InfoHub Logo

1. Kútpegen shaqyrý

Amangeldi qolyndaǵy qaǵazǵa qaıta-qaıta qaraı berdi de, kelinshegi Záýrege:

— Mynaý oıda joq nárse, aýdandyq partıa komıteti men aýdandyq Sovet atqarý komıteti bizdi esep berýge shaqyryp jatyr, - dedi.

— Qaı aýdandyq partıa komıteti? Qandaı esep? — dedi Záýre tandana.

— Ózimizdiń týǵan Sarqan aýdanymyz. Mine oqy. «Sarqan aýdany eńbekshileriniń aldynda jerlesteriniń tvorchestvolyq esebi». Kún tártibin kórdiń be?

— Mynaý jańa nárse eken, — dedi Záýre.

— Bolatqa, Husaıynǵa telefon shalyp kóreıikshi. Olar shaqyryldy ma eken? Amangeldi ári abyrjyp, ári birtúrli qýanǵandaı bop ketti. — Týǵan jerdiń mynasy jaqsy ınısıatıva ma dep turmyn.

Bolat pen Husaıyn da shaqyrý alǵandaryn aıtty.

— Shettemesin, eli, jeri aldynda árqashan qaryzdar ekenin umytpasyn degeni ǵoı.

Qyzýlaý sóıleıtin Bolat bul pikirdi birneshe qaıtalady.

...Almatyda júrgen jerlesteriniń kelisimin alǵan soń endi «ábigerdiń» aýyrlyǵy «Bakaly» sovhozyna tústi. Sovhoz dırektory Azamat Sársenbaev pen partkom sekretary Serik İlıasov aýyl azamattaryn birneshe ret jınady.

— Ózimizden shyqqan túlekterimizdiń basyn qosyp shaqyrǵanymyz jaqsy. Olar esep bersin deıik, al óz aıtarymyz bar ma, kórseterimiz qaısy?

— Ońasha kelip júrgende baıqalmaıdy eken. Mine bir ǵana sovhozdan jeti ǵalym kandıdaty, áıelderimen toǵyz kandıdat, eki profesor. Oý, bir joǵary oqý ornyn ashyp jiberýge bola ma deımin, — dep qaljyńdady Serik. Qaljyń qaljyńmen, jaqsylap daıyndalý kerek. Sovhoz kollektıvine bul úlken bir oı salarlyq dúnıe bolǵaly tur menińshe. Eshbir boıamasyz, biz de bardy bardaı, joqty joqtaı aıtaıyq.

Aıtpaqshy, dedi sózge aralasqan sovhoz dırektory, — jerlesimiz Amangeldi Bekbaev jazýshylar Baqytjan Momyshuly men Zeınep Ahmetovany erte kelsem qaıtedi, — depti.

— Zeınep Ahmetova Baýyrjannyń kelini emes pe. Álgi «Shýaqty kúnderdi» jazǵan sol ǵoı, dedi otyrǵandardyń biri.

— Men maıdangermin. Baýyrjannyń ózin kórmesek te urpaǵyn kórip qalaıyq. Kelisim berý kerek, — dedi soǵys ardageri Ábdikárim Serikbaev.

Aýdandyq partıa komıtetinde bolǵan bir áńgimede «bizdiń aýyldan shyqqan oqyǵandar kóp» degen sózdiń mynadaı úlken ıdeologıalyq sharaǵa oıysatynyn Serik alǵashqyda asa baıqaı qoıǵan joq edi.

— Al aǵaıyn, «tas túsken jerine aýyr», endigi áńgime bizde.

2. Azamatyna qarap, aýylyn tany

Iýl aıynyń orta kezi. Sovhozdyń jańadan salynǵan «kafesi». Almatydan kelgender aınalasyna tańyrqaı qaraıdy. Astanadaǵy ádemi kafelerden eshbir kemdigi joq. Búgingi zamanǵy «Bar» degeni de bar, mýzykasy da oınap tur. Munda soǵys jáne eńbek ardagerlerimen kezdesý bolmaq. Aýyldyń keshegi tarıhy, ary olar. Kafe kóp keshikpeı kelgenderge lyq toldy. Kezdesýdi Sarqan aýdandyq partıa komıtetiniń ıdeologıa jónindegi sekretary Perelevskaıa Lúbov Borısovna ashty.

— Búgingi bas qosýdy «qymyz basyndaǵy qyzyqty áńgime» desek te bolar. Aldaryńyzda osy sovhozdan ár jyldary túlep ushqan óz balalaryńyz. Olardyń ne istep júrgenin biz bileıik, bizdiń ne istep jatqanymyzdy olar bilsin. Kelinderińiz de kelip qapty. Kóbińiz kórip júrseńizder de, kelgen joldastardy tanystyrý úshin sóz osylardyń kóbiniń ustazy, soǵys ári eńbek ardageri Toqbýra Ahmetovke beriledi.

Toqbýra Ahmetov: Men qatty tolqyp turmyn. Osy kelgen azamattardyń sábı shaqtary, mektepte oqyp júrgen kezderi meniń kóz aldymda ótip edi. Aldy osyndaǵy mektepten soǵystyń sonaý aýyr jyldarynda oqydy. Qazir biri jazýshy, biri ǵalym. Qandaı ǵanıbet. Ustaz baqyty — urpaǵynda demekshi, bulardy búgingi dárejesinde kergenime qatty tebirenip turmyn. Daýysymda da diril bar ma, qalaı. Degenmen, kelgen túlektermen tanystyraıyn.

Toqbýra maǵan qarady. Mosqal tartqanmen, daýysynda — sol baıaǵyda bizderge sabaq berip júrgendegi órlik, qadap - qadap, nyq - nyq sóılep tur. Maıdannan bir aıaǵynan aqsap baldaqpen kelip, bizge matematıkadan sabaq bergen edi. Osy kisige qarap, kóbimizdiń matematık bolǵymyz keletin. Sodan pedagogıka ınstıtýtynyń matematıka fakúltetin syrttaı oqyp bitirdi. Bul kúnde bes-alty balanyń ákesi, ulyn uıaǵa, qyzyn qıaǵa qondyrǵan, «ata» degen atqa da ıe bolǵan. Alpystyń altaý da ıe bolǵan. Alpystyń altaý kelse de, ustazdyqtan qol úzgenine bir jyl ǵana bolypty. Aıaýly ustazdy mektep te kópke deıin jibergisi kelmeıdi ǵoı.

Ustazym ǵana emes, myna otyrǵan qarttardyń basym kópshiligi maǵan tanys. «Yzǵar» romanyndaǵy jastyq osylardyń jastyq shaǵy, beınet osylardyń beıneti bolatyn. Basty keıipker Náshenniń balasy Muqajan da qarttar qataryna qosylyp qapty. Áne ol da otyr. Kóz aldyma osy aýyldyń bolat tiregi sıaqty bolǵan Náshekeń elestedi. Biraq ol qazir bul dúnıede joq. Erkekten Náshekeń, áıelden Teńge maǵan sol bir jastyq shaqta qartaımaıtyn, olardy kárilik ala almaıtyndaı kórinýshi edi. Soǵys jyldary shyndaǵan maıyspas emendeı elesteıtin. Teńge de mine seksenge kelgen. Aýyl túlekterimen júzdesýge ol da jetipti.

Biraz ýaqyt bul mańda bolmaǵanyma qysylǵandaı. Qat-qabat jumys, úsh márte Qazaq SSR Joǵarǵy Sovetiniń depýtattyǵyna saılaǵan halyq senimi basqa jerlerde kóbirek bolýǵa, amanat atty júkti adal arqalaýǵa megzep, týǵan aýyldan jyraqtaý ustapty. Mynaý shaqyrýdyń baǵasy men úshin arta túskendeı. Soǵys jyldary qaıyspaǵan emenderdiń máýeli butaǵyn kórýdiń, olardyń tirisi men júzdesýdiń sáti túsipti. Ustazymnyń jańaǵy qarasy maǵan sony ańǵardyń ba degendeı.

— Sózimdi odan ári jalǵaıyn, — dedi Toqań biraz tebirenip alǵannan keıin. Kelinimiz Orynsha Qarabalınanyń ustazdyq jazbalarymen de tanyspyz. Amangeldi Bekbaev — tehnıka ǵylymynyń kandıdaty, dosent, tehnologıa ınstıtýtynyń avtomatıka jáne esepteý tehnıkasy kafedrasynyń meńgerýshisi, ol úıdegi kelinimiz Záýre Sarıeva Almaty medısına ınstıtýtynyń dosenti, medısına kandıdaty, Husaıyn Rsaldınov - fılologıa ǵylymynyń kandıdaty, Almaty shet tilderi ınstıtýtynyń kafedra meńgerýshisi, dosent, Bolat Bolsambekov — ekonomıka ǵylymynyń kandıdaty, Almaty Joǵary partıa mektebiniń dosenti, ol úıdegi kelinimiz Kúlásh Bolsambekova S.M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetinde isteıdi, hımıa ǵylymynyń kandıdaty, dosent, tórt ǵylym kandıdaty Bolat Ysqaqbaev, Tursyn Sydyqov, Órkenbek Qurmanǵalıev, Tileýqajy Ǵalıev, profesorymyz — Aqtóbe pedagogıka ınstıtýtynyń rektory Muhtar Arynov jumys babymen kele almaı qalypty. Al endi meniń jyǵa tanymaı otyrǵanym — Sáken Dárjenov, tarıh ǵylymynyń doktory, profesor. Baqytjan men Zeınepti de jerlesimiz deýge tolyq haqymyz bar. «Yzǵar» romany Baqytjannyń aýdarmasy arqyly orys qaýymyna jetti. Olardyń arnaıy kelýi bul kezdesýimizge ajar berip tur dep aıtar edim.

Sáken Dárjenov: Qurmetti aǵaıyndar, jańa Toqańnyń meni jyǵa tanymaımyn degeni durys. Men tórt jasqa tolmastan ákem osy óńirden maıdanǵa ketip, sodan qaıtpaı qalypty. Sheshemniń soǵys jyldary kórmegeni joq. Aqyry Qyrǵyzstannan bir-aq shyqtyq. Sonda oqyp, sonda tárbıelendim. 27 jasymda ǵylym kandıdaty, 32 jasymda ǵylym doktory boldym. Qyrǵyz aǵaıyndarǵa ol tárbıesi úshin myń da bir rahmet. Biraq týǵan jer saǵyndyryp tartty da turdy. Aqyry jetpisinshi jyldary óz respýblıkama keldim. Jańa dalada qarttarmen áńgimeleskende qatty tebirendim. Aqsaqaldardyń birazy meniń ákem Bazylbaıdy, atam Quttybaıdy biletin bolyp shyqty. Olardyń týyp, ósken jeri, basqan topyraǵy osy Sarqan, Bórlitóbe óńiri. Men tarıhshymyn. Tarıh degen urpaqtar jalǵasy. Osy turǵydan alǵanda, búgingi kezdesýdiń úlken máni bar. Aýdandyq partıa komıteti óte durys oılap, tapqan. Búgingi bas qosýdyń myna bizder — shetteý júrgender úshin mánisi tipti baǵa jetkisiz. Tamyry solǵan aǵash alma bermeıdi. Al bizge máýeli baq kerek.

Osy bir oı urpaqtar sabaqtastyǵyna, búgingi jastar tárbıesine, jastar úshin aqsaqaldardyń jaýapkershiligine oıysty.

Husaıyn Rsaldınov: Men joǵarǵy oqý ornynda isteımin. Ár jaqtan, ár mektepten kelgen jastarmen kezdesemiz. Olardyń bilimine baǵa qoıamyz. Baǵa qoıa almaıtyn bir kórsetkish bar. Ol adamnyń parasaty. Al parasat besikten bala-baqshadan, mektepten qalyptasady. Sizder eńbektiń prosentimen, bizder úlgerimniń prosentimen júre bersek, esh prosentke syımaıtyn adamgershilik, rýhanı baılyq degendi esten shyǵaryp alýymyz múmkin. Ol baılyqty myna sizderge qarap, myna bizderge qarap anyqtaıdy. Aýylǵa kele jatqanda, meni osy bir oılar kóp mazalady. Bar prosentti jasaıtyn basty kórsetkish — adamdyqqa qylaý jýytpaǵanǵa ne jetsin. Eger aýyl eńbekqor ma, qarttary qartsha, jastary jas sulý minez kórsete me, bolmasa tentegi kóp, tegin tabysqa beıim, aýyrdyń ústin, jeńildiń astyn qalaı ma, qıt etse, «domalaq aryzǵa» úıir me, uıyǵan tatýlyqtan góri urys-janjalǵa áýes pe — osynyń bári sol kórsetkishke kelip tireıdi. Aýylyna qarap adamyn tany degen sóz beker aıtylmaǵan. Ózimiz de oılanyp, ózderińizge de sol qyrdan kóz tastaýǵa keldik.

Iakov Artemovıch Levchenko: Bul jıyn meni qatty qyzyqtyryp otyr. Mazmuny jaǵynan eshbir jınalysqa uqsamaıtyn bas qosý ma dep turmyn. Kókózek MTS - i bolǵannan beri osy óńirdiń ómiri, adamdary kóz aldymda. Myna Amangeldi men Husaıyndy bala kezderinen bilem. Bizder mehanızator bolyp dúrildep júrgende bular mektep oqýshylary edi. Endi ǵylymnyń jalynan myqtap ustapty. Senderdiń qatarlaryń úlken adam kezdesse, qalpaǵyn alyp, sálem bermeı ótpeýshi edi. Ózimiz solaı tárbıelep aldyq pa, qazirgi jastar sol sálem berý jaǵyna joq-aý. Myna bizge, kárilerge endi ne kerek, «ata, amansyz b?a» dese, soǵan semirip qalamyz ǵoı. Ózderińniń ári sálem bere keldik degenderińe, ári búgingideı salıqaly áńgimelerińe qatty ósip otyrmyn. Qarttarǵa urpaǵynyń óskenin kórýden artyq baqyt joq. Sonymen birge sol qarttyqtyń jaýapkershiligi bar ekenin umytpasaq bolar edi.

Jumaǵalı Ábishev: Sózdi sóz, oıdy oı qozǵaıdy. Iakov Artemovıch, sen óte qundy pikir aıttyń. Buryn aýylda aqsaqaldardyń júris-turysyna jastar qarasa, jastardyń ár qadamyn aqsaqaldar da qalt jibermeıtin. Sodan baryp aýyl abyroıy, aýyl dańqy quralatyn. Qarttary sheber jerde ustalyq, ádemi shana jasaý, qarttary bapker jerde at ustaý, at jaratý, qarttary baǵban jerde aǵash egý, alma ósirý óris alýshy edi. Osynda anaý Erǵalıdyń Qanabegi otyr. Ákesi aıtary joq jylqyshy edi, ózi de sol mamandyqty qýdy. Búgin myna ózimiz qatarly pensıoner. Biraq bir úlken ónerdiń uıasyn ustaǵan áýlet. Osyndaı dástúrlerdi damytýda bizdiń aqsaqaldyq jaýapkershiligimiz jetkilikti bolyp júr me? Myna búgingi áńgime maǵan osyndaı oı salyp tur.

