InfoHub Logo

Túrkistan — babalarymyzdyń kóne qalasy. Ol Qarataý men Syrdarıa ózenderiniń ortasynda, Uly Jibek jolynyń boıynda ornalasqan. Ejelgi qalaǵa tyrnadaı tizilgen qońyraýly kerýender Batystan da, Shyǵystan da kelip jatatyn bolǵan. Erte zamanda qala Shabǵar dep atalatyn. Musylman dini ornyqqannan bastap qala Iasy dep atalǵan. Qoja Ahmettiń Iasaýı bolatyny osy tus. Mońǵol jaýgershiliginen keıin qala Túrkistan atandy. Túrkistan «túrikter mekeni» degen sóz. Saq dáýirinen bastap babalarymyz kóshpeli mal sharýashylyǵymen aınalysýmen qosa, otyryqshy da ómir súrgen. Otyrar, Taraz, Túrkistan sekildi qalalar salǵan.

Qalalarda shákirtter oqıtyn medreseler ashqan. Sondaı bir ǵajaıyp medrese-mektep Túrkistanda boldy. Medreseniń bas muǵalimi Qoja Ahmet Iasaýı edi. Ahmet ózin «Iasaýılik qul qoja» dep ataǵan. Ol kóne qala — Isfıdjabta (keıingi Saıram) dúnıege kelgen. Bala kezinen alǵyr, zerek ósken Ahmet dinı ǵulama jáne túrki halyqtarynyń rýhanı kósemi bolady. Bala oqyta júrip, «Danalyq kitaby» degen kitabyn jazady. Kitapqa kisiniń taza júrýi, ótirik aıtpaýy, adal bolýy týraly aqyl sózderi enedi. Osy sózderin aqyn «hıkmet» dep ataǵan. Uzaq ómirinde tórt myńdaı hıkmet jazǵan. Ázirge bizge jetkeni — jetpis qana.

Qoja Ahmettiń áýlıe bolýy týraly mynadaı ańyz bar: «Muhammed paıǵambar ólerinde: «Men ólgen soń, pálen jyldan keıin jolymdy ustaıtyn shákirt týady, soǵan aparyp ber», — dep sheıh Arystan babqa qurma jemisin amanatqa beredi. Sheıh paıǵambardyń amanatyn saqtap qoıady. Bir joly Túrkistanǵa kele jatsa, aldynan jas jigit shyǵyp, amanatyn surapty. Arystan bab jigitke qurmany beripti. Sol jas jigit — Ahmet Iasaýı eken. Ahmet amanatty jep, sodan aýzynan jyr quıylǵan aqyn bolypty», — desedi.

Qoja Ahmet týraly qyzyqty ańyz mol. Ol kisi: «Muhammed paıǵambar jasyna jettim, janym paıǵambardan artyq emes, jaryq dúnıeni kórmeımin», — dep jer astyn qazdyryp, qylýet saldyrady. Jer astynda tirshilik jasaý úshin aýa, sý arnaıy qubyr arqyly jetip otyrǵan. Qylýettiń dáret alatyn, namaz oqıtyn, qulshylyq qylatyn bólmeleri bolǵan.

Qytlýetti meken etken aqyn qasyna shákirtterin jınap alyp, teńsele otyryp zikir (qosylyp jalbaryný) salǵan. Zikir salýshylar: «Ǵalymdarǵa kitap kerek, sofylarǵa nıet kerek, kókiregime tolsyn ıman, qudaıa...», — dep kúńirengen. Jumaqtyń jeti túrli raqatyn, tozaqtyń toǵyz túrli azabyn aıtyp jyrlaǵan. Jumaqqa jetemin be dep, osylaı bar kóńilimen ılanyp otyryp Qoja Ahmet o dúnıege kóshken.

Ámiri júrip, aıtqany bolyp turǵan Ámir Temir óz kezinde Qoja Ahmettiń aqyndyq sóziniń qasıetine tań qalady. Kóship-qonyp júrgen qazaqtar Ámir Temirdiń qylyshynan qoryqpaıdy, aqynnyń ýaǵyz sózine senedi. Osyǵan oraı, Ámir Temir Qoja Ahmettiń qurmetine dúnıe júzinen usta, zerger, sáýletshi, ónerpazdardy jınap, baıaǵyda qaza bolǵan aqyn zıratynyn basyna ǵajaıyp ǵımarat ornatýǵa jarlyq beredi.

Ǵımaratty turǵyzý úshin myńdaǵan adam qatar turyp kúıgen qyshty bir-birine qoldan berip alystan jetkizedi. Qurylys irgesin úıir-úıir jylqy aıdap, mal tuıaǵymen bekitedi. Ǵımarat ár túrli bólmelerden turady. Solardyń biri — «qazandyq» dep atalatyn bólme. Osy bólmede salmaǵy eki tonna úlken qola qazan ornatylǵan. Qazandy Ábdilázız degen sheber Qarnaq degen jerde quıǵan. