InfoHub Logo

İ

Samal jeldi, sary beldi, shalqar kóldi, kerilip jatqan ker dala, asqaqtaǵan asqar taý.

Berlınnen jańa qaıtyp kele jatqan bul eki jigittiń týyp esken jerleri osyndaı kórkem sulý edi. Olardyń alty jyl boıy ańsaı kútken armandarynyń eń asyly da sol týǵan jerlerin bir kórý edi. Sol asyl armandaryna búgin jetý úshin bular oblys ortalyǵynan erte shyqqan bolatyn.

Munyń biri — maıdanda júrgende erligimen de, kóregendigimen de kózge túsken ótkir kózdi, orta boıly, túri qara tory, kóńili aqjarqyn Jalaý deıtin .jigit. Ekinshisi — tońq etpe tomyryq minezi bar, túri túksıgen, boıy uzyn bolsa da oıy qysqaraq, qyzyl shyraıly jigit, aty Súleı.

Ekeýi de bir jyl týyp, Arqaǵa belgili Kókkúmbez deıtin taýdyń baýyrynda birge ósken adamdar. Ekeýiniń de eń aldymen kórmegi — sol Kókkúmbezdiń aspanmen tildesken asqar tóbesi.

Ekeýiniń de qıal qusy sharyqtap, Kókkúmbezdiń saı-salasyn tegis sharlap tamashaǵa batyp keledi. Ásirese, taýynan talaı túlkini, dalasynan talaı qasqyrdy soǵyp, qyzyǵyna talaı batqan Jalaýdyń kóz aldynda bári saırap tur. Biraq Kókkúmbez mejeli jerden kórinse de bulardy bımen qarsy alǵysy kelgendeı qulpyra kólbeń qaqqan erke saǵym jol boıyndaǵy alasa belderdi de asqaqtata áketip kózdi alysqa jibermeı tur.

Erte turǵandyqtan uıqylary keldi me, joq álde kópten beri elge jetýdi ańsap alasurǵan júrekteri endi sabyrlandy ma, kózdi alysqa jiberip únsiz kele jatyr edi, mashına juldyzdaı aqqan betimen bir beleske shyǵa kelgende qarsy aldarynan Kókkúmbez kózge kesek túse ketti. Sol-aq eken ekeýi de balasha qýanyp.

— Kúmbez, Kókkúmbez!— dedi aıǵaılap. saǵynyshty júrekten shyqqan únmen birge kózderinen ystyq jas ta yrshyp ketti.

Shirkin, týǵan jer-aı, netken mundaı ystyq ediń? - dedi Jalaý kóńil tolqynyn toqtata almaı egilip.

Óz uıasynyń bıik-alasasyn ańǵarmaıtyn qyrandaı ol da óz týǵan jeriniń qandaı sulý ekenin bul kúnge deıin ańǵarmaǵan eken, dál osy sátte onyń kózine jer shary bir úlken saraı da, Kókkúmbez sol saraıdyń kúmbezindeı kórindi. Kókkúmbezdiń tósindegi kúmis sýy sylq-sylq kúlip jatatyn kók qasqa bulaqtar; jazda saıasy, qysta panasy mol, qalyń qaraǵaılar; ózbek qyzynyń taldap órgen shashyndaı shyńynan taramdala aǵyp kelip, darıaǵa aınalatyn ózenderi men baýraıyndaǵy aınadaı jarqyraǵan kólderi; kólderinde suńqyldaǵan aqqý men shyńynda sańqyldaǵan qyrandary; ormanynda saıraǵan bulbuldary da býlardy saǵyna kútkendeı búgingi kúni solardyń bári de bulardy qarsy alýǵa ázirlengendeı seziledi.

Kórikti kúmbezdiń tek tóbesi kóringen soń ekeýi de úılerine jetkendeı bir-bir qushaqtasyp ta aldy. Qushaqtasýdyń sońynan ejelgi qurdastyq ázilderin bastap ta jiberdi.

Bul qurdas bolǵandyqtan qansha qatty qaljyńdassa da birine-biri kek saqtamaıtyn dos dos edi. Dál soǵys bastalatyn kúni ekeýi bir at saýdasyn isteımiz dep birin-biri kórgisiz bolyp ketken-di. Sonan bergi ótken alty jyldyń ishinde bulardyń betpe-bet kezdeskeni de, tatý qurbysha ázildeskeni de osy bolatyn.

Ázildi bastaǵan — Jalay, Ol Súleıdiń betine kúlimsireı az qarap turdy da:

— Apyraı, buryn araz bolsaq ta, endi seni aıap kele jatqanymdy kórdiń be?—dedi basyn shaıqap.

— Ne úshin?

— Anaý pylpyq sary áıeliń búgin seni qasyna jýytpaı ma dep qorqyp kelemin.

— Nege?— dep, Súleı shoshyp ketti.

— Eger meni kórse, áıelińniń senen aınyp ketýi múmkin. Sondyqtan sen ony men otyrǵan jerge jibere kórme,

Jalaý osyndaı túsiniksiz shalys sózderin qoıǵan joq ta, Súleı «nege?» degen suraýyn toqtatqan joq. Oǵan Jalaýdyń sózi qandaı túsiniksiz bolsa, oıy da qadaı túsiniksiz boldy.

— Nesine jasyraıyn,— dedi Jalaý endi salqyn k\qandana sóılep,— elden alǵan sońǵy habarǵa qaraǵanda ekeýmizdiń áıelimiz bás tigisken kórinedi. Áıel degender kórseqyzar keledi ǵoı. Seniń áne bir jylǵy aıtqanyń ras eken, meniń áıelim de kórse qyzar bolyp ketipti.

— A, solaı ma eken! Sen sonda maǵan senbegen ediń ǵoı,— dep, Súleı ishindegi súısingendikti ańǵarmaı sezdirip alyp edi. Jalaý muńaıa tústi de:

— Iá, áıel degender opasyz, — dep kúrsinip.

Súleı onyń ne úshin kúrsingenine de túsingen joq. Ol Jalaýdy áıeliniń bir jat qylyǵy úshin kúıinip kele jatyr dep uqty da:

— Nemene, áıeliń bir jamanshylyq istegen be?— dep, ishki syryn endi sezdirgisi kelmeı óńindegi súısiný belgisin jalǵan túnerýmen búrkep jiberdi.

— Eger sen jaýmen jaqsy soǵyssań,— dedi Jalaý nyqtap turyp,— onyń maǵan isteıtin jamanshylyǵy óte úlken eken, endi túkte istemes, qaıta súısiner deımin.

Jalaýdyń bul sózi de Súleıge túsinikti bolǵan joq. Ári onyń «jaýmen jaqsy soǵyssań» degen sózi janyna batyn ketti de:

— Eı, aıtar bolsań jóndep aıtshy óziń,— dep, dúńk ete tústi.— Seniń áıelińmen eki arada meniń jaýmen qalaı soǵysqanymnyń ne qaqysy bar?

— Áıelderdiń bás tigiskenin jańa aıtqan joqpyn ba?— dedi Jalaý óńindegi kúlkini kórsetkisi kelmeı qyryn qaraı berip,— egerde men ordendi senen az ákelsem Janat anturǵan óziniń maǵan arnap alty jyl boıy mápelep ósirgen boz tulparyn men maıdannan kelgen kúni aldyma kóldeneń tartatyn bolypty.

Bul sózge Súleı tańdanyp qaldy.

— Tulpar! O qaıdaǵy tulpar?

— Ana jylǵy ózińnen alatyn boz qulyn she?

— Tulpar dep kele jatqandaǵyń sol ma?

— Tumsyǵyńdy kótermeı-aq qoı, onyń qandaı tulpar ekenin búgin bolmasa erteń kórersiń. Onan da qý tizeńdi qushaqtamaýdyń qamyn oıla. Mynadan basqa ordeniń bar ma edi?— dep Jalaý Súleıdiń «Qyzyl juldyz» ordeni taǵýly turǵan oń jaq kókiregin suq qolymen qatty nuqyp qalyp edi, onyń qoly qattyraq tıip ketti me qalaı, Súleı:

— Joq,— dep, yńq ete tústi.

— Endeshe qatynyńnan aıyrylyp qý tizeńdi qushaqtadym deı ber. Eger sen menen ordendi az ákelseń qatynyń senen ketetin bolypty. Eki áıeldiń sosıalısik jarysy solaı kórinedi.

Súleı senerin de, senbesin de bilmeı únsiz otyryp qalyp, Jalaý onyń qytyǵyna onan saıyn tıe tústi.

— Eger Tarlan atty ózime qaıtyp berseń,— dedi ol sendire sóılep,—ordenimniń qaq jartysyn bereıin. Áıel kerek bolsa — tarlan atty qı, at kerek bolsa — áıelińdi qı. Ekiniń biri. Men muny seni aıaǵandyqtan aıtyp kelemin, áıtpese qan tógip alǵan ordendi bir at túgil myń atqa da berýge bolmaıdy ǵoı.

Onyń muny aıtqandaǵy oıy munan alty jyl burynǵy aıtqan bir ylas sózi úshin Súleıdi osylaı aldap aparyp elge kúlki etý edi. Ol Jalaý ne aıtsa da senbeýge bekinip alǵan eken, qolyn bir sermedi de:

— Bilem seniń oıyndy bilem, biraq, onyń bola qoımas — dedi bilgishsinip, onyń bilgen túgi de joq, bos qoqanloqy edi. Sol qoqanloqysy Jalaýdy bógep tastady.

Jaman kisige sóz aıtsań, aldaıdy dep nanbaıtyn ádeti-aý dedi.

— Ne deseń de men saǵan senbeımin. Onan da aýyzyńdy aýyrtpa

— Onda óz obalyń ózine.

Jalaý Súleıdi endi aldambasyn sezdi de alysqa kóz jiberip kúndi eske túsirdi.

İİ

Qasqyr! Qasqyr!

Eldiń osynaý súreni sýyq aıǵaıy jazǵy tańnyń tańǵa jaıly samalyn da, rahatyn da buzyp jiberdi. Ol ǵana emes qasqyrdyń kesiri otasqaly aralarynan qyl ótpegen Jalaý men Janattyń baldaı tátti turmysyn da jibere jazdady.

Qasqyr dese qany qaınap ketetin eldiń ádeti ǵoı, ashshy aıǵaı alǵash shyqqanda qoı fermasyndaǵylardyń Jalaýdan basqasynyń bári bala-shaǵasyna deıin óre túregeldi. Aıtaqtaı júgirgen eldiń aıǵaıy da ıtterdiń ıtterdiń alystap barady. Alystan qoıshylardyń ashýly aıǵaı da kelip jatyr. Biraq, Jalaýdyń oıanar túri joq. Ol alǵash aıǵaı shyqqanda bir selk etip ekinshi jaǵyna qaraı aýnap túsip edi, sol betinde áli jatyr.

Ol aýdannan tańǵa jaqyn ǵana kelip tósegindegi tańǵy uıqynyń rahat qushaǵynda jatyr edi. Jeti jasar Ermegi júgirip kelip esikten kire:

— Jake, qasqyr, qasqyr!—dedi bar daýsymen.

Ol atasy Aldıardyń qolynda óskendikten týǵan ákesi Jalaýdy kóńili tússe «Jáke», túspese Jalaý dep, týra ataıtyn. Dáp bul jolǵysy kóńildiń ondaı kúıinen emes, ákesi bazarlyq ákelmegen soń ókpelep tún ishinde atasy men ájesine ketken-di. Qasqyr onyń da qanyn qyzdyrǵan bolý kerek, túndegi ókpe esinde de joq sıaqty, «Jákelep» kelip bas saldy.

Eger dál osy sátte óziniń áıeli Janat kelip beldeýde tańasyp urǵan tarlandy sheshe bastamaǵanda Jalaý balasynyń aıǵaıyna oıanbaýy múmkin edi. Eldiń aıǵaı shýyna elirip, alasuryp turǵan tarlan at Janatqa, «Sen áýre bolma» degendeı qatty osqyryp qaldy da, jerdi tarpyp-tarpyp jiberdi'.

— Ol kim-áı?—dedi Jalaý shoshyp oıanyp.

— Qasqyr!—dedi Ermek onyń qulaǵyna aıqaılap.

— Ne deıdi, qasqyrdyń beldeýdegi atta nesi bar?

— Qasqyr emes men,— Janattyń daýsy shyqty.

— E, seniń atta neń bar?

— Bóri eldiń qoıyna shapsa, ony soǵatyn er jigit uıyqtap jatsa, atta nege jumysym bolmasyn.

Janattyń bul sózi Jalaýdyń uıqysyn shaıdaı ashyp jiberdi. Óıtkeni ol áıel mingen báıge attyń baǵy baılanady degen eski uǵymnan áli arylǵan emes te, Janatty qansha jaqsy kórse de osy ýaqytqa deıin tarlanǵa bir mingizgen emes. Alda-jalda tarlandy Janat surap qalsa qaıdaǵy joq syltaýdy aıtyp aldaı, salatyn, bul joly aldaýdy da oılaǵan joq:

— Qozǵalma, ózin qýamyn,— degennen basqa sóz de aıtpaı, zildeı basqam aýyr uıqyny silkip tastap, tósekten qarǵyp tústi de tez kıine bastady.

Osy kezde aýlaqta turǵan ákesi Aldıardyń:

— O, týmaı ket Jalaý, týmaı ket. Qasqyrdyń jalǵyz qulyndy jaryp ketkeni mynaý, onyń áli uıyqtap jatqanyn qarashy,— degen sózin Jalaý estip qaldy da, syrtqa qalaı tez shyqqanyn da bilgen joq.

Jalaý tarlan atpen talaı qasqyrǵa qan qusqyzǵan bolatyn. Osydan dál bir aı burym bosaǵada baılaýly jatqan bóltiriktiń enesimen jeti birdeı uıalasyn da soǵyp ákelgendi. Sonan beri Ermek, ákesi qýsa jetkizbeıtin qasqyr joqtaı kóretin. Sondyqtan ol Jalaýdyń «ózim qýamyn» degen sózin estigennen keıin alaqaıǵa basyp eki sanyn shapalaqtaı jóneldi,

Biraq, Ermek te, Janat ta, tipti Aldıar aqsaqal men Jalaýdyń ózi de osy qasqyrdyń kesirinen úı ishiniń búgin qıan-keski bolatynyn sezgen joq. Ol ǵana emes, ózderiniń bir adamyndaı kóretin Tarlan attyń osy ketkennen bul úıge endi qaıtyp kelmeıtinin de eshqaısysy sezgen joq.

Qoı fermasy otyrǵan ózen men Kókkúmbezdiń arasy kerilip jatqan keń dala bolatyn. Osy keń dalada jańaǵy qasqyr ketip barady. Beti — Kókkúmbezdiń bıigi. Jalaýdyń taqymy tarlanǵa tıgende qıyrdaǵyny shalǵysh qyran kózi baryp sol aıdaladaǵy qasqyrǵa sap etti.

— Apyraı, mynaý álden taýǵa tartty, kári qasqyr eken ǵoı, — dedi jónele berip.

Ol ańdy: «kózdiń» qurty, kóziń túskende kóńilińdi toqtatý deýshi edi, sirá, sonysy ras bolý kerek, qasqyrdyń qarasyn kórisimen kózi tunyp, ketti de, Janattyń:

— Soıylyńdy almaýshy ma ediń? — degen sózin de estimesten tarlanǵa qamshyny bir basyp jiberip quıǵyta jóneldi.

