InfoHub Logo

«...osyny 18 adamǵa taratpasań aldyńnan qıynshylyqtar shyǵady...» nemese «...úsh kúnniń ishinde 20 adamǵa jiber, jolyń ashylady...» degenge uqsas hattar aldyńyzdan shyqqan bolar...

Tizbekti hattar — elektrondyq nemese qarapaıym poshta arqyly (sondaı-aq ınternettegi jedel habar almasý jelilerinde, áleýmettik jelilerde t.b) alýshyny habarlamanyń kóshirmesin odan ári taratýǵa shaqyrý nemese talap etý arqyly birneshe adresatqa jiberiletin habarlamalardy bildiretin termın. Ol hattar ınternettiń tanymal bolýynan álde buryn paıda bolǵan. Qolmen jazylǵan hattar, ázil túrinde dostardyń arasynda taratylatyn. Mátindi esh ózgerissiz kóshirip alý kerek bolǵan.

Tizbekti hattardyń túri kóp. Eń tanymaldarynyń biri — tanystardyń belgili bir sanyna jibergennen keıin ómirdiń barlyq salalarynda álaýqatqa qol jetkizýge kepildik beretin «baqyt hattary». Ekinshi nusqasy — «baqytsyzdyq hattary», qorqynyshty oqıǵalar (terorıstik shabýyldar, indetter, tabıǵat apattary) týraly eskertetin hattar, bul habarlamalardy siz ózińizdiń jaqyn adamdaryńyzǵa taratqyńyz kelip turady.

«Tizbekti hattardyń» mátini ýaqyt óte kele, odan ári taratý ýájdemesi úshin óziniń nanymdy tujyrymdaryn kúsheıte otyryp, ózgertilýi múmkin. Keıde alýshy mátinge ádeıi ózgerister engizedi, nemese kezdeısoq qatelikter nátıjesinde ózgerister oryn alady.

Tizbekti hattyń tarıhy

Eń alǵash «qudaıy» nemese «qasıetti hattar» dep atalatyn habarlamalar (nem. Himmelsbriefe) orta ǵasyrlarda paıda boldy.

1910 jyly Hrıstıanıada (Norvegıa) «Ierýsalım duǵasy» dep atalatyn úlken dúrlikpe baıqaldy, alýshy toǵyz kún boıy mátindi kóshirip tanystaryna jiberip otyrýy kerek bolǵan.

HH ǵasyrdyń basyndaǵy revolúsıalyq Reseıde úgitteý paraqshalary men astyrtyn gazetter «Óziń oqy da — basqaǵa tarat» degen uranmen tarala bastady.

Elektrondyq komýnıkasıalardyń damýymen (elektrondyq poshta, jedel habar almasý júıesi, áleýmettik jeli jáne t.b.) osyndaı habarlamalardy taratý spam sıpatyna ıe bola otyryp, neǵurlym jyldam ári jappaı taratylatyn boldy. Keıbir elektrondyq poshtalardyń qyzmet provaıderleri óz paıdalanýshylaryna osyndaı hattardy jiberýge tyıym salady.

Ýájdeme tıpologıasy

Matematık jáne burynǵy áskerı taldaýshy Danıel Van Arsdeıl (Daniel W.VanArsdale), 1973 jyldan bastap «tizbekti hattary» fenomenin zerttep, 600-den astam úlgiden turatyn koleksıany jınaǵan. Osyndaı habarlamalarǵa tán kelesi toǵyz ýájdemelik kategorıalardy: «din jolyndaǵy», «sáttilik ákeletin», «qaıyrymdylyq», «petısıa», «baıytatyn», «almasý», «álemdik rekord», «parodıa» jáne «elektrondyq hattar» dep, olardyń paıda bolýynyń hronologıalyq tártibimen bóldi.

«Din jolyndaǵy hattar»

«Kıeli hattardyń» mátinin «Qudaı» nemese basqa «Qudaıdyń elshisi» jazǵan delinedi. Ádette olar hat alýshyny sátsizdikten qutqarýǵa ýáde beredi. Eýropada mundaı hattar kóp jyldar boıy aınalymda júrdi, sondaı-aq Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde de qaıta basylyp shyǵyp júrdi. «Qasıetti hattar» «tizbekti hattardyń» jalpy anyqtamasyna sáıkes kelmeıdi, óıtkeni munda odan ári taratý týraly talaptar joq. Degenmen, «jarıalaý» úndeýleri men olardyń kúshine senbegen adamdarǵa qaýip-qaterler bolýy múmkin ekeni eskertildi. Osyndaı hattar sáttilikti ýáde etetin hattardyń bastamasy boldy.