Burynǵy shaldardyń «saqalymnan uıalamyn» degen sózderin jıi estýshi edim. Ol qarap otyrsań, ózine ózi udaıy esep berýi eken ǵoı. Sondaı dástúrler eshbir zańsyz - aq, buıryqsyz - aq, jınalyssyz - aq yqpal etip jatýshy edi. Shalys basqandardy shaldardyń ózi-aq jónge salatyn. Biraq ol úshin ózderi minsiz júretin. Muny qarttyqtyń buljymas zańy dep esepteıtin. Al bul kúnde keıbir shaldardyń ózi «aqańdy» qaǵyp jiberedi. Araq júrgen jerde jaqsy oı da kelmeıdi, jaqsy ónege de ustalmaıdy. Iakov «qarttyqtyń jaýapkershiligi bar ekenin umytpasaq bolar edi» degeni osyndaı oılarmen sabaqtasyp jatyr ma deımin.

Qyza-qyza áńgimege kelinder de aralasyp ketti. Búgingi ata-ananyń bala tárbıesi jónindegi jaýapkershilikti mektepke aýdaryp salyp, ózderin bul mindetten tys ustaǵysy keletini bir udaı sóz boldy. Semá — mektep — eńbek! Tárbıeniń osynaý úsh taǵanyn bir -birinen ajyratýǵa bolmaıtyny biraz pikir týǵyzdy. Áńgimeniń arnasyn Ábdibaev Muqataı qart oqys suraǵymen ózekti bir máselege burdy.

— Óz túlekterimizden bilgim keletin bir jaı bar. Osy qazaq mektebin bitirgender kór bola ma? Jurt balalaryn oryssha oqytýǵa áýes bolyp barady.

— Oǵan jaýap osy otyrǵan túlekterimizdiń ózi, — dedi Toqbýra Ahmetov. — Bári de osynda mektepti qazaqsha bitirgen. Orysshalarynyń da eshkimnen kem emes ekenine kúmánim joq. Bári adamyna, onyń alǵa qoıǵan maqsatyna, sol maqsatty oryndaý jolyndaǵy tabandylyǵyna baılanysty. Tabandy etetin taǵany soǵatyn myna bizder.

— Ánsheıinde zorlap sóılete almaýshy edik. Myna qarttarymyzdyń tiliniń tıegi aǵytyldy - aý ózi, — dedi sovhoz dırektory aýdandyq partıa komıtetiniń sekretaryna.

— Jaqsy áńgime jan jadyratady. Jadyraǵan janda aıtar syr kóp bolady eken, — Lúbov Borısovna ózi de oıǵa qalyp. — Búgingi kezdesýde kóbimizdi mezi qylǵan qara dúrsindik joq qoı. Sol sebepti de tildiń tıegi aǵytylyp tur.

Tilden ózek tartqan syr birazǵa sozyldy. Almatydan kelgenderden bul máselege at qospaǵany joq. Ana tilin bilý ardyń isi ekeni, qos tildi bilýdiń ǵalamat kúshi, kóp tildi bilgenniń kókiregi keń, parasaty joǵary bolatyny, til ustartýdaǵy ushqan uıanyń, ustazdardyń kóterer júgi jaıly oılar birin biri tolyqtyryp jatty.

3. Jańarýdyń jaqsy nyshandary

Kúndizgi áńgime qarttardyń jas urpaq tárbıesine jaýapkershiligi jaıly bolsa, keshki áńgime jastardyń zaman júgin laıyqty kóterýine, qaıta qurýdyń qadamyn shapshańdatýǵa oıysty. Bes júzge tarta orny bar Mádenıet úıiniń úlken zalyna kelgen jurt syımaı, eki búıirden ashylǵan esikten kóp adamnyń syrtta turǵany baıqaldy.

Almatydan kelgender keshki bas qosýǵa deıin Cherkass qorǵanysynyń memorıalyn kórip qaıtqan-dy. Búgingi baqytty ómir úshin jankeshti erlik kórsetken babalar arýaǵynyń aldynda bas ıip, gúl shoqtaryn qoıdy. Elimizdiń tarıhy úshin bul erlik qandaı bıik bolsa, eskertkish - memorıaldyń qoıylǵan jeri de sondaı bıik, ári óte oıly jasalǵan, qorǵanystyń úsh kezeńi sáýlet tilimen sátti bederin tapqan eken. Sarqan aýdanyna kelgender bul qasıetti orynǵa soqpaı ketpeıdi.

Keshki kezdesý tizginin qolǵa alǵan aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary Georgıı Pavlovıch Sýmın qaıta qurýǵa qosyp jatqan úlesine qysqasha toqtaldy. 1988 jyldy aýdan eńbekshileri jaqsy aıaqtaǵan. Astyq satý jónindegi besjyldyqtyń úsh jylynyń jospary 133,7 prosent, sútten - 105,4 prosent, ovoshtan — 109,3 prosent, kartoptan — 122,6 prosent oryndalypty. «Turǵyn úı — 91» programmasynyń aıaq alysy da oıdaǵydaı. 1988 jyly tapsyrmada belgilengen 8,632 sharshy metrdiń ornyna 13,728 sharshy metrlik jaıly páterler salynǵan. Selolyq jerlerde turǵyn úı salý jospary 185 prosent oryndalǵan.