Jabyla qýǵan aýyl ıtterinen qutylyp, álden uzap shapqannan keıin munan biraz buryn osy Jalaýdyń qolyna túsken kúshigi men qanshyǵyn esine túsirdi me, joq álde qarny ashyp janymen qaıǵy ma, kim bilsin, aýyq-aýyq tumsyǵyn aspanǵa kótere ulyp qasqyr ketip barady. Biraq, ash qaryny ulyǵanǵa jubanar emes. Qaıta neshe kúnnen beri tyshqannan basqa nár kórmegen ash ishegi mazaqtaǵandaı qosa ulyp mazasyn aldy. Sonda da ol qoıdyń maıly quıryǵynan úmitin úzgen joq. Kózine essiz jatqan elestep ózenniń ar jaǵyndaǵy basqa kolhozǵa qaraı oıysyp edi, ol úmitine taǵy jete alǵan joq. Ózine qaraı juldyzsha aǵyp kele jatqan Jalaýdy kóre salyp jylamsyraǵan únmen bir qyńsylady da taýǵa qaraı zyta jóneldi.

— Kári qorqaý endi qutylmaısyń, qutqarmaımyn men, — dedi de Jalaý atyna qamshyny aıamaı basyp jiberdi.

Tarlan at biraq kún tań assa, onyń aldyndaǵy jabaǵy júni áli túgel túspegen qasqyr kolhoz qurylǵaly jaraý bolatyn. Sondyqtan ol á degende tym zymyrap ketip edi, qystan jiliginiń maıy úzilip shyqqan aryq nemeni bir azdan keıin tarlan at qýsyryp áketti.

Ker betegeli keń dala, osy keń dalany baýryna urshyqtaı úıirip tartyp tarlan keledi. Ol aıaǵyn tastaǵan saıyn keń dala bir solq etkendeı bolyp qasqyrdyń janyn qýyra túsedi.

Sharyqtaǵan kún astynda, jaınaǵan keń dalada tolqyndaı tolyqsyp, torǵyndaı qulpyrǵan saǵym ishinde dala jyrshysynyń jyryna júzip, qyrandaı samǵap shat kóńildi Jalaý keledi. Ol anda-sanda atynyń terleı bastaǵan kózin bir súrtip qoıyp:

— Qutylmassyń, qutqarmaspyn,— dedi túıile qarap

Búkil keń dúnıeden bir de bir nárse qasqyrdyń janyna jaqqan joq. Oǵan jaryq kún qarańǵy túndeı, keń dala óziniń qarańǵy úńgirindeı kóringen bolý kerek, aldynan or kezdesse de, sý kezdesse de kórer emes, quıryǵyn butyna qysyp alyp jan ushyrǵandaı zytyp barady.

Jalaý aǵyzǵan boıy bir beleske shyǵa kelip edi, aldyndaǵy bir ózekte óziniń qurdasy Súleıdiń janbas bıe atanǵan aqsaq qara bıesi boshalap bara jatyr eken. Keıin qaıyryp tastaǵysy kelip edi, qara bıe ári býaz, ári syltı basatyn aqsaq bolsa da juldyzdaı aǵyp qarasyn kórsetpeı ketti.

— O, tamasha, bul netken jylqy? Ózi aqsaq, ózi býaz, sonda da júgirisi mynandaı. Bul tegin jylqy emes, men bilsem tipti bul qazaq jylqysy da emes. Bara tur, seniń sońyna keıin bir túsip kórermin, — dedi de, qaıtadan qasqyrdyń sońyna tústi.

Tarlannyń bir ádeti qasqyrǵa jeter kezinde qulaǵyn kezek-kezek qaıshylaýshy edi. Bul onyń kóbinese eti ábden qyzǵan kezde isteıtin ádeti bolatyn. Sol ádetin áli istegen joq. Taý bolsa jaqyn qaldy, oǵan jetse qasqyrdyń qutylyp ketkeni. Osyny oılap Jalaý kúdiktene bastap edi, art jaqtan bir nárse shart etti de, oıda kele jatqan ony selk etkizdi. Sóıtkenshe bolǵan joq, qarsy aldynan qatty daýyl soǵyp basyndaǵy berkin julyp áketti.

— Á, báse, tarlanym jańa daýyldatty ma! Endi qutylmassyń, qorqaýym, — dedi Jalaý ushyp ketken bórkine qaramastan qasqyrǵa túıile túsip.

Tarlannyń taǵy bir ádeti — eti ábden qyzǵan kezde beli búktetile jazylyp, óz quıysqanymen ózin sabalap otyrýshy edi. Jańaǵy shart etken sol quıysqany ekenin kórgennen keıin Jalaý qýanyp ketti.

Quıysqannyń shart-shurt etken úni, tarlannyń túıdek-túıdegimen tastaǵan aıaǵynyń dúrsili, Jalaýdyń aqyrǵan aıǵaıy jaqyndaǵan saıyn qasqyrdyń kózi alaqtap, tili salaqtap ketti. Onyń dál qazir qaıyrym etse qoıanǵa da qum bolǵandaı halde ekenin Jalaý sezip keledi. Biraq, ol qasqyrdy tórt aıaqty jylqymen emes, ańǵardan soqqan asaý jelmen, bolmasa samoletpen qýyp kele jatqandaı lepirip qolynda qarý joǵyn áli sezgen joq. Esi-derti qasqyrǵa tez jetý bolyp, bir tepseńdeý jerge kelgende qamshyny qattyraq basyp jiberip edi, tarlany juldyzsha aǵyp óte shyqty da, qasqyr artta qalyp qoıdy. Á degende ol óziniń bir ret qamshy sermep ıge shyqqanda qasqyrdyń jalt berip ars etkenin de ańǵarǵan joq. Atynyń basyn qaıta buryp alǵanda baryp óziniń qarýsyz ekenin esine túsirdi.

— Báse, neni umyttym desem, — dedi anadaı jerde jatqan qasqyrǵa kúlimsireı qarap.

Qasqyr qutylmasyn bilgen bolý kerek, shókesinen túsip aıbat shegip jatyr. Onyń dál qazir ólispeı berisetin túri joq, qandy kózdenip jelkesin kújireıtip jiberipti. Gúr-gúr etip quıryǵymen jerdi sabalap, oq jylandaı atylyp, jolbarystaı julyp túskeli ázir jatyr. Jalaý kóz toqtatyp qarap edi, júregi selt etti boıy muzdap sala berdi.

— Apyraı, myna zalymnyń túsi netken sýyq edi! — dedi óz-ózine kúbirlep.

Qoryqqan kisiniń kózine kesirtkeniń de jylan bolyp kórinetin ádeti ǵoı. Jańa qashyp kele jatqanda qoıannyń kójegindeı bolyp kóringen qasqyr endi jolbarystaı kórindi de, Jalaýdy shoshytyp jiberdi.

Shynynda da bul qasqyr qazirgi kúnde kúıiniń joqtyǵy bolmasa tý bıelerdi quıryǵynan tartyp qalyp murttaı ushyratyn arqanyń naǵyz kókjal qasqyry edi. Eger alysa ketse quralsyz Jalaýdy attan julyp túsiretindigi sózsiz.

Endi qaıttim? — dedim Jalaý ishinen, — sonsha jerden qýyp kelip jete tura qoıa bermekpin be muny? Onda meniń kim bolǵanym? «Qorqaq Jalaý, qor Jalaý» atanyp ómir boıy súńeı Súleıdiń mazaǵy bolǵanym ba?. Joq, ol bolmas, kúlki bolyp júre almaspyn, táýekel!

Ol sony aıtyp oń jaq úzeńgisin baýymen qosa sýyryp aldy da, atyna qamshyny bir basyp jiberip aqyra umtylyp edi, qasqyr taısala qoımaı, kelseń kel degendeı yńyranyp yrǵala tústi. Jalaý da qaımyqpaı kózin qasqyrdyń kózinen almastan túıilip kelip úzeńgini sermen kep qalyp edi, qasqyrdyń da qarap ólgisi kelmeı qarsy shapty. Biraq, úlgire alǵan joq, tórt qyrly temir úzeńgi qara tumsyǵynan sart etip edi, qańǵalaq oınap baryp jerdi súze etbetinen tústi. Ol basyn qaıta kótergenshe bolǵan joq, Jalaý attan qarǵyp túse sala jelkeden bir uryp jiberdi de, qulaǵynan ustaı alyp, ústine minip kelip aldy.

Ómirinde mundaı qorlyqty kórmegen qasqyr jantalasyp týlap jatyr. Biraq, qansha týlasa da Jalaý jiberer emes. Eki ókpesine kezek tekpilep, biraz myjǵylap aldy da:

— Sen túgil kolhozdyń qoıyn jegen adamdy da aıap kórgenim joq, — dep, úzeńgimen tumsyqqa taǵy bir berip jiberip edi, qasqyrdyń tuıaq serpýge de shamasy kelgen joq. Qyljıyp qulaı ketti de, sereıip sala berdi.

Jalaý jaýdy jeńip qaıtqan jaýyngerlerdeı masattanyp, taǵy da qýar qasqyryń bar ma degendeı qos qulaǵyn tige alysqa qarap turǵan atynyń qasyna keldi de:

— Ózimnen de buryn saǵan rızamyn, tarlanym! — dedi. Biraq, ol óziniń qanatyndaı kórip turǵan tarlanyn dál búgin bir jańa týǵan qulynǵa aıyrbastaıtynyn sezgen joq. Qasqyrdy bókterip aldy da manaǵy aqsaq qara bıe ketken jaqqa qaraı jorta jóneldi.

III

Jalaý ferma bastyǵy bolyp isteıtin kolhoz ornyqty ómirdiń irge tasyn jana qalap jatqan kez bolatyn. Sondyqtan bul kolhozǵa qaraǵan úıler qysta Kókkúmbezdiń or saıyna qystaıtyn da, jaz boıy aýyl-aýyl bolyp kóship júretin. Qazir bular úlken úsh aýyl. Onyń biri — qoı fermasy, ekinshisi — sıyr fermasy; qalǵandary jeke bir aýyl.

Osy qoı fermasyndaǵy on bes shamaly úıdiń ishindegi eń kishkentaı úı Jalaýdyń tórt qanat bozǵyl otaýy bolatyn. Sol otaýdy basyna kótere on shyrqap otyrǵan Janatty Ermektiń daýsy bólip jiberdi.

Ermek bosaǵada baılaýly jatqan bóltirigimen oınap otyr edi. Erkeletken dosy ejelgi jaýlyǵyna basyp onyń qolyn tistep alypty. Janat ot basynda jatqan úlken shymshýyrdy ala umytylyp edi.

— Ózim tátetaı,, ózim, ol emes, — dep, Ermek sheshesiniń qolynan ustaı aldy.

— Óziń ne istep ediń?

— Jaı ózim, ol eshteńe istegen joq — dep, Ermek bóltirikti óltirip tastar degen oımen qanaǵan saýsaǵyn jerge basa qoıdy.

— Sen osy aıtqan tildi nege almaısyń? Bul ońbaǵan ereseıgen soń ózińdi jep qoısa qaıtesiń? Baıaǵyda... — dep, qasqyrdyń osyndaı asyrandy kúshigi ereseıgen soń ózin asyraǵan bireýdiń jalǵyz balasyn qalaı jegenin aıta bastap edi, tystan Jalaýdyń:

— Tamyr, úıdesiń be?! — degen kóńildi daýsy shyqty.

— Saǵynyp qaldyń ba? — dedi Janat ta kóńildiligin sezdirgisi kelgendeı daýsyn sozyńqyrap.

— Saǵynǵanym ótirik, sharshaǵanym ras. Myna jeksuryndy sen soıyp tastashy.

Ermek ákesiniń taǵy da qasqyr soǵyp ákelgenin osy sózinen-aq uǵyp úıden, ata jóneldi.

— Oho, qandaı úlken qasqyr ózi, á! Men atamnan súıinshi surap keleıin.

Janat Jalaýdyń qasqyr soǵyp ákelgenin balasynyń sózinen tolyq uǵyp, saqınaly sary kezdikti ala esik aldyna shyǵyp edi, úlkendigi qunan ógizdeı bir qasqyr sereıip jatyr eken.

— Jaraısyń aýsarym, jaraısyń?! — dedi de, qasqyrdyń janyna kelip ańshylardyń ádetimen tórt sıraǵynan tórt salyp ótti — úıirińmen úsh toǵyz bol, úıirińmen úsh toǵyz bol.

— Aıtyp qal, endi bir bes jylǵa deıin bul sózdi aıta almassyń. Uryp qal, endi bir bes jylǵa deıin soǵylǵan qasqyrdy kórmessiń.

Jalaýdyń bul sóziniń mánisin Janat ańǵarǵan joq. Endi bir bes mınýttan keıin úlken kináli bolyp kórinetin jan súıerin súıip turdy da:

— Tarlanyńnyń qolqasy aman bolsa, óziń aman bolsań, bes jylda bir emes kúnine bes aıtarmyn, sirá,— dedi nazdana qarap.

— Ózińde joq attyń qolqasy amandyǵynan ne paıda? Biraq bes jyldan keıin qasqyr, túlkilerdiń bárin ózimdiki deı ber, — dedi de. Jalaý er-toqymyn kóterip úıine ketti Jalaýdyń bul sózderiniń, ásirese bos er-toqymnyń Janatqa úlken kúdik tastaǵandyǵy sondaı turatyn kúlim kózderi óz ózinen ottaı jaınap qyzyl shyraıly óńi lezde surlanyp ketti. Júgire basyp úıdi bir aınalyp shyqty da tarlan atty esh jerden kóre almaǵan soń:

— Áı atyń qaıda? — dep, aıǵaı saldy.

Jalaý eń aldymen osy suraýǵa kezdesetinin sezip, jolshybaı aıtar jaýabyn da saılap kelgen edi. Túnere kirip kelgen Janattyń sýyq túsin kórgennen keıin jaýaptardyń bir de biri esinde qalǵan joq. Saılap kelgen sózderiniń bári aıtýǵa turmaıtyn bos sózder kórindi de úndegen joq. Otasqaly Janattyń bir aýyz ashshy sózin estimese de, ıege ekeni belgisiz, Jalaýdyń túsi qashyp óz-ózinen berekesi ketti.

Janattyń Jalaýǵa sýyq tús, otty kózben tuńǵysh qaraýy da, tátti kóńilge daq túsirýdiń qandaı ekenin Jalaýdyń tuńǵysh túsingeni de osy bolar. Óıtkeni tarlan atty alǵan úıdiń boı jetken qyzymen óziniń jaıynda keıbir áıelder ósek taratyp júrgenin, ony Janat sezse de sezbegendeı ishinen tynyp únsiz júrgenin Jalaý biletin edi. Sol sezik Janatty kórgennen keıin, esine sap etti de, tilin baılap tastady. Endi ne demek? Elge ataǵyn shyǵarǵan sondaı júırik atty sharana sıaqty birdeńege bere salǵanyna Janat ta, jurt ta qalaı senbek? Erteń anyǵyn estigen el tarlandy sol qyz úshin berdi demeı me? Endi ne amal? Ol osyny oılap qolyna dombyra alyp edi, adasqan oıǵa onyń da demeýi bolǵan joq, ózi sózden jańylsa, dombyrasy kúıden jańyldy.

— Tiliń baılanyp qaldy ma, nege úndemeısiń?

Janattyń Jalaýǵa ómirinde aıtqan qatty sózi sol edi. Bul kúnge deıin áıelinen mundaı sózdi estimegendikten be, Jalaýdyń túsi kenet sazaryp ketti. Biraq, qatty sezge bara qoıǵan joq.