«Sáttilik ákeletin hattar»

Bul kategorıadaǵy hattar jalǵan senimder men yrymdarǵa júginip: eger hatty kóbeıtip taratsa ıesine sáttilik, al keri jaǵdaıda baqytsyzdyq ákeledi degen jeleýmen taralady. Mundaı hatty kóbinese «duǵaly» dep ataǵan, óıtkeni erte kezde osy kategorıadaǵy hattar İnjilden alynǵan mátinnen bastalǵan bolatyn. Mundaı hattar 1898 jyly Roman Catholic Novena devotion-nyń duǵalaryn taratý týraly talaptyń   nemese qasıetti hattardaǵy ýádeler men qaýip-qaterlerdi sekýlárızasıalaýdyń nátıjesinde paıda boldy degen boljam bar. XX ǵasyrda kóbeıtip basý tehnıkasynyń paıda bolýymen osyndaı hattar aldymen qaǵaz túpnusqalardan kóshirile bastaǵan, sodan keıin sandyq túrge kóship, elektrondyq poshta arqyly taratyla bastady.

[Sekýlárızasıa — [lat. saecularis - zaıyrly] — saıasattyń dinnen azat etilýi, onyń tabıǵı-tarıhı úrdiske aınalýy. Bıliktiń sekýlárızasıalanýynyń nátıjesinde saıası uıymnyń qundylyqtary, bedeli, qyzmetteri óziniń sakraldy, tabıǵattan joǵary, tylsym kúshtik mazmunyn joǵaltady.]

«Qaıyrymdylyq hattary»

Mundaı hattardyń mátininde qaıyrymdylyq, saıası nemese memorıaldyq maqsattar úshin belgili bir meken-jaıǵa aqsha nemese zattardy jiberý týraly ótinish jazylady. Osy tektes eń alǵashqy hattardyń ishinen 1888 jylǵy «Kamberlendz aýdanynyń aq kedeıleriniń» bilim alýyna usaq-túıek túrinde qaıyrymdylyq jınaǵan hatyn atap ótýge bolady. Hattyń mátini aldyńǵy nusqanyń adaptasıasy bolyp tabylatynyn, sondaı-aq alýshyǵa ózi tanıtyn tórt adamǵa hattyń kóshirmesin jiberýin ótinip jazǵan. Hat marapat retinde adresatqa: «...biz úshin ólýge daıyn bolǵandardyń batasyn alasyń» degen ýáde bergen. 1889 jyly bir amerıkalyq stýdenttiń haty 10 sentten jınap, kóshirmesin on danadan jiberýdi suraǵan. Hattyń mátini onda kórsetilgen sanǵa deıin kóbeıtip kóshirýdi jáne kóshirmeni de sanmen belgileýdi, sondaı-aq kóshirme sany belgili bir mólsherge jetkende taratýdy toqtatý týraly ótinishti qamtıdy. Mundaı tájirıbe 1916 jylǵa deıin saqtalǵan. Biraq, hat «iske qosylǵan» ýaqyttan birneshe jyl ótkennen keıin belgilengen maksımýmy ózgertilgen kóshirmeler qalyp qoıǵan. Kóbine osyndaı hattardyń mátininde tizbekti jalǵastyrýdan bir márte bas tartýdan bolýy múmkin saldardy tym ásirelep jazǵan. Keıinrek paıda bolǵan «qaıyrymdylyq» hattarynda hatty taratýdy toqtatý jónindegi nusqaýlar bolmaǵan jáne aqsha talap etilmegen. Mysaly, Kreıg Shergolftyń haty (Craig Shergold) hál ústindegi balaǵa saýyǵyp ketýine nıet bildirip, tilek jazylǵan ashyqhattardy jiberýlerin surady. Ondaǵy bar maqsaty: Gınness rekordtar kitabynyń sol kezdegi rekordtaryn basyp ozý edi. Hat 1989 jyldyń qyrkúıeginde faks, elektrondyq jáne qarapaıym poshtalar arqyly «iske qosyldy». 1990 jyldyń jeltoqsanyna qaraı 33 mıllıon ashyq hat kelip tústi. Bul prosesti toqtatýǵa qansha talpynystar jasalǵanymen, ashyqhattar kelýin áli de toqtatar emes. Qaıyrymdylyq hattar «tizbekti hattarynyń» damýyna sebepshi boldy, jáne qyryq jyldan keıin «aqsha hattarynyń» paıda bolýyna alyp keldi. Mundaı hattar ınternette keńinen taralǵan, biraq olardyń kópshiligi alaıaqtyq ekeni belgili. Sondaı-aq, qaıyrymdylyq hattarynyń sanatyna jalǵyz belgili mysal — 1905 jylǵy mısıonerler úshin duǵa etý týraly ótinish jazylǵan hat ta kiredi.