— Kezdesý ótip otyrǵan «Baqaly» sovhozy negizinen qyzylsha ósirýge mamandandyrylǵan, — dedi Sýmın joldas odan ári. - Ótken jyly sovhoz kollektıvi memleketke qyzylsha ótkizýdiń josparyn 121 prosent oryndap, ozat qyzylshashylar ár gektardan 360 sentnerden 472 sentnerge deıin ónim aldy. Mundaı kórsetkish respýblıkada sırep barady.

Bizdiń maqsat jerlesterimizge tabystarymyzdy aıtyp, maqtaný emes, — dedi odan ári birinshi sekretar, kemshilikterimiz áli kep. Sony joıý jolyndaǵy adam faktorynyń sheshýshi rolin eskere otyryp, búgingi rýhanı túleý baǵytyndaǵy oılaryńyzdy tyńdaǵymyz keledi. Adam jańarmaıynsha, onyń oılaý mashyǵynda qaıta qurý talabyna saı ózgeris týmaıynsha ilgeri basý qıyn. Osy rette bul kezdesýdiń, sizderdiń tvorchestvolyq esepterińizdiń septigi tıse, ol sizderge de, bizge de ortaq qýanysh.

Keshki syrlasýdyń aýyr salmaǵy osy joldardyń avtoryna, jazýshylar Baqytjan Momyshulyna, Zeınep Ahmetovaǵa, ǵalym Amangeldi Bekbaevtyń úlesine tıdi. Urpaqtardyń sabaqtastyǵy, jaqsy dástúrlerdi jalǵastyrýdyń qartqa da, jasqa da zor amanat ekeni, úlken Otanǵa degen súıispenshiliktiń árkimniń óz oshaǵyna, óz aýylyna degen ystyq yqylastan, yntaly eńbekten kórinetini, ár urpaqtyń úlken qasıeti sol urpaq ómir súrip otyrǵan dáýirdiń, kezeńniń jaýapkershiligin túsinýden baıqalatyny, meıirim, qaıyrym degenniń taptyrmas qazyna ekeni, qaıyrymnyń balanyń — ataǵa, kelinniń — enege, kollektıvtiń — óz kollektıvine degen kirshiksiz qatynasynan kórinetini, osy qatynastarda sulýlyqtyń jatý kerektigi, ata-baba dástúriniń sulýlyǵy, búgingi zıaly jandar mineziniń sulýlyǵy bolýǵa tıistigi, sonyń bári quralyp, búgingi zaman kelbetin, búgingi adam kelbetin quraıtyny tebirene aıtyldy.

Pikir alysqandar osy sovhozdyń óz ómirinen jarqyn mysaldar keltirdi. Zveno jetekshisi Qanat Tuńǵyshbaevty alyńyz. Ár gektardan 472 sentner qyzylsha alǵan ótken jylǵy rekordtyq kórsetkish osynyki. Eńbekke bulaısha kózqarastyń tórkinine úńilip kóreıik. Qanat — ustaz semásynan shyqqan alty balanyń biri. Úlken aǵasy Saıat — M. Áýezov atyndaǵy qazaq memlekettik drama teatrynda belgili artıs. Ápkesi Sáýle ekeýi qyzylshashy, al Janat bolsa, Moskvada qurylys ınstıtýtyn bitirip, sonda qurylysshy -ınjener bolyp qaldy. Marat halyqqa qyzmet etý salasynda jumys isteıdi, Murat uly mártebeli júmysshy tabynyń ortasynan oryn tepti. Bulardyń ákesi Mereke men sheshesi Túsken ǵumyr boıy adal enbekke tabynýdy semáda berik salt etip ustaǵan jandar. Ákesi marqumnyń qaıtys bolar aldynda aıtqan bir sózi balalarynyń áli kókeıinde.

— Maǵan qoıǵan úlken eskertkishteriń, eńbekpen alǵan abyroılaryn bolsyn, — depti.

Anasy Túsken bul sózdi qaıtalaýdan jalyqpaıdy, bul kúnde ony nemereleriniń qulaǵyna quıýda, ári aınaladaǵy sol abyroı ıelerin pir tutyp, ári balalaryna da pir tuttyrady. Sodan da bolar, Qanattyń óz qolymen salǵan úıi bul sovhozdaǵy sáýletti jaılardyń biri. Onyń esik-terezesin jasaý, bólmelerin ádemileý, jylý trýbalaryn júrgizý, tipti ár bólmege qaladaǵydaı lústra qondyrý Qanat úshin ysylý mektebi ispetti bolypty. Barmaǵynan bal tamǵannyń ózi degenge turǵandaı. Túzdegi qyzylshaǵa da osyndaı yqylaspen qaraǵan soń, ol da jaıqalyp ósken.

— Qaıta qurýdyń naǵyz qaharmany, — deıdi Qanat jaıly sovhoz dırektory Azamat Sársenbaev. — Sonyń ónegesiniń ózimen talaı ozattardy tárbıelep otyrmyz. Tileýbaı Abdoldın, Saǵatqalı Qaldenov, Husaıyn Maǵazov, Bádigúl Qaımoldına, Qalamqas Kádikova, Sáýle Abdýllına, Ońdalsyn Muqanova sekildi qyzylshashylar jóninde kóp jaıdy aıtýǵa bolar edi. Árqaısysynyń ózindik bir syr sandyǵy bar. Yrǵalbek Qurmanbekov sıaqty shopannyń, Tursynbaı Kádikov sekildi júgerishiniń tabystary óz aldyna bir tóbe.