— Sen maǵan urysar bolsań endi bes jyldan keıin uryssań deımin, tamyr, — dedi ol salqyn qandanyp. — Men tarlandy tulpar bolatyn bir qulynǵa aıyrbastadym, bul meniń kópten kútken armanym edi, soǵan mini, búgin jettim. Sol qulyn qashan alty jasar at bolǵansha sen maǵan ursýdy qoıa tur.

Bul sózge yzalanyp Janat jylap jibere jazdady da:

— Esalań, — dedi bar daýsymen, — qashpaǵan qashardyń ýyzyna mas bolǵan Esbalaq. Ne dep otyrsyn? Janyńa serik bolyp júrgen sondaı atty qalaı sattyń kóziń qalaı qıdy, kimge sattyń?,

— Judyryqtyń Súleıine sattym, — degen sózdiń aýzynan qalaı tez shyǵyp ketkenin Jalaýdyń ózi de sezgen joq. Ol muny aıtqanda Súleıdiń aqymaqtyǵyn, onan ári óziniń aqyldylyǵyn aıtpaqshy edi, oǵan Janat úlgirtken joq. Súleıdiń aty atalǵan jerde-aq ol burynǵydan beter surlana túsip:

— E, báse, Jupardyń aǵasy Súleı ǵoı aıtyp otyrǵanyń? — dedi de, tósegine sylq etip otyra ketti.

Jalaý júırik bolatyn jylqyny qulyn kúninde, ásirese, jańa týǵan kezinde tanýshy edi. Biraq, qalaı tanıtynyn esh ýaqytta eshkimge aıtqan emes, Onyń at táńirisi atanǵan úlken naǵashysy júırik bolar jylqyny qulyn kúıinde dál tanıtyn óte synshy bolatyn. Sol kisi óleriniń aldynda:

— Sen maǵan sertińdi ber, men saǵan qanat bereıin, — depti de, Jalaýdyń sertin alyp óziniń at tanıtyn tájirıbesin aıtqan eken. Sonan bergi ótken on bes jyl boıy qansha zaryqsa da, bir kezdestire almaı júrgen sol tájirıbesine búgin kezdesken edi de, ishteı qýanyshty edi. Sondyqtan Janat qansha qatty aıtsa da sol qýanysh ony ashýǵa jibere qoıǵan joq.

— Sen ashýdy tasta da, qasyma kelip sóz tyńda, — dedi kúlimsirep. — Súleıdiń byltyrǵy daladan taýyp ákelgen aqsaq qara bıesi tegin jylqy emes eken. Ol el aıtyp júrgendeı mástek te emes, tipti qazaq jylqysy emes. Sol aqsaq bıe búgin bir tulpar qulyn tapty. Eger de naǵashymnyń aıtqandarynyń bári sandyraq bolmasa bul qulyn — naǵyz tulpar. Naǵyz ertektegi qanatty tulpar. Senen bar tilegim bul qulynnyń syryn eshkimge aıtpa da, mápelep ósire ber.

— Naǵashyń ne dep edi? Ony etimnen et kesip alsań da aıtpaımyn. Óıtkeni naǵashyma bergen sertim bar. Ol sertti buza almaımyn, — dedi de, kelip qalǵan bir kúıdi tógip jiberdi.

Bul kúı Janattyń súıip tyńdaıtyn kúıi edi. Jalaýǵa qosylǵaly qansha tyńdasa da jalyqtyrmaǵan tátti kúı bul joly betiniń qanyn sorǵan masanyń yzyńdaǵany sekildi sezildi de, dombyrany Jalaýdyń qolynan julyp aldy,

Tapqan ekensiń, aldana qoıatyn ańqaýdy, — dedi Janat tistene sóılep, — kúrsinseń de sonyń úıine qarap kúrsinýshi ediń, sondaǵy kóksegeniń, jettim dep otyrǵan armanyń osy eken ǵoı.

Jalaý bala kezinen bastap kúı tartsa da dombyrasyn eshkimge julǵyzyp kórgen emes edi. Sondyqtan, ol dombyramen birge julyny úzilgendeı qatty tiksindi de, dombyrany Janattyń qolynan qaıta julyp alyp:

Oı, qyzy jigitten basqany, jigiti qyzdan basqany oılamaǵan tuqymyń qurǵyr, aıtqanǵa sen de bir túsinseńshi, — dedi tistene sóılep.

Joq, Janat túsinetin adam, átteń Jupary qurǵyr óte kóldeneń kólbeńdep kóziniń aldynan ketpeı, óshiktirip tur.

— Men emes, túsinbeıtin sensiń, baı bolsań jóndep bol, bolmaıdy ekensiń — jolyń bolsyn.

— Mine qyzyq, munan artyq qandaı baı bolam? 

— Mundaı baı bolǵannan bolmaǵannyń ózi jaqsy. Seniń ol atta jumysyń bolmasyn, ony taı kúninde tórkinimnen men ákelgenmin. Sózińniń túkke keregi joq, baı bolǵanyńnyń da keregi joq, ákep ber atymdy, — dedi de, Janat úıden shyǵa jóneldi.

Onyń aıtqanynan qaıtpaıtyn bir betkeı ekeni Jalaýǵa da belgili. Sondyqtan ol endi ne isterin bilmeı óz úıine ózi syımaı, syrtqa shyǵyp edi, Janat atasynyn, úıine kirip bara jatyr eken.

— At berip azap satyp aldym-aý men, — dedi Jalaý ishinen, — áıel aıazdaı qysyp, áke borandaı soqsa, men de bir, qapqanǵa túsken qasqyr da bir ǵoı, — dedi de, ózenniń joǵarǵy jaǵynda úı salyp jatqandarǵa qaraı tartty.

Ondaǵy oıy Súleıge úı ishiniń búlinetin túri baryn aıtyp, atyn qaıtyp alý edi. Ári maldy janyndaı kóretin maljandy, ári Jalaýdyń tarlanyndaı bir júırik aty bolýdy arman etip júrgen ataq qumar Súleı Jalaýdyń sózin tyńdaǵan joq. Qansha qaqsap jalynsa da ıilmedi.

— «Báıgi attan qymyzyn ishetin bıe jaqsy eken» den, saýdany bastaǵan óziń emes pe ediń? Endigiń ne, tústen keıin kelip mańyrap turǵanyń? — dedi Súleı jańa qalanyp jatqan úıdiń ústine shyǵyp alǵannan keıin kúshene sóılep. — «Saýda saqal sıpaǵansha» degen. Saýdany pisirip, saqaldy mana sanasqanbyz. Áıda marsh, atyńdy bizdiń qatyn tórkinine minip ketti. Bıeń áne qulyndap tur, aman saýynda ustap al da óksheńdi kóter, — dep, tumsyǵyn bir kóterdi de teris aınaldy.

Ol mańaıdaǵy úı qalaýshylardyń aıtqan ara sózin de tyńdaǵan joq. Qolyndaǵy laı jaǵyn turǵan temir qalaǵyn ara aǵaıyndyq sóz aıtqandardyń árqaısysyna bir sermep ún de qatqan joq, tek:

— Áper kirpishti — dep, tómende turǵandarǵa baj ete tústi.

Tomyryq minezdi Súleıdiń ıilmesine kózi jetse de, Jalaý taǵy da bir tolǵap kórgisi kelip:

— Eı, Judyryqtyń súńeıi, — dedi zildi daýyspen, — tarlanyma qolyń jetken soń tóbeń kókke jetkendeı bolyp tursyń ǵoı. Sol boz qulyn at bolǵan kezde ony kórgen saıyn kózińnen qan aǵyp ókinishpen órtenetiniń sózsiz. Erteń meni aldap aldy dersiń, atymdy qatynyńa mingizip qyrsyqtyrsań da shynymdy aıtaıyn, beri Qara!—dep edi, Súleı sóılese sózden jeńiletinin sezip oǵan qaraǵan da joq. Tar mańdaıynan sorǵalaǵan ashshy terdi jalańash bilegimen bir sypyryp tastady da:

— Óziń netken zıankessiń, jumysqa bóget jasamaı ket endi, — dep dúńk ete tústi.