«Petısıa»

Qazirgi zamanǵy petısıa hattary (qoltańbalardy) kóshirý, taratý jáne jiberý týraly ótinishterdi qamtıdy. Erte kezdegi osy sanattaǵy hattar qatań talaptarmen shektelip otyrǵan. Atap aıtqanda, 1903 jyly AQSH Kongresine jas balalarǵa temeki satýǵa tyıym salý týraly talappen petısıaǵa qosý úshin aty jáne meken-jaıy týraly derekterdi «Amerıka moral qoǵamdyǵyna» jiberýlerin suraǵan. Keıinirek mundaı hattardyń mátinderi kúrdelenip, petısıaǵa mátini de jazyla bastady. Mysaly, Respýblıkalyq partıadan Prezıdent laýazymyna Kalvın Kýlıdjdiń (Calvin Coolidge) kandıdatýrasyn qoldaý týraly haty. Saıası naýqandarda osyndaı hattardy keńinen paıdalaný 1912 jyldan bastaý aldy. Petısıanyń basqa mysaldary: Chehıanyń táýelsizdigi týraly petısıasy (1949), ıadrolyq qarýsyzdaný (1985), aparteıd týraly narazylyqtar (1988) jáne Procter & Gamble kompanıasynyń boıkoty jaıly (1986). Birde «Komsomolskaıa pravda» gazeti «álemdi jarýǵa jol bermeımiz» (aǵylsh. No to world Holocaust!) atty úndeý jarıalap, oqyrmandarǵa ony qıyp alyp, AQSH prezıdentine ashyqhat retinde poshta arqyly jiberýin surady; Aq úıdiń poshta qyzmeti sansyz hattardyń astynda qaldy. Mundaı hattar ınternette de kezdesedi, mysaly, National Public Radio (1996) qoldaý týraly úzdiksiz petısıa.

«Baıytatyn hattar»

«Aqsha» hattary alýshyǵa bolashaqta paıda tabatynyn alǵa tarta otyryp, aldyńǵy bir nemese birneshe adresatqa qarjy jiberýge úndeıdi. Hatta aty-jóni men meken-jaıy kórsetiledi. Alǵash ret mundaı hattar AQSH-ta 1935 jyly paıda boldy, olardyń ishinde birinshi bolyp «tıyn jiber» («Send-a-Dime»), sondaı-aq «baılyq klýby» («Prosperity Club») (Denver) degen atpen belgili hattar boldy. Danıel Van Arsdeıl bul hattardyń tarıhyna úńile otyryp, hatqa 1933 jylǵy «sáttilik haty» úlgi boldy degen qorytyndyǵa keledi. «Aqsha» hattary 1950-shi jylǵa deıin (múmkin odan keıin de) «sáttilik hattarynyń» mazmuny men taralýyna áser etip otyrǵan. Olar burynǵysynsha qaǵaz túrinde (2002) jáne keıinrek elektrondy túrde de (2001) jıi kezdesedi. Mundaı poshta qarjy pıramıdalarynyń shemalary AQSH-ta (USPS) zań buzýshylyq bolyp esepteledi.

«Almasý hattary»

Mundaı hattar bir nemese birneshe hat alýshylarǵa kishigirim zatty (resepti bar paraqsha nemese ashyq hat) jiberý týraly ótinishti qamtıdy. Mátinde alýshy tizbekti úzbegen jaǵdaıda, óz zattarynyń ornyna jaqyn arada basqa da kóptegen zattardy alatyny jazylady. Alǵash ret mundaı hattar 1935 jyly paıda boldy. Osy hattar «tıyn jolda» degen sıaqty hattarǵa úlgi boldy. Birneshe jylda mundaı hattardyń kóptegen túrleri paıda boldy, jáne bul óz kezeginde adresattardyń tiziminiń qysqarýyna yqpal etti (1937). «Sáttilik hattaryna» qaraǵanda,  «almasý hattarynda» jiberý úshin suralǵan kóshirmelerdiń sany men meken-jaı sandary árbir kelesi hatta erekshelenip otyrady. «Almasý hattary» burynǵysynsha qaǵaz túrinde (1996) aınalymda bar, óte sırek jaǵdaıda — elektrondy túrde de kezdesedi.

