InfoHub Logo

Búkil ısi qazaqqa kemeńgerligimen úlgi-ónege bolǵan Tóle bı toqsan úsh jasynda dúnıeden ótti. Tóleniń óz ósıeti boıynsha kóp jyl bılik qurǵan Tashkent qalasyna, áıgili Babyrdyń naǵashy atasy Júnis hannyń janyna aparyp jerlemekke halyq jınala bastady.

Tóle bı meken etken qasıetti Qazyǵurt topyraǵynan Tashkentke deıin qanshama qashyq jer ekeni belgili. Máıitti jetkizýdiń ózi ońaı soqpaıdy. Kópshilik sol qıyndyqty oıǵa da alar emes. Qazaqtyń dana ulyn qoldan túsirmeı jetkizbek. Bıdi sońǵy saparǵa shyǵarýǵa daıyndyq jasalyp jatqan kez. Jurt abyr-sabyrmen júrgen sátte Tóleniń qyrǵyz áıeli joqtaý aıtylyp jatqan qaraly úıden sytylyp, syrtqa shyqty. Eri kóz jumǵaly jylaýdan kóz ashpaǵan onyń kózi qyzaryp, qabaǵy isip, jaǵy sýalyp ketipti.

Qaraly topqa qyzmet kórsetken aýyl adamdary ári-beri júgirip júr. Qoldaryna taıaq ustap «oı, baýyrymdap» jylap, Ótebaı men Álibaıdan taraǵan aǵaıyndar arasynda Tóleniń óz uldary da tur. Solardyń arasyndaǵy óz uly Qojamjarǵa kóz toqtatyp qaraǵan edi, biraq ol anasyn baıqaǵan joq. Ózine shaqyryp alýdyń sáti túser emes, janyna óte bergen balań jigitke ulynyń ózine jolyǵyp ketýin tapsyrdy. «Anań shaqyrady» degen sózdi esitken soń Qojamjar da shetke shyǵa bergende, anasy «beri júr» degendi ymmen uqtyryp, buryla berdi. Uly jaıymen sońynan ilesip keledi.

Shetkeri shyqqan soń uly «ne aıtasyz, apa?» degen saýaldy júzben anasyna qarady.

— Balam, atadan aǵaly-inili týysyń kóp bolǵanymen, anadan jalǵyzsyń. Qazaqtyń «kúndestiń kúli de kúndes» degen sóz bar. Ákeń barda ol bilinbeıtin. Endi sý betine qalqyp shyqqandaı, súıeldeı kórinetin bolasyń. Sondaı sátterde áıelder ǵana emes, balalar arasynda da kıkiljiń bolýy múmkin. Sol kezde jalǵyzsyraısyń-aý, balam, — dep aýyr kúrsindi.

— Oı, apa-aı! Siz de qaıdaǵyny aıtady ekensiz! — dedi Qojamjar.

Ulynan mundaı sóz esitken ana oǵan janaryn qadaı qarady da:

— Ákeń bolsa, dúnıeden ótti. Týystaryń áli-aq túrtkileıdi. Ony aman bolsaq, kóre jatarmyz. Qazirgi aıtarym mynaý: jylqydan tý bıe aldyrtyp, tez arada soıdyr, men dastarhan qamyn jasaıyn. Qos túıege eki kıiz úıdi arttyr! Otyn, sý men qazan-oshaqty ózim qamdaımyn. Ákeńdi jer qoınyna tapsyrǵan soń súıekshiler qaıtar jolda biz qos kıiz úıdi tigip, kútip turaıyq. Jol uzaq sharshaıtyndar bar, sýsaıtyndar bar. Úıimizden birinshi bolyp dám tatyraıyq, — dedi.

Súıekshiler halyqtyń bir asyl ulyn jer qushaǵyna tapsyryp, qaıtyp keledi. Ystyq kún tańdaıyn qurǵatyp, qabyrǵasy qaıǵydan janshylǵan kóp halyq aýylǵa qaıtyp kele jatty. Uzaq jol júrip, shubyrǵan attyly-jaıaý adamdardyń erinderi de shólden kezerip ketti. Az ǵana aıaldaǵylary kelgenmen, olaı etýge bolmaıdy. Kópshilik qarsy aldynda tigilgen qos úıdi, býdaqtaǵan tútindi kózderi shalady. Osy sátte top ortasynan Tóleniń uly Qojamjar sýyrylyp shyǵyp, alda kele jatqan Qazyǵurt óńiriniń piri bolǵan ıshannyń atynyń shylaýyna kelip jarmasty.