Ketemin, — dedi Jalaý onyń maltileýshil nusqynyna jıirkene qarap, — biraq seniń tulpardy týlaqqa aıyrbastaǵan topastyǵyńdy aıta ketemin. Esińde bolmaı, seniń boz qulynyńa qaraǵanda meniń tarlanym úıine bes qasqyr soqsa da jylqy emes. Amalym joq, shel jeńdi, áıtpese, men tarlannyń sol qulynynyń ózine-aq yrza bolar edim. Atymdy ákep ber de qulynyńa ıt bol, tilimdi alsań ol qulyndy bireý júz jylqy berse de satpa.

Jalaý bul sózderdi shyn dostyqpen aıtqan edi. Súleı oǵan da túsingen joq. Onyń oıynsha jańa týǵan jas qulyndy tulpar deý essizdik kórindi de Jalaý burynǵy at synaýshylardyń eń jaqsysy tulpardy qulyn kúninde tanıtynyn aıtsa da tyńdaǵan joq. Endi ne isteý kerek? Aýyldan jigit ertip kelip tarlan atty tartyp áketeıin dese elden uıat, sotpen alaıyn dese aýyldasy eken, onyń ishinde qurbysymen sottasyp júrý taǵy uıat. Ári boz qulyndy ishi qıar emes. Endi ne isterin bilmeı oılanyp biraz turyp edi, kóńili boz qulynǵa aýyp ketti.

— Azar bolsa bir-eki kúp áke men áıeldiń qańqý sózin estirmin, shydaıyn! Ózim erkimmen bergen at úshin aǵaıynmen arazdaspaı-aq qoıaıyn,— degen oımen ózen jaǵasynda jaıylyp júrgen qara bıege betteı bere, — apyr-aı bizdiń el netken áýlıe edi, seni Súńeı atap júrgen, — dep edi, osy sózdi estý-aq muń eken, joǵaryda turǵan Súleı jerge sekirip tústi de, qalaǵyn ala umtyldy. Onymen de qoıǵan joq. Jalaý shydamaıtyn bir las sózderdi aıtyp jiberdi. Biraq, ashýy qatty bolsa da, ózi álsiz eken, álgi ylas sózge yzalanǵan Jalaý qarama-qarsy tura qalyp kindik tusynan teýip kelip jiberip edi, Súleıdiń qolyndaǵy qalaǵy ushyp ketti de, ózi shalqasynan tústi.

Bireýdiń janjaldasqanyna bireýdiń kúlgeni bul elde osy bolar, Súleı shalqasynan túskende mańaıynda turǵandardyń bári dý kúlip jiberdi.

— Sol kerek oǵan, sol kerek,— desti bireýler.

Súleıge Jalaýdyń tekpisinen kóri eldiń sol kúlkisi men sol sózi batyp ketti me, qalaı, tura sala Jalaýǵa baryp umtylyp edi, úı qalaýshylar jibermeı ustap qaldy da Jalaý qara bıeni jetektep aýylyna qaıtty.

Jurt Jalaýdy shaǵyn deneli bolsa da ótkirligine qarap «qarshyǵa» deıtin de, ákesiniń jeńil minezdi, aryq kishkene deneligine qarap «shybyn» deıtin. Tipti onyń sheshesine de «aıý báıbishe» degen at qoıǵan bolatyn. Jalaý boz qulyn ertken qara bıeni jetektep aýylyna kelse ákesi Aldıar shybynsha tyzyldap terisine syımaı esik aldynda otyr eken. Balasy jaqyndaı bergende-aq taıaqpen qaıqaıyp turyp qara bıeniń basynan salyp-salyp jiberdi.

— Kóke, muny urǵansha meni uryńyz, — degen balasyn da aıaǵan joq.

— Má, izdegeniń osy bolsa!—dep, Jalaýdyń ıyq tusynan bir salyp ótti. Ekinshi ret taǵy sermep edi, bul sapar ura alǵan joq. Jalaý sermegen taıaqty julyp alyp laqtyryp jiberdi. Biraq, ashýdyń aıdaýyna ábden túsip alǵan Aldekeń qaıtqan joq, yzaǵa býlyǵyp kóringen nársege bir júgirdi. Júgirip baryp úı syrtynda jatqan qara baqandy eńkeıip ala berip edi, bireý tý syrtynan qapsyra qushaqtaı alyp úıine qaraı ala jóneldi. Onyń kim ekenin Aldıar á degende bilgen joq.

— Seni almaǵan qudaıdyń tamaǵy toq qoı, — degende baryp, óziniń kempiri ekenin tanyp ketti de:

— Jiber janyńnyń barynda, jiber deımin, keńirdegińdi sýyryp alarmyn, — dedi eki aıaǵymen birdeı tepkiline julqynyp, biraq «aıý báıbishe» tyrp etkizgen joq.

— Keńirdek sýyratyn myqty bolsań nege bosap ketpeısiń, — dep, onan saıyn qysa tústi.

Qara bıemen boz qulynnyń qasyna jınalyp qalǵan eldiń, ásirese óziniń balasy Jalaýdyń qarqyldaǵan kúlkisin estigen soń uıaldy ma, joq álde kempirine shamasy kelmeıtinin sezdi me, munan keıin Aldıar aqsaqal da typyrlaýyn qoıdy.

Otaýdyń mańynda turǵan jurt endi Jalaýdyń at bepip ákelgen boz qulynyn mazaqtap kúle bastady, bireýler onyń maımaqtyǵyn mazaqtap:

— Tulpar bolar, túıege uqsaıdy eken,— dep syqaqtasa, endi bireýler: sıyrmen shatysy bolýy kerek, buzaýbas eken,— dep kúldi.

Eger kenetten bir sýyq habar jetpegende Jalaý bul syqaqshylarmen jaqsylap bir sybasatyn edi, sýyq habar jetti de eldiń kúlkisin tıyp ketti.

Aýdannan kele jatqan qara qasqa atty bireý túndeı túnerip at ústinde soǵyp tur. Sýyq habardy ákelgen sol. Astyndaǵy aty da ıesiniń kúıinishti ekenin sezgendeı aspanǵa shapshyp alasuryp tur,

— Soǵys!

— Soǵys!

— Qara bet, qandy balaq, qaraqshy Gıtler!

— Opasyz shoshqa!

— Ondaı sum, shoshqadan da sadaǵa ketsin! — degen sıaqty sózder ár tustan sańq-sańq ete bastady.

Bular soǵystyń qandaı bolaryn sezgen joq. Biraq, jaýdyń basa kóktep kirgenine namystanyp, zyǵyrlary qaınap tur.

Kishkentaı Ermek ań-tań eki kózi árkimniń aýzynda, ol óziniń ákesi Jalaýdyń munan bir aı buryn kolhozshylardyń jıylysynda sóılegen sózin esine túsirip tur. Ol jıylysta Jalaý nemistermen bizdiń eldiń arasyndaǵy dostyqty aıtyp maqtanǵan edi. Ermektiń tańdanyp turǵany sol.

Dos bolǵany qalaı, soǵysqany qalaı?— dedi ishinen.

Ol boz qulynnyń qasynda túnerip turǵan ákesine bir qarady da, oǵan eshteńe aıta almaı esik aldynda otyrǵan sheshesine jaqyndady.

Táte, nemisterdi bizdiń dosymyz deıtinderiń qaıda?

— E, shyraǵym, «Ejelgi jaý dos bolmas» degen osy.

Sheshesiniń sózi jas júregin dir etkizdi de, Ermek óziniń oıynyń serigi kók bóltirikke jalt qarady. Jańa ǵana onymen biraz oınap, esik aldyndaǵy qazyqqa baılap qoıǵan edi. Sheshesi onyń nendeı oıǵa túıilgenin sezgen joq, jurt tarap ketse de aýyr oıǵa batyp japa jalǵyz otyrǵan Jalaýdyń qasyna bardy.