«Álemdik rekord»

1980-shi jyldary ashyqhat túrindegi «almasý hattarynyń» biri balalar arasynda joldana bastady jáne tizbek úzilmegen jaǵdaıda barlyq «tizbekti hattar» arasynda Gınnestiń rekordtar kitabynyń álemdik rekordtaryn ornatady degen jalǵan málimdeme taralǵan (1985). Jańa myńjyldyqtyń bastalýymen hattardan ashyqhattyń suranymy joǵalǵan, tek álemdik rekordtyń ýádeleri úshin ǵana (rekordtar kitabynda  tizbektiń árbir qatysýshysyn atap ótetindikten) aınalymda júrdi. Sonymen qatar, prosesti úzgen adamdy birden taýyp, oǵan orny tolmas zıan keltiretini eskertilgen (2000). «Tizbekti hattar» týraly faıldary bar saıtqa kirý týraly derekterdi taldaı otyryp, Danıel Van Arsdeıl bul hat áli de aıtarlyqtaı kólemde aınalymda júr degen qorytyndyǵa keledi (2005). Ol balalarǵa baǵyttalǵan hattaǵy qoqan-loqy máselesi óte daýly bolǵanymen, hat keıbir qyzyqty sıpattarǵa ıe ekenin aıta ketken: konverttiń artqy jaǵyndaǵy ataýlardyń tizimi, poshta markalarynsyz taratylýy, sondaı-aq, kezdeısoq tártippen ósip kele jatqan birinshi hattyń kúni. Danıel Van Arsdeıl bul hattaǵy barlyq tabysty ónertabystar kezdeısoq nemese eriksiz paıda bolǵan degen tujyrymǵa kelgen.

«Parodıa»

Kóp uzamaı «tıyn jolda» hatyna qatysty shý kópshiliktiń nazaryna (April 19, 1935) shyqqan soń, bastapqy mátini men túpnusqalyq hattyń taralý aýqymynyń progresin ájýalaǵan parodıalyq hattar paıda boldy. Baspasózder kelesi túrlerdi atap ótken: «pınt jiber» («Send-a-Pint») jáne tizimdegi birinshi adamdy óltirýge shaqyrǵan «óltirýshilerdiń klýby» («Drop Dead Club») (1935). Basqa parodıalar «áıeldermen almasý» (1953) jáne «tizimdegi eń birinshi mekenjaıǵa kelip, gazonyna dáret syndyrýǵa» shaqyratyn «tyńaıtqysh klýby» (1971) ataýlarymen belgili. Mundaı hattar 1935 jylǵa deıin aınalymda boldy degen boljam bar. Parodıalar BAQ-da jıi jarıalanyp otyrǵan. Degenmen, mundaı hattardyń túrler kóp bolǵan. Olardyń mátinderinde kóshirmelerdi kóbeıtip jiberý kerek degen ótinish joq, sondyqtan olar «tizbekti hatqa» balama bola almaıdy. Danıel Van Arsdeıl parodıalar birinshi kezekte «aqsha hattarynyń» jalǵan tustaryn jáne olardan keletin zıandy kórsetý úshin paıda bolǵan dep sanaıdy, sondaı-aq olardyń «sáttilik hattarynyń» mazmunyna áser etkenin atap ótken. Parodıalar ınternette keńinen taralǵan (St. Paul).

Tizbekti hattyń basqa da túrleri

«Tizbekti hat» degen ataýmen bereshek nemese aıyppuldar týraly, sondaı-aq ótelmegen bereshekterge qatysty basqa da aqparattar, mysaly, nesıe boıynsha merzimi ótken tólemder týraly qandaı da bir habarlama nemese hattardy da ataıdy.

