Asaýǵa tusaý» pesasy kóptegen jyldar boıyna sahnadan túspeı keledi. Al, Ostrovskııdiń «Daýyly», Gorkııdiń «Shyńyraý túbindegisi» rejıssýranyń nashar bolýy saldarynan teatrdan shyǵyp qaldy. Mine sondyqtan da, Moskvanyń Akademıalyq kórkem teatrynyń (MHAT) dástúrin týysqan respýblıkalardyń teatrlaryna aparý asa qajetti bolyp otyr. Munyń úshin SSR Odaǵy Mádenıet mınıstrligi Moskva teatr mádenıetiniń jurtshylyqqa tanylǵan sheberlerin týysqan respýblıkalarǵa komandırovkaǵa jiberip otyrǵany jón bolar edi. Ondaı sheberler jergilikti jerlerde orıgınaldyq jáne aýdarylǵan pesalardyń postanovkasyn jaqsartýǵa, al, dramatýrgtarǵa ıdeıalyq-kórkemdik jaǵynan sapasy joǵary dramatýrgıalyq shyǵarmalar jazýǵa kómek kórsete alar edi dep oılaımyn.

1953

---