Aýsarym, nemene, maǵan ókpelep qalǵan joqpysyń? Já boldy endi. Otanyńa jaý tıgende ot basynyń urysyn eleý qaı atańda bar edi?

Jalaý áıeline burylyp qaraǵansha bolǵan joq úı jaqtan bóltiriktiń aps etken daýsy shyqty. Jalaý men Janat «Ermekti qaýyp aldy» degen oımen úreılene jalt qarady da, sup-sur bolyp ketken balasyn kórgennen keıin tańdanyp qaldy.

— Qulynym-aý, ne istep tursyń?—degen ákesiniń sózine de Ermek ún qatqan joq, sup-sur bolǵan kúıi atasynyń aq baltasyn qos qoldap ustap bóltirikke tónip tur. Ol, ákesi men sheshesi qasyna júgirip kelgenshe baltany pármenimen sermep qalyp edi, bóltiriktiń bir jaq shekesi ushyp tústi.

— Qulynym-aý, munyń ne?—dedi taǵy da ákesi. Ermek birazǵa deıin ún qatqan joq, baltany jerge tastaı berip:

— Bul — ejelgi jaý, bul fashıs,— dedi.

IV

Jalaýdyń esine túsip, kóziniń aldynan elestegen ómir sýreti osy edi.

«Qaıran, gúldeı jaınap turǵan sol bir ómir-aı, ne boldyń eken? Dostan da, jardan da aıyra jazdap, áýre salǵan boz qulyn, sen ne boldyń eken?»— degen oıǵa keldi ol.

Janat pen Ermek jazǵan hattarǵa qaraǵanda boz qulyn qazir alty jasar at kórinedi. Kim biledi, olar alysta júrgen soń Jalaýdyń kóńilin aýlaýy úshin aıta ma, olardyń aıtysyna qaraǵanda jalǵyz boz qulyn emes, búkil kolhozdyń jaıy Jalaýdyń oılaǵanyndaı emes kórinedi. Jalaý maıdanǵa keterde óziniń týyp ósken elin, óziniń bereke qutyndaı kóretin kolhozdyń japyraǵy qýaryp, tamyry sýalǵan báıterekteı boldyń-aý dep ketken edi. Sońǵy jyldarda kelgen el habary kolhoz jaıy onan góri basqasha baıandaıdy. Qýardy degen báıteregi qaıta jasaryp ketipti. Qandaı daýyl soqsa da teńseletin túri joq, japyraǵyn jaıqaltyp jiberipti. El habary solaı baıandaıdy.

Kózi kók kúmbezdiń bıiginde, kóńili altyn báıterekke uqsaǵan kolhozynda. Sol japyraǵy jaıqalyp turǵan báıterektiń saıasynda boz tulpardy mápelep, ózine qushaǵyn jaıyp turǵan Janaty elestep ketken edi. Sondaı tátti oıyn Súleıdiń:

— Eı, anaý ne-eı?—degen daýsy bólip jiberdi.

Jalaý Súleı megzegen jaqqa qarasa, kóz ushynda quıyn ekeni, ne ekeni belgisiz bir shan keledi eken. Ker dalanyń betine kerilip sozylǵan shańnyń sońynan shýmaqtala sozylǵan taǵy bir shoq shan kórinip edi. Jalaý at shabysy ekenin sezdi de, shoferǵa aıǵaı saldy:

— Aıda mashınany, qyzyǵyn kóreıik.

At shabys dese qazaqta es qala ma, shofer qazaq edi, joldyń oń-qyryna qaramastan mashınany aǵyza jóneldi.

Bulardyń joly attar kele jatqan úlken jylǵaǵa túıisetin edi. Eki joldyń túıisken jerine jete bere shofer toqtap qaldy.

Qalyń at keıin, bir at alda úzdik keledi. Bular áli attyń jaqyn kórgeni bolmasa, qarasyn kórgen joq. Bir shaqyrymdaı jerde bir alasa tóbe tur. Tek sol tóbeniń ar jaǵynda kele jatqan aldyńǵy attyń jerdi solqyldatqan dúbiri ǵana estiledi. Jalaý dúrsildegen júregin qolymen basyp:

— Apyraı, mynaý netken jylqy!—degenshe bolǵan joq, bulttan shyqqan kúndeı jarq etip bir boz jylqy shyǵa keldi.

Basyna qyzyl oramal baılaǵan bala «Aldıar», Aldıarlap» urandap keledi eken. Balasyn tanyp ketken Jalaý «Ermegim» deýge ǵana shamasy keldi de, kózinen kelgen jasty súrtpesten mashınadan túse sala joldyń ústine tura qaldy.

«Aldıar, aldıarlap» bala keledi.

— Ermek, Ermegim,— dep áke tur. Jalaý shaýyp kele jatqan atty shaýjaıynan ustaı almaqshy edi, juldyzdaı aǵyp kele jatqan at ustatpastan, aǵymdaı buldyrap óte shyqty. Biraq, Ermegi tanyp qalǵan eken.

— Jáke,— dep shyr ete tústi de shuǵyl ózgerip, attyń basyn tarta bastady.

— Bura tart, bura tart,—dep, sońynan Jalaý da júgirdi.

Attyń basy qatty eken, bura tartsa da boı bermeı balany aıdalaǵa alyp ketti.

Keıingi attar túıdek-túıdegimen ótip jatyr. Sonyń biri bolyp Jalaýdan alǵan tarlan aty da ketip barady. Súleı joq, ol «joldan qaldyryp esil attyń baǵyn baılady-aý!» dep Jalaýmen ursysyp tur.

Shofer attardyń aıaq tastasyna ár túrli syn taǵyp aldynan ótken attardy sanap tur. Bulardyń aldynan toqsan at shaýyp ótti. Jalaý qýyp júrgen.atpen toqsan bir eken.Sońǵy attar ete bergen kezde ekeýi boz at ketken jaqqa kóz aýdaryp edi, bir tóbeshiktiń basynda babasymen boz tulparyn kezek qushaqtap, kóziniń jasyn tógip turǵan Jalaýdy kórdi.

Jalaý tebe basynda kóp turǵan joq. Balasynan eldiń amandyǵyn, bul toıdyń ne toı ekenin surap aldy da:

— Toıshylar qaı jerde tur?—dedi.

— Aýdannyń bergi jaǵyndaǵy Jalǵyztóbede.

— O, onda áli jıyrma bes shaqyrym bar eken. Min aldyma. Balasyn aldyna mingizip alyp mashınadaǵylarǵa kelip:

— Súleı-aı, meniń nárselerime sen pe bol! Bizdiń aýdan mal josparyn artyq oryndaǵany úshin Qyzyl tý alypty. Soǵan arnap qazir búkil aýdan jınalyp toı jasap jatqan kórinedi.

Attyń bar báıgisi — bir at, bir shapan. Men ózińnen alǵan myna boz tulparmen ári sol bas báıgeni, ári seniń tiri kele jatqanyńdy aıtyp áıelińnen súıinshi alaıyn. Qosh bol, ishin, kúıse túz jalarsyń,— dedi de, uzap ketken attardyń sońynan quıǵyta jóneldi.

«İshiń kúıse» degen sóz Súleıdiń qulaǵynan ketken joq ta, samǵap bara jatqan boz tulpardyń árbir tuıaǵy shekesine tıgennen kem bolǵan joq. İshinen Jalaýǵa ózin qosa bir sybap aldy da:

— Aýyryp kelesiń be, nege aıdamaısyń mashınany,— dep, shoferǵa baj ete tústi.

— Eı, nege aıǵaılaısyń! Nemistermen soǵysqan jalǵyz sen be, men de soǵysqanmyn. Qara ózin, domalatyp keteıin be ózińdi,— dep, shofer túıile qalyp edi, Súleı qınala bir kúrsindi de dolbarlaı salynǵan murnyn qısaıta bir tartyp jym boldy. Biraq, Jalaýdyń aǵyzyp baryp sońǵy attarmen aralasyp ketkenin kórip qaldy da:

— Áı, aqymaq basym-aı,— dep, taǵy baj etti.