«Elektrondy hattar»

Bul sanatqa e-mail arqyly basqa adresattarǵa jıi jiberiletin hattar kiredi. Olardy taratý úshin motıvasıanyń úlken aýqymy bar. Munda alaıaqtyq, ázil men dostyq habarlamalar jeterlik. Ólim qaýpi bar «jelilik keńester» de joq emes, mysaly, «medısınalyq jýrnalǵa jalǵan silteme jasaı otyryp barlyq dostaryńa «qan aınalymyn jaqsartý úshin júrek ustamasy kezinde barynsha kúshtirek jótelý» atty usynym- prezentasıasyn jiberý» usynysy.

Qazirgi zamanǵy elektrondyq poshta jáne messendjerler arqyly jıi taratylatyn «tizbek hattarynyń» mysaldary:

№	Hat	Hattyń túsindirmesi
1	Myna kontaktiden kelip túsken habarlardy qabyldamańyz, bul vırýs! Arman men Murat jáne taǵy da birneshe paıdalanýshynyń vındovsy isten shyqty! Barlyq tanystaryńyzǵa joldańyz!
2	Whatsapp (nemese facebook t.b) aqyly bolady! Bálenshe ýaqyt aralyǵynda mıllıon daýys jınaý kerek. Eger úlgermeı qalsańyz, onda avataryńyzdyń túsi qyzǵylt bolyp ózgeredi, ıaǵnı endi  Whatsapp (nemese facebook t.b) úshin aqy tóleýiń kerek degendi bildiredi.
3	<...> Osy  habarlamany dostaryńa taratsań gúlińizdiń túsi kók bolady [nemese: ... seniń Mail.ru Agent belgisheń altyn túske boıalady]. Bul resmı habarlama < ...>	Mail.ru agenttiń belgishesi ǵalamtormen baılanys joq kezde, nemese mail.ru saıtymen baılanys ornatý múmkin bolmaǵan kezde (mysaly, taratýshynyń eseptik jazbasyn Saıt ákimshiligi spamdy taratqany úshin buǵattaǵandyqtan) ol sary (altyn) tústi bolady.
4	Bul aqparat búgin tańerteń Microsoft pen Norton arqyly keldi. Bul aqparatty Internetke qosylǵan tanystaryńnyń barlyǵyna jiberýińizdi ótinemiz. Siz «<...>» dep atalatyn elektrondyq poshta arqyly habarlama alýyńyz múmkin. Eger siz osy hatty ashsańyz, onda sizdiń ekranyńyzda «endi tym kesh; sizdiń ómirińiz endi keremet bolmaıdy» (It is too late now; your life is no longer beautiful)  degen habar paıda bolady. Sodan soń siz kompúterińizdegi aqparattyń bárin joǵaltyp alasyz, sizge poshta jibergen adam sizdiń atyńyz ben elektrondyq poshtańyzǵa jáne qupıa sózge qol jetkizýi múmkin. Bul — jańa vırýs.
5	Whatsapp (nemese facebook t.b) - qa vırýs jiberildi. Bul habarlamany <…> kontaktisin qospaý úshin sizdiń baılanys tizimindegi barlyq adamdarǵa, tipti qazir oflaın rejımindegilerge turǵandarǵa da taratyńyz . Sebebi bul — vırýs.	Paıdalanýshy atynan spamdy taratý úshin paıdalanylady. Bul spamerler úshin paıda ákeledi, óıtkeni olardy buǵattamaıdy (olardyń ornyna siz taratqan bolasyz) jáne spam taratýdy jalǵastyrady.
6	Muny baılanys tizimi boıynsha tarat. Shuǵyl <...> osyndaı toptaǵy jáne rezýs-faktorynyń qan donory qajet. Naýqas <…> balaǵa bir aıǵa jýyq ómiri qaldy.	Ádette, alaıaqtar sırek qan tobyn kórsetedi; sonymen qatar, olar mundaı habarlamalarda baılanys aqparaty retinde elektrondyq poshta, mekenjaıynyń ornyna qońyraý shalý úshin aqyly telefon nómirlerin kórsetedi jáne onyń tólemi ádettegige qaraǵanda óte joǵary bolady.
7	Eger siz bul hatty taratpasańyz, anańyz qaıtys bolady, bir qyz bul habardy taratpady, sondyqtan, onyń anasy bir jyldan keıin qaıtys boldy.	Ádette spamerler balalardy qorqytý úshin osyndaı spamdy qoldanady, jáne sol balalardyń atynan da spam taratady. 10 myń qyz hatty taratpaǵan, jáne olarǵa ýáde etilgendeı eshteńe bolmaǵan.
8	Bıylǵy qazan aıy erekshe bolǵaly tur! Bul 5 dúısenbi, 5 senbi jáne 5 jeksenbiden turatyn, bizdiń ómirimizde jalǵyz ret keletin qubylys bolmaq!  Bul qubylys 823 jylda bir keledi. Sońǵy ret 1191 jyly oryn alǵan, al kelesisi tek 2837 jyly bolady. Senesiz be, joq pa, biraq osy habarlamany dostaryńyzǵa jiberseńiz, 4 kúnnen keıin (ýáde etkendeı) jaǵymdy aqshalaı tosyn syı alasyz! Bizge fen shýı osylaı ýáde etedi!	Zıansyz spam, kórkem ázil: bul anyqtama senbiden bastaý alatyn, 31 kúnnen turatyn  barlyq aılarǵa sáıkes keledi. Mundaı aılar jıi kezdesedi, mysaly 2015 jyldyń tamyzy  men 2017 jyldyń shilde aıy da osy anyqtamaǵa saı kelip tur.