— Ata, atataı! Qaı bala ákesiniń jambasy jerge tıgenine kúızelmeıdi. Allanyń ámirine qalaı qarsy bolamyz. Taǵdyr isi, týmaq bar da ólmek bar. Kónbeske lajymyz joq. Ákeme kórseter qurmetimniń biri bolsyn. Mynaý tigýli turǵan qos kıiz úı meniń shańyraǵym. Attan túsip, Quran oqyp, dám-tuz tatyp ketińizder, — dep qıyla surady.

Óksigin basa almaı turǵan jigitke bir sát únsiz qarap qalǵan ıshan atynyń basyn úıge qaraı bura berdi. Qaraly kıim kıgen Tóleniń qyrǵyzdan alǵan áıeli daýys sala jylap, súıekshilermen kórisýge shyqty. Qaraly top osylaı eriksiz kidirdi. Aqsaqaldar kıiz úıge jaıǵasyp, jastar jaǵy syrtqa tóselgen kórpege otyrdy. Quran oqylyp bolǵan soń dastarqan jaıylyp, as pen sýsyn ákelindi.

Sol kezde Tóleniń kózi tirisinde ustaǵan ilmek belgisi bar, jelegin qara qyjymmen kómkergen týy oń bosaǵaǵa qoıylǵan edi. Qojamjardyń anasy sol týdy aldy da, ábdirege salyp qoıdy. Quran oqylyp, bata qaıyrylyp, jurt ornynan tura bastady. Qojabek pen Jolan týdy alaıyn dese, ornynda joq. Jurt sasqalaqtap, basqa balalary tús kórgendeı tańdana qarap qaldy.

— Tý qaıda? Tý qaıda?

Osy kezde Qojamjardyń sheshesi:

— Nege aıqaılaısyńdar! Men de ákeleriń Tóleniń etegi tıgen nekeli áıelimin, balalarym. Men senderdiń analaryń bolsam, osy úı de Tóleniń óz shańyraǵy. Tý osynda búgin tigildi, qashan jyly berilgenshe osy shańyraqta saqtalatyn bolady, — dedi.

«Týdan aıyrylý — bılikten aırylý degen sóz. Bul qalaı bolǵany? Qolmen ustap kelip, aıyrylǵanymyz ba, joq, olaı etýge bolmaıdy. Alda kútip otyrǵan el bar. Týdy alyp ketip, úlken úıge tigýimiz kerek», — dep oılaǵan ózge balalary daý aıta bastady. Tipti aıqaı shyǵyp, daý týdy. Óıtkeni bul úı de Tóleniń bir úıi, Qojamjar da Tóleniń óz uly, anasy nekeli áıeli ekeni de ras, janazaǵa jınalǵan halyq ta osy úıde alǵash Quran oqyp, dám tatyp otyr. Negizinen Qojamjardyń anasyniki de durys. Biraq báıbisheniń úıi súıekshilerdi kútip, qam jasap otyrǵanyn da jurtshylyq biledi. Qaı jaǵyna shyǵý kerek? «Ári tartsań, arba synady, beri tarsa ógiz óledi» degenniń keri osy. Kópshilik el
jaqsylarynyń sheshimin kútken.

— Ýa, jamaǵat! Ádildikke júginip, adaldyqty moıyndasańdar, bılikti men aıtaıyn, — dedi ıshan.

— Aıtyńyz, aıtyńyz! — dep kópshilik shý etip qaldy.

— Olaı bolsa, tý qaıda tigilse, sonda qalýy tıis. Endi janjaldasýdyń jóni joq, — dep bata berip, ornynan tura berdi. Bul sheshimdi kópshilik te maquldap, ornynan turdy.

Osylaısha Tóle bıdiń týy Qojamjar balalarynyń enshisine tıgen eken.

Asyra silteý kezeńinde Tóle bı tutynǵan zattar men at-ábzelderi sholaq belsendilerdiń qolynda ketetin bolǵan soń, ony saqtap qalý maqsatynda jer qazyp, jasyryp kómgen eken. Sol osy zattardy tyǵyp qoıǵan qarttardyń ózi de o dúnıelik bolyp ketti.

---