InfoHub Logo

Tikenek symdy amerıkalyq ónertapqysh Illınoısten shyqqan fermer Djozef Glıdden oılap tapqan. Ol 1874 jyly tikenekti symǵa  sáıkes patentti alǵan.

Sol kezde Soltústik Amerıkada jekelegen fermerlik aýmaqtardy qorshaý úshin aǵash nemese tastar óte tapshy bolatyn. Sondyqtan da bul ónertabystyq múlik jergilikti jerge asa qajet bolǵandyqtan, tikenekti symdy daıyndap shyǵaratyn túrli úlgidegi mashınalar paıda boldy. Keı jyldary atalǵan soltústik qurlyqta sym qorshaýlar mıllıon kılometrge deıin sozylyp jatty.

^{Dj. Glıddenniń patenti, 1874 jyl.}

XIX ǵasyrdyń sońynda fermerler ózderiniń sol zamannyń ozyq jetistikteriniń biri bolyp eseptelgen telefonnyń qajettiligin qatty sezindi. Bul kórshilermen aralas-quralas bolýǵa, sońǵy jańalyqtardy bilip otyrýǵa, kúndelikti máselelerde keńes alýǵa nemese jaı ǵana áńgime aıtýǵa taptyrmas quraldardyń biri edi.

Kimniń oıyna kelgeni belgisiz, sosyn fermerler telefon apparattaryn tikenek symǵa qosyp kóre bastady. Óıtkeni ol  kezdegi telefon apparattarynda turaqty tok jelileriniń qorekterine arnalǵan ishki batereıalarmen jumys jasap turdy. Telefon qońyraýlaryn jasaý úshin dınamka tetigin aınaldyrý qajet edi. Bul týraly tarıhı fılmderden kórýge bolady.

^{Shvedtik «Erıksson» fırmasynyń telefony, 1896 jyl.}

HH ǵasyrdyń basynda tikenekti symmen jumys jasaıtyn telefon jelisi soltústiktegi Mıssýrıden Kanada shekarasyna deıingi aýmaqty qamtydy. Keıin kele eldiń ońtústigi Tehas pen Nú-Meksıko jerine deıin jetti. 1907 jyly mundaı symdy telefondy paıdalanýshylar sany úsh mıllıonǵa deıin jetti. Sol kezdegi telefon monopolısi «Bell» fırmasy boldy.

Aýyldy jerlerde paıdalanylǵan telefonnyń qalalyq jeliden aıyrmashylyǵy onyń púltpen qosylatyn ortalyq stansıasynyń bolmaýy. Sondyqtan da abonentter komýnaldyq páterdegi turǵyndar sıaqty aldyn ala kelisip alyp turdy. Soǵylǵan telefon qońyraýlary  ádettegideı barlyq fermaǵa estiletin. Alaıda apparatqa tik qońyraý shalýshy adam keletin. Birneshe áńgimelesýshimen telefon konferensıalary jasalatyn. Onda astyq ettiń sońǵy baǵasy, órt nemese jaqyndap kele jatqan daýyl týraly mayzdy jańalyqtar ǵana aıtylatyn

Aýyl turǵyndarynyń telefonmen sóılesý mádenıeti qalamen salystyrǵanda aıtarlyqtaı aıyrmashylyqta boldy. Ol qazirgi bizdiń ınternetke uqsaıtyn edi. Nege olaı deısiz be? Qalada telefonmen sóılesken ýaqytyńyz úshin kompanıalar aqsha alatyn bolǵandyqtan, qońyraýlar barynsha qysqa boldy. Al tikenekti symmen jumys jasaıtyn telefon qońyraýlary tegin. Sondyqtan da adamdardar birneshe saǵat boıy, qazirgi ıtnetnet sıaqty arqyly telefon sóılesetin edi. Telefon arqyly mýzykalyq kesh ótkiziletin, bázbireýler án aıtyp, ony qalǵandar tyńdaıdy. Qaladan endi kelip, gazet alyp kelgender bolsa sońǵy jańalyqtardy kórshilerine oqyp beredi. Al eger kórshilerdiń bireýine jedel habarlasý kerek bolsa, ol telefon tutqasyn alyp, «konsert» tyńdaýshylardan bir mınýt kúte turýlaryn ótinetin.

Qoldan jasalǵan júıe óziniń yńǵaılylyǵymen erekshelenedi. Joǵary kerneýli batareıa men kómir mıkrafon sol kezdiń  mobılnıkterimen salystyrǵanda, barynsha anyq jáne jaqsy shyǵatyn daýysty qamtamasyz ete aldy. Al qalyń symdar jińishke qos esýli symdarǵa qaraǵanda sıgnaldardy jaqsy beretin. Alaıda sıgnal kúshi birden kóp abonentke qosylǵan kezde nasharlaıtyn. Kópshilik jaǵdaılardatikenek symǵa jalǵanǵan baılanys quralyna aýa raıy óziniń keri áserin qatty tıgizetin. Symdardy tartyp turatyn aǵash dińgekter tokty jerge tartatyn. Sondyqtan da symdardy ızoloıatorarǵa bekitýge týra keletin. Sol kezderi qoldanylǵan farforly elektr ızolátorlary óte qymbat bolǵandyqtan fermerler onyń da bir ádisin tapty. Olar qurǵaq júgeri untaqtaryn, sıyr tuıaǵy men terisin atalǵan maqsatta sátti paıdalana biledi..

Alaıda bul quraldyń múmkindikteri shekteýli boldy. 1920 jyldarǵa qaraı qazirgi zamanǵa laıyqtalǵan telefon jelisi damyp, kóptegen fermerlik aýmaqty qamtydy. Sóıtip kezinde kóptegen adamdardyń habar almasýdyń taptyrmas quralyna aınalǵan tikenekti symǵa jalǵanǵan telefon tarıhqa aınaldy.

---