Tizbekti hattar jáne zań

1941 jyly AQSH-tyń poshta qyzmeti «Anthony13» dep atalatyn hat mátini bar ashyq hattar konverttiń syrtynda nemese ashyq hattarda «qaýip tóndiretin sıpattaǵy» pikirlerge tyıym salatyn U.S. Code Title 18-degi 1718-bólimine qaıshy keledi dep sanady. Bul hattyń mátininde «bir áıel hatty kúlkige aınaldyrǵan sebepten, 13-shi kúni onyń qyzy kór boldy» delingen. Alaıda, 1973 jyly bul zań «sóz bostandyǵyna kepildik beretin Konstıtýsıaǵy engizilgen birinshi túzetýlerine qaıshy keletin tym keń túsinikteme» retinde alynyp tastaldy (United States, 485 F2d 1087 - ge qarsy Tolett-diń isi). Konverttermen jiberiletin «sáttilik hattary» zańǵa qaıshy emes. Degenmen, qarjy pıramıdalarynyń syzbalaryn paıdalanatyn «aqsha hattary» AQSH-tyń keıbir federaldyq jáne jergilikti zańdaryna qaıshy keledi.  

Tizbekti hattar qarym-qatynas praktıkasynyń bir bóligi

Mundaı habarlamalardy, zamanaýı paradıgmada mem retinde baǵalanýy múmkin. Hattyń ári qaraı taratylýy úshin «tizbekti hattaryń» mátini emosıalyq-manıpýlásıalyq oqıǵalardy, jyldam baıytýǵa ýáde beretin qarjylyq pıramıdalardyń syzbalaryn nemese  yrymshyldyqty paıdalanady, sondaı-aq, eger alýshy mundaı hattaǵy talaptardy oryndamasa, sátsizdikpen nemese tipti kúsh qoldaný arqyly jazalaýmen qorqytady.

Mádenıettaný doktory (2002), fılosofıa ǵylymdarynyń kandıdaty (1993) S. B. Borısov «baqyt hattary» Reseı áıelderiniń ortasynda kommýnıkatıvtik-sıqyrly praktıkalardyń jalpy fenomeniniń bir bóligi ekenine senim bildiredi. Ol: «áıelderdiń komýnıkasıa jelileri qazirgi qoǵamda da bar jáne olardy qoldaý quraly retinde bir-birin aýystyratyn kommýnıkatıvti — magıalyq praktıkalar: «qasıetti hattar» (XX ǵasyrdyń birinshi jartysynan bastap), «baqyt hattary» (XX ǵasyrdyń sońǵy úshten biri), jáne «baqyt sańyraýqulaqtary» men «bálishteri» (HH jáne XXI ǵasyrdyń shegi) dep tujyrymdaıdy.

S. B. Borısov «baqyt sańyraýqulaqtaryn» men «bálishteriniń» taratý mehanızmi «baqyt hattarynyń» taratý mehanızmine uqsas ekenin atap ótti. Sonymen qatar, bálishter men sańyraýqulaqtardy usynatyn kezi belgili bir mazmundaǵy jazbalarmen súıemeldendi, mysaly: «baqyt bálishi» 19 ǵ.bastap taratylyp keledi.  