Boz tulpar attardy qýyp jetkenimen qoımaı birinen soń, birin tastaı bastady. Balasy ekeýin birden aýyrlap attyń zoryǵýy múmkin ekenin eskertip edi, oǵan Jalaý kóngen joq.

— Toıǵa tulpar mingen men barmaǵanda, týlaq mingen Súleı barmaq pa? Eki kisini kótere almasa men nesine tulpar dep júrmin. Qoryqpa. Jalǵyz-aq jaratylýy qandaı edi?

— Tátemniń ózi jaratqan, jaraýy jaman emes.

— Ne deıdi? Tátemniń ózi minip, jaratty ma?

— Iá, ózi minip jaratty!

«Áıel mingen attyń baǵy baılanady» degen bos sóz ekenine Jalaý áli de sene almaı kúdiktene qalyp edi, balasynyń:

— Muny bul ýaqytqa deıin báıgige qosyp kórgenimiz joq,—degen sózi kúdigin onan saıyn kúsheıtip jiberdi. Biraq boz tulpardyń ekpini eshqandaı kúdikti este saqtatar emes, eti qyzǵan saıyn sermep keledi.

Bir tepseńdeý jerge kelgende Jalaý eńkeıin attyń, aldy-artyna kezdi bir júgirtti de:

— Báse,— dedi.

— Ol ne?— dedi balasy.

— Men muny týǵan kúni-aq tulpar degen edim, sol ras eken, kórdiń be, syrty qysqa bolǵanymen baýyry jazyq, naǵyz tulpardyń ózi. Eı, mynaý kóringen qala ma nemene?—dedi ózen jaǵasyndaǵy úıleri shaǵaladaı qalashyqqa qarap.

— Umytyp qalǵansyz ba, bizdiń kolhoz osy emes pe? Sizder ketkende jańa salynyp jatyr edi ǵoı.

— Oı tamasha. Kolhozda erkek az qalǵan edi, muny kim salǵan?

— E, tamashanyń áli talaıyn kórersiz. Tátem basqarma bolǵannan beri áıelder-aq kolhozdy baıytyp jiberdi. Bizdiń aýdan Qazaqstannyń aldy bolsa, bizdiń kolhoz báriniń aldy. Sonaý kóringen ortadaǵy úlken eki úıdiń biri mektep te, biri— klýb. Mine, myna turǵan elektr stansıasy.

— Ózinde eshkim bar ma? Jan kórinbeıdi ǵoı.

— Eldiń bári toıda.

— Apam da toıda ma?

— O, ájem sabasy men qoıyn artyn alyp eldiń eń aldymen ketken.

— Shy, janýar, shý,— dedi keýdesin qýanysh kernegen Jalaý basqa sóz taba almaı.

Bular kolhozdyń tusynan aǵyp óte bere bir beleske shyǵyp edi, joldyń eki jaǵy birdeı syńsyǵan mal eken.

— Myna maldar qaı kolhozdiki!?—dedi balasynyń qulaǵyna aıqaılap.

— Bári de bir kolhozdiki. Mynaý qyrda jatqan qalyń jylqy bizdiń boıdaq jylqylar. Qazir bizde jylqy fermasy bar. Myna bergi bólek jatqan — osy boz aıǵyrdyń úıiri.

— Ne deıdi? Bul aıǵyr ma?

— Aıǵyr bolǵanda qandaı? Bir ózinde otyz jeti bıe bar.

— Onyń bárin qaıdan aldyńdar?

— Kolhozdiki.

— Biz ketkende kolhozda on bes-aq bıe bar edi ǵoı.

— Ol kezde on bes bolsa, qazir jetpis bıe bar.

Jer qaıysqan qalyń mal, qalyń malmen qaıysqan týǵan jer birinen soń biri Jalaýdyń kózin tartyp ketti. Báriniń de jarasy jazylǵandaı, báriniń qabaǵy ashylyp basylǵan kóńili tasyǵandaı, bári de saq-saq kúlip turǵandaı seziledi. Alty jyldyń ishinde, basyna túsken aýyrtpalyqty elemeı, adam aıtsa nanbastaı kolhozyna burylyp barǵysy da keldi, biraq, boz tulpardyń qyzyǵyp jiberer emes. Kórkeıgen kolhozdyń, kódedeı kóp jylqysynan da ótip edi, baıaǵy ózi qasqyr qýatyn ker dalaǵa syımaı jatqan qalyń qoıǵa kezdesti.

— Mine, naǵyz tamasha!—dedi, balasy masattanyp,—. sizder ketkende jeti-aq otar qoı bar edi, qazir on segiz otar. Qazir osy on segiz otarda jıyrma eki myń qoı bar. Tátem jýyrda oblysqa baryp edi, aldaǵy bes jyldyń ishinde qoı sanyn qyryq myńǵa toltyratyn boldyq, dep keldi.

Boz tulpar juldyzdaı aqsa da kópke deıin qoıdyń ekinshi shetine shyǵa alǵan joq, sonda baryp Jalaý óziniń maıdanda júrgendegi el týraly oılaǵan oıynyn, teris ekenin moıyndady.

Bulardyń aldynda endi bir úlken ólke bar. Sol ólkeden aýdanmen eki ara mıdaı dala. Bul ólkede kóp sıyr jatyr eken. Ermek ákesiniń sıyrdy jek kóretinin bilgendikten sıyr jaıynda eshteńe aıtqan joq. Órkeshteri baladaı otyz shaqty túıe júr eken, ákesine solardy kórsetip taǵy bir maqtandy da, boz tulpardyń terleı bastaǵan kózin bir súrtip jiberip, basyp tejeı bastady.

— Jáke, meniń ishim aýyryp barady, keıingi mashınamen jegermin. Siz kete berińiz.

Ol sony aıtty da ákesiniń jaýabyn kútpesten tizginin onyń qolyna ustata sala jerge biraq yrǵydy. Onyń «ishi aýyrǵany» syltaýy ekenin ákesi de tez sezdi. Sezdi de jymyń etti.

— Shý, janýarym, shý!

Boz tulpar júgi jeńildegennen keıin juldyzsha aqty. Tuıaǵynan ushqan tozańnyń birine-birin qosa qulashyn erkin sermep edi, kóz ushynda shańyn ǵana kórsetip bara jatqan aldyńǵy attardyń artta qalaı qalǵanyn Jalaýdyń ózi de sezgen joq. Osy kóp attyń ishinen óziniń Súleıdegi tarlan atyn izdestirip edi, boz tulpardyń ekpini qarsy aldynan daýyl soqtyrdy da, artta qalyp jatqan attardyń birde bireýiniń túsin ańǵartqan joq. Beldege segiz shaqyrymdaı jer qalǵanda barlyq attyń aldyna túsip alyp jeke samǵap ketti.

Top qarasy kóringen kezde Jalaý atynyń kózin taǵy bir súrtip qaldy da balasynyń manaǵy aıǵaıyna basty.

— Aldıar, Aldıar!

Báıgeden kele jatqan at jaýynyki bolsa da shydap tura almaıtyn eldiń ádeti ǵoı, basqa attardan alty shaqyrymdaı alda kele jatqan boz tulparǵa súısingen jurttyń aıǵaıy Jalaýdyń aıǵaıymen ulasyp Kókkúmbezdiń bıigin jańǵyrtyp jiberdi. Biraq, qara qurttaı qaptaǵan qalyń el boz tulpardy tanyǵanymen onyń ústindegi eki omyraýy birdeı jarqyraǵan kishkentaı qara jigittiń kim ekenin tanı alǵan joq. Keıingi kele jatqan attardy umytty da bári boz tulpardyń sońynan shubyrdy.

Báriniń aýzynda bir-aq aýyz sóz:

— Tulpar, naǵyz tulpar!..

1947

---