InfoHub Logo

«Derek» sovhozyna baryp onyń is arhıvterin aqtaryp tanysa bastasańyz, kóptegen aktiler kóz aldyńyzdan ótetin bolady. Bári de jylqy týraly jazylǵan. Aktiniń bárine tán nárse mynaý: eriksiz soıyldy, shaýyp kele jatqanda ortan jiligi úzilip ketti, oınaqshyp turǵanda tobyǵy taıyp ketti: jylqyny qasqyr qýyp bireýi jartastan qulap ketti, taǵy biri apanǵa túsip ketti, jana bastap úırenip júrgende arqanǵa oralyp, moıny astyna qaıyryla jyǵylyp, aýyz omyrtqasy shyǵyp ketti. Nesin suraısyz, osyndaı «ketti» tolyp ketti. Tek bıyldyń ózinde jıyrma bir jylqy asyq jiligi, toqpan jiligi, kóri jiligi synyp, tipti eshteńe tabylmaı bara jatsa, qıadan qulap, jambasy synyp óte beredi, nemese bir tuıaqtyny asha tuıaqty buqa súzip jiberip te shyǵyn bolypty.

Bul qalaı? Ortan jiligi opyryla beretin jylqyny baǵyp, aqy alyp júrgen kisi qaıda? Sovhozdyń dırektory Tasan qaıda? Árıne ol osynda. Ol aktilerdiń bárine:.«bekitemin, «Derek» sovhozynyń dırektory — Tasan» dep qasqıtyp turyp álde neshe ırek jasap qolyn qoıa beredi. Nege ekeni belgisiz. Osynsha jylqynyń aktiler boıynsha «eriksiz soıylýy» Tasanǵa shybyn shaqqandaı da áser etpeıdi.

«Eriksiz soıylǵan» jylqynyń árqaısysynyń memlekettik baǵasynyń onnan biri tólenbeıtini-aq jurtqa batyp barady. Máselen № 176 taı «taýdan qulap ketip», bir júz somǵa satyldy. Tasan oǵan renjigen joq, óıtkeni ózi barǵan úıden basyn mújıdi. Alaıaq kári bıe aıaǵy ketti delindi. Memleket esebinen tegin jem-shóp berip, tyǵyrshyktaı etip semirtti. Ózi soıyp aldy. Qaıqaıtyp qazysyn aınaldyryp, múshelep, jiliktetip bólgizýge Saǵyndyqty ertip keldi. Soıǵyzdy. Paı-paı! Aıtpasańyzshy!.. Aq maı aqtaryldy-aý. týra sere qazy shyqty. Dánge baılaǵan soń dándeı bórtken eken janýar.

Tasannyń dostary mundaıda tasada qalǵan joq. Obaly neshik memleket esebinen bolsa da úlesin alyp otyrdy. Ortan jiligi úzilgen toryny Manań osylaı jedi. Sonymen barlyq soıylǵan semizdiń biri de ashanaǵa jiberilmedi. Ol Tasannyń esine kelmedi deısiz be? Ony ol bilgen. Biraq ata-baba tamaǵy — qazy tátti, qazydan góri joldas ta tátti.

«Jigittiń jigiti aldyn boljaıdy» degen de ras eken. Tasan kúnderdiń kúninde kerek bolar degen oımen zań qyzmetkerlerinen de dos izdedi. Osyndaı bireý kerek bolyp júrgeninde qýdaı advokat Ózekovty ózi aıdap kelip berdi emes pe? «Bir qýǵa bir qý qyzyl ińirde jolyǵady» degen sıaqty daǵy. Búkil «Derekte» turýshylarǵa belgili, jer-sý baspaıtyn júırik—báıge toryny satty da jiberdi. Ol da jigit eken. Bireýdiń asyq jiligin jegende óziniń jambasyn usyndy. Tasandy shildehanaǵa shaqyrdy. «Qur qasyq aýyz jyrtpaı ma?», sondyqtan «baýy berik bolsyn» aıtyp, Tasan bir qunan qoıdy mashınaǵa basa bardy. Ol da Tasanǵa «seniń de baýyń myqty bolsyn» depti. Biraq ol batanyń oryndalar oryndalmasyn bile almapty.

Óstip tym irilep ketken Tasan biraz usaqtaǵysy kelipti. Sóıtip usaq malǵa aýyz salypty. Toqtyny qozdatyp, toraıdy jeı bastapty.

Tasan mal ósirgen eldiń balasy ekenin osy jerde bir kórsetip tastady. Ol toqtyǵa qoshqar jiberip, ósimge keneldi de qaldy. Biraq kókjan toqty Tasannyń talabyn tartyp tastady. Toqtydaı qozdaǵan qoı qandaı? Toqtynyń qozysy qandaı? Sýyqqa shydamady. Ótken jyly qoıdyń basqy kezde ósimin, keıinnen ólimin kóbeıtken de — naq osy toqty men toqtynyń qozysy boldy. Oǵan qaraǵan Tasan joq. Óıtkeni qansha semiz bolsa da, jylqynyń eti kesek keledi. Qoıdyń etine ne jetsin! Bilemdegen quıryqqa, japyraqtaǵan baýyrdy qosyp, tuzdyqtap turyp, sylqytkysy keldi onyń. Sondyqtan súbesin basyp júrip, ózi bes qunan qoıdy aldy. «Toıǵan soń toqtynyń eti topyraq tatıdy» degen emes pe? Kóp jegesin kisi qoı etinen de shyǵady eken. Dırektor joldasqa tamaqty túrlendirý kerek boldy. Endi ol toraıdyń jumsaq quıqasyn, maıly tumsyǵyn ańsapty.

Osyndaıda eptilik kerek. Sonda Tasannyń qolynan buıryq neshe túrli bolyp shyqty. Úlkendi kishireıtti, kishini úlkeıtti. Solaı istemeı qaıtsin, «Alarmanǵa altaý az, berermenge beseý kóp». Ózine ıemdenerin úlkeıtip alyp, kishireıtip jazýǵa kóp aqyl kerek bola ma!?

Jyly-jumsaqqa úırengen Tasan jas toraıdyń taǵy bir qýyrdaǵyn ańsady. Oǵan toraı qıyn ba? Ózine kerek dep tapsa, toraı túgil qabandy da qylǵıdy. Silikpelep jeýge aıyna eki toraıdan alyp otyrdy. Jeýdi bilgen batyr, onyń izin jasyrýdy da, dokýmentti jóndeýdi de biledi. Ol jegen toraı torǵaıdaı bolyp. dokýmentke tústi. Árqaısysy eki kılogramnan delindi. Kılogramdaǵan sary maı, shólmektegen araq ózi kelip jatady. Tere berip keregi ne, olardy «usaq nárse» dep-aq qoıa salaıyq. Ol túgil aıyrbastap alǵan megejindi de, magazınnen keńsege dep satyp alyp, ózine sińirip ketken kilemdi de aıtqanymyz joq. «El qulaǵy elý». Tasannyń ishken-jegenderiniń basqasyn biz aıtpasaq ta jurt biledi.

1951

---