Jalpy, Sarqan óńirine «qudaıdyń oń kózi» túsken sıaqty. Basty baılyq — jer munda qunarly, kún shýaqty. Bereke basy — sý da jetkilikti. Tek bir aýdannyń ústinen úlken Basqan, kishi Basqan, Lepsi, Tentek — tórt ózen etedi. Tabıǵat bergen osy baılyqtarǵa adamnyń aıaly alaqany qosylsa, Eńbek degen qudirettiń meıiri tógilse, jetip jatyr.

Aýdannyń birinshi jetekshisiniń de, kolhoz, sovhoz basshylarynyń da búgingi armany osy. Bes-alty ozattyń kóleńkesinde júrmeı, jappaı jańa beleske kóterilsek deıdi olar. Qaıta qurý ákelgen jaqsy nyshandardy kóptiń ıgiligine aınaldyrýǵa yntyq. Eń úlken nyshan dep sarqandyq halyqtyń serpilýin, jasqanbaı, jasyrmaı kemshilikti aıtýyn, búgingi qol jetkendi alasa sanaýyn, ol synı kózqarasta ilgeri umtylý, jańasha oılaý, jańasha jumys isteý nıetiniń barlyǵyn aıtady.

Kórkemónerpazdardyń kúshimen berilgen keshki konsert te bul túıindi bekite túskendeı boldy. Aýdanda olardyń 96 úıirmesi, talapkerlerdiń 26 birlestigi men klýby, 23 úgit brıgadasy bar eken, myna óner kórsetkender solardyń bir ǵana toby. Fólklorlyq -etnografıalyq ansámbl, bıshiler toby, ánshiler, orys hory, «Babýlı» ansambli dep, birinen soń biri sýyrylyp shyqty.

— Osy bir ansámbldi qurýymyz ájelerdi shıratyp jiberdi, — deıdi Sýmın joldas. — Olardan tártipti eshkim joq. Konsertterge daıyndyqty eshqashan qaza jibermeıdi.

Jas júrgizýshiler Qarlyǵash Ábdibaeva men Álıa Qurmanǵalıeva jınalǵandardy dán rıza etti. Júrgizýshi ǵana emes, ándi de ádemi oryndaıdy eken. Álıa sol «Baqaly» sovhozynyń ortalyǵyndaǵy emhananyń dárigeri bolyp shyqty. Úzilis kezinde Álıa Almatydaǵy medısına ınstıtýtynyń dosenti Záýre Sarıeva ustazymen qushaqtasyp kóristi.

— Sen ónerińdi jaqsy damytqan ekensiń, Álıa, — dedi ustazy.

— Aýyl kórki biz, jastar emespiz be, kórkemónerpazdar úıirmesine qatysýǵa ýaqyt tabýǵa tura keledi. Ózińniń de rýhanı tolysýyńa úlken járdemi bar. Aǵalardyń tvorchestvolyq esebine tartqan syıymyz bul. Konsert unady ma?

— Unaǵanda qandaı! — dedi Záýre. — Talaı jaqsy nyshandardy kórip, tolqyp turmyz.

4. «Maketkólge» barasyzdar

Tvorchestvolyq esep óziniń shyrqaý deńgeıine Antonovka selosynda jetti dese de bolǵandaı. Bul selo Orta Azıadan shyǵyp, Batys Sibir men Qytaıǵa ótetin kóne kerýen jolyndaǵy bir kezdegi beket edi. Ejelgi onyń aty Qoılyq bolatyn. Cherkass qorǵanysy kezinde partızandardyń oq-dári qoımasy, qarý sheberhanasy osynda ornalasqan. Onyń turǵyndary sol bir umtylmas shaıqastyń qaq ortasynda júrgen. Mundaǵy Uly Otan soǵysynyń erlerine salynǵan eskertkishtiń de óz aldyna sherter syry kóp. Osy aradan maıdanǵa 1418 adam attansa, sonyń 714-i týǵan oshaǵyna oralmaǵan. Eskertkishke qaıtpaǵandardyń aty-jóni qashap jazylypty. Esimi el jadynda qalǵan erlerge jerlesteri taǵzym etti. Soǵys kezindegi birneshe usaq sharýashylyq qosyla kele V.I.Lenın atyndaǵy kolhozdy quraǵan.

Ádemi Mádenıet úıindegi kitaphananyń keń zaly. Mundaǵy usyn naqtylyqpen, bilgirlikpen qoıylǵan kitap sórelerine, kolhozdyń jetistikterin nasıhattaıtyn dıagramlarǵa kóptegen aýdandyq, oblystyq kitaphanalar qyzyǵa qaraı alady. Halyqty baýraıtyn ádemi tárbıe orny ekeni birden kórinip tur.

Jalpy ekonomıka ǵylymynyń jaıy, bul salada óziniń istep júrgen jumystary jóninde aıtqan Bolat Bolsambekovke suraqtar jaýyp ketti. Ony berýshilerdiń SSSR Halyq depýtattary sezin, SSSR Joǵarǵy Sovetiniń sesıasyn televızordan jibermeı kórip, otyratyny aıqyn sezildi. Suraqtary qısyndy da tereń. Ekonomıserdiń búgingi isine kóńilderi tolmaıtynyn birden aıtyp saldy. Ári sózderinde aýyl sharýashylyǵynyń qazirgi jaǵdaıyna degen úlken alańdaýshylyq jatty.

Sáken Dorjenovtyń ateısik tárbıeniń mindetteri, dinge degen gýmanısik kózqarastyń shyn máninde ornyǵa bastaǵany týraly áńgimesi otyrǵandarǵa kóp oı saldy.

Jastarǵa bilim berýdiń búgingi mindetteri jaıly aıtqan Husaıyn Rsaldınov pen Amangeldi Bekbaevtyń sózderin jurt yqylastana tyńdady. Ásirese Amangeldiniń tamaq ónerkásibindegi kompúterdiń, onyń bul saladaǵy tehnologıany jańartýdaǵy róli jaıly áńgimesi qyzyqty boldy. Óndiristegi kompúter, turmystaǵy kompúter, búgingi tańda ony mekteptegi oqý programmasyna engizýdiń praktıkalyq joldary, Japonıanyń dúnıe júzinde nelikten kúrt ilgeri basyp ketkeni, bul salanyń ondaǵy jaıy — bári-bári syrlasý turǵysynda otyrǵandarǵa kóp oı saldy.

Qazaq ádebıetiniń búgingi jaıy, sońǵy jyldary Odaq kóleminde shyǵyp jatqan irgeli shyǵarmalar týraly jazýshylarǵa qoıylǵan suraqtar selo oqyrmandarynyń bıik óresin tanytty.

— Men ózimniń aýyldastarymdy, kolhozshylarymdy basqa qyrynan kórip otyrmyn, — dedi kolhoz predsedateli Bolat Nábıuly Máketov. Munda sharýashylyqty basqarǵanyma on bir jyldan asty, mundaı kezdesý, shynymdy aıtsam, bolǵan joq. Bul kezdesýdiń ıdeıasy basyna kelgen adamǵa rahmet. Bir-birimizge degen rýhanı synaq, bir-birimizdi rýhanı tolystyrý ǵoı bul. Men ózi eptep óleń jazatyn adammyn. Júregimniń perneleri qazir tipti kúı shertip tur.

Bolat Máketov óziniń ǵana emes, ózgeniń de júregine kúı sherttire alatyn adam eken. Birneshe jyl shopan, kóptegen ýaqyt boıy mehanızator bolyp istegen. Ákesi maıdannan qaıtpaı qalǵan jetim bala ómirdiń nebir qyspaǵynan, qıyn joldarynan ótken. Orta bilimdi keshki mektepte, joǵary bilimdi syrttaı oqyp alǵan. Aýyl sharýashylyǵynyń qazanynda qaınap óskendigi árbir sózinen ańǵarylady. Aqyndyǵyna qosa, ádemi áńgimeshildigi kelgenderdiń bárine unady. Eń aldymen eńbek adamdaryna kóńil bóletin, olardyń babyn taba biletin qasıeti qaıta qurýǵa deıin de qalyptasyp edi, endi tipti alýan qyrlana túsken sıaqty. Utymdy sóıleý, betiń bar, júziń bar demeı aıtyp tastaý ana sútimen kelgen sapaǵa uqsaıdy.

Birde joǵarydan bolǵan jıi tekserý kolhozshylardyń da, óziniń de mazasyn alsa kerek. Sonda oblystyń jıynnyń minbesinen aıtqan myna sózi jurt arasynda ańyz bop ketken.

— Osy kóp tekserýdiń paıdasy óte zor bolyp tur. Áýeli qoılarymyz da tártipke úırene bastady. Eki «ýazık» mashınasynyń basy qosyla qalsa, olar tizilip, kezekke tura bastaıdy. Óıtkeni taǵy da sanalýy kerek ekenin jaqsy biledi.

Ásirese qoıshy qaýym osy bir ýytty sózdi súısine aıtady. Bul kolhozdyń shopandary kolhoz basqarmasy tarapynan bolyp jatatyn qamqorlyqqa don rıza. Árbir kóktem saıyn ózderine keletin «Máketovtyń joldamasyn» asyra kútedi. Predsedateldiń júreginen shyqqan bir shýmaq óleń olar úshin bir jylǵa rýhanı azyq sıaqty. Mine sonyń biri:

Qazaqta kim bilmeıdi Elemesti,

Salady eńbek dese eregesti.

Ataqty Kýláshtaılar, Marıalar,

Janynda Elemestiń týk emes-ti.

Kúláshtaı, Marıa — oblysqa belgili shopandar. Solarmen teńestirip, qarapaıym eńbek adamyn, óz shopanyn bir kóterip tastaǵan. Elemes Jumaǵulov — bul kolhozdaǵy ozat shopan. Turmysy jaqsy, balalarymen tún uıqysyn tórt bólip, qoǵamdyq mal dese, jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı júredi. Bir «Volga», eki «Jıgýlıi» bar. Satyp alǵan, syılyqqa alǵan. Predsedateldiń dem berer, bulardyń eńbegin erekshe qasterleıtin óleńderi olar úshin bul baılyqtyń bárinen de qymbat.

Jyly sózder umtyldyrar órge tek,

Jyly sózde júrek terber perne kóp.

Jyly sózben qoparasyń taýdy da,

Jyly sóıle, jaǵymdy bol elge tek.

Bul shýmaq, Bolat Máketovtyń óziniń ómirlik pozısıasyn ańǵartqandaı.

— Bul kisi óleńimen de órge súırep, qaljyńymen de qaǵytyp, qamqorlyǵymen de tebirentip jiberetin adam. Osydan biraz jyl buryn kolhozda shofer bolyp istedim. Bir kúni júk mashınamdy ot aldyra almaı, qatty qınalyp jatqam.

— Eı, bala, — dedi kolhoz predsedatel - Sen tym sholjańdaý ekensiń. Shoferlik saǵan kól emes. Shofer degen apaı tósti, alyp deneli bolýy kerek. Sen oqýǵa bar, — dedi. Qaljyńy eken dep júrgem. Joq, shyny bolyp shyqty. Joǵary bilim alý úshin tezdep ınstıtýtqa tartyp otyrdym. Bitirgen soń qaıtyp keldim, tıisti qyzmetin berdi. Qamqorlyǵy úshin aıanǵam joq. Qazir kolhoz predsedateliniń orynbasarymyn. Mine, bul kisiniń stıli osyndaı.

— «Máketkólge» barasyńdar, — degende, «bul ne qylǵan kól» dep jurt tańyrqap qalǵan-dy. Sóıtse, ol da osy kolhoz predsedateliniń oqys bir ıdeıasynyń nátıjesi eken. Bir kezdegi ýez ortalyǵy bolǵan Lepsi beketiniń tómengi jaǵynda, jaılaýdyń ádemi jerinde birneshe bulaqtardyń bosqa aǵyp jatqany Bolatqa oı salady. Bóget jasap, sol sýlardy nege jınamasqa, nege taýdyń móldir sýynan kól jasamasqa? Oıǵa alǵanyn oryndamaı tynbaıtyn ádetimen bul joly da qyzý kirisip ketken. Dúrkirep jumys júrip bergen. Muny bos áýre sanaǵandar da bolmaı qoımapty.

Bul kúnde jaılaýdyń kóz jaýyn alatyn ádemi bir jerinde tup-tunyq kól. Shorshyp forelder júzip júr. Tizilip «Týǵan jer» atty qaıyqtar tur. Arnaýly úıde kól jaǵasynda demalǵysy keletinderge qyzmet kórsetetin adamdar bar.

Máketov jasatqandyqtan ony halyq «Máketkól» atandyryp jibergen. Jýyrda kolhoz predsedateli munda ardagerlerdi arnaıy alyp kelip demaldyrǵan. Olar eki kún boıy qaıyqpen júzip, qarmaq salyp móldir tunyq aýamen demalyp, rahattanyp qaıtqan.

Bul kolhozda barlyq salada jumysshy kúshi jetedi, olardyń orta jasy — 45. Jastar aýylyn tastap ketip jatqan joq. Búgingi jobamen salynǵan orta mektep, balabaqsha, Mádenıet úıi, kitaphana, ólketaný mýzeıi, turmystyq kombınat, saýda ortalyǵy — bári-bári saıma-saı. Ózimiz aıtyp júrgen áleýmettik baǵdar, áleýmettik jaǵdaı degen osy. Árıne, munyń bári bir kúnde tura qalǵan joq.

— Máketovtyń halyq qamyn qatty oılaıtyn qasıeti bizge óte unaıdy, — deıdi osyndaǵy eńbek jáne soǵys ardagerleri Sovetiniń predsedateli Vashenko Borıs Vasılevıch. —Myna bizder kolhoz ómirinen ózimizdi eshqashan tysqary sanamaımyz. Qartaıǵan shaǵymyzda jiger beretini de sol. Kóbimizdiń úıimizge telefon ornatyldy. Kolhozshylarda buryn nebári 15 telefon bar edi, qazir 100-den asty. Qamqorlyqqa qalaı jaýap berýimiz kerek? Adamdardy osy oıdyń tóńireginde uıystyrsa, utymdy uıymdastyrý degen sol emes pe. Qaıta qurýdyń da qajet etip otyrǵany sol ǵoı.

Iá, kópti kórgen qarttyń bul sózinde rızashylyq ta, aldaǵy kúnge degen zor úmit te jatyr.

Antonovkadan, V.I.Lenın atyndaǵy kolhozdyń ásem jaılaýynan attanǵanda, tvorchestvolyq eseppen kelgender tvorchestvolyq nár de alyp qaıtty. Olardyń qulaǵynda kúni búginge deıin ánshi dese ánshi, kúıshi dese kúıshi Ábdikárim Kishkenebaevtyń úni tur. Ol Bolat Máketovtyń «Sarqanym meniń, Sarqanym», «Týǵan jer, tútiniń de ystyq seniń» degen termelerin san márte quıqyljyta oryndaǵan edi. Dombyranyń shanaǵynan da, onyń óziniń úninen de osynaý óńirdi saǵyndyratyn da, ondaǵy qarapaıym adamdardyń qasıetterine tabyndyratyn da sezim tógilip turǵandaı edi. Bar urpaqty osyndaı sezimniń tutastyrǵanyna ne jetsin!

---