...áıelderdiń sıqyrly tájirıbeleri shamamen bylaı damyǵan. HH ǵasyrdyń ortasynan bastap 1990 jyldardyń ortasyna deıin elimizde saýyqtyrý sýsyny, ári emdik qural retinde «shaı sańyraýqulaǵy» taratyldy. 1990-shy jyldardyń ortasynan «shaı sańyraýqulaǵynyń» tiri tirshilik retindegi mıfologıasy qalyptasty. Paıda bolǵan «shaı sańyraýqulaǵymen» qarym-qatynas jasaýdyń jańa formalary paıda bola bastady, sańyraýqulaqpen qarym-qatynas negizinde olardan bólinetin zattardy tutyna otyryp, tilekteriniń júzege asyrylýy múmkin degen boljam boldy. Aqyrynda, 1994-1997 jyldary «baqyt sańyraýqulaǵy» paıda bolady — «sańyraýqulaq sýsynyn» tutynýdy toqtatyldy, bar zeıin sáttilik pen tilekterdi júzege asyratyn sańyraýqulaqpen tikeleı qarym-qatynasqa shoǵyrlandy. Sol kezeńde «baqyt bálishi» — organıkalyq sýbstansıamen qarym-qatynastyń jeke-kommýnıkatıvtik aspektisi (kólemi úlkeıgenimen) aıtarlyqtaı azaıǵan sıqyrly tájirıbe paıda bolady.

«Baqyt bálishin» bergen adam onyń sıqyrly kúshine senetin edi.

... kommýnıkatıvti-sıqyrly «rásimniń» jalpy kórinisi mynadaı: Tanys adamǵa beriletin zat («ashytqy», qamyr)  sol adamnyń kelisimimen tapsyrylady. «Ashytqymen» birge bolashaq ónim «baqyt bálishi» nemese «German «bálishi» dep atalatyn resept beriledi.  10 kún boıy ázirlengen qamyr eki, úsh nemese tórt bólikke bólinedi. Bir bóliginen bálish daıyndalady, qalǵan bóligin reseptpen birge «jaqsy, meıirimdi» adamdarǵa — 17-18 jastan asqan, áıel adamdarǵa berilýi kerek. Pisirilgen bálishti otbasymen birge jese, otbasynda baqyt (beıbitshilik, kelisim) ornaıdy, nemese erekshe jaǵdaı jasamaı jegen bolsa tilegen tilegi qabyl bolady dep senedi.

Syn

BreakTheChain.org joba jasaýshysy Djon Ratlıff (John R. Ratliff), «tizbekti hattardy» elektrondyq poshta arqyly taratýǵa qarsy bolǵan. Osyndaı hattardy taratý elektrondyq komýnıkasıalardyń bastapqy fýnksıasyna qaıshy ekenine jáne paıdalanýshylardy jańylystyrýǵa alyp keletinine senim bildiredi. Ol paıdalanýshylardy osy tektes habarlamalardy synı baǵalaýǵa, mundaı hattardyń «tizbegin úzýge» jáne olardy odan ári jibermeı, múmkindiginshe adresatqa olardyń zıandylyǵy men qaýiptiligi týraly aqparatty jiberýge shaqyrady.
 
Jobanyń maqsaty týraly aıta otyryp, avtor:

«Tizbekti úzý» — habardyń anyq shynaıylyǵyna nemese jalǵan ekenine kóz jetkizý, eń aldymen, ony taratý úshin elektrondyq poshtany paıdalanýdyń shekteýleri men saldaryn eskerý degendi bildiredi. Bul habarlamany birden joıý qajet degendi bildirmeıdi, biraq bul ony taratý úshin basqa ádisterdi tabý qajettiligin bildiredi. Elektrondyq poshta esh senimdi emes (kóshirmeler túpnusqadan dáldigi men aqıqattyǵy boıynsha jaman jaqqa ózgertilýi múmkin), jalǵan bolýy da yqtımal (e-meıldiń salystyrmaly anonımdiligin eskere otyryp, habarlamanyń shyǵý kózi jıi joǵalyp jatady); keń aýdıtorıaǵa aqparatty taratý úshin anaǵurlym qolaıly joldar da bar.  

Sondaı-aq joba avtory saıtta jarıalanǵan sholýlardaǵy aqparatty taldaý jáne teriske shyǵarý múmkindigi úshin onyń koleksıasyna hattardyń mysaldaryn jiberýdi suraıdy. Joba BreakTheChain.org 1999 jyldan beri bar, al onyń qyzmeti birneshe ret amerıkalyq jáne eýropalyq BAQ-tarda jarıalandy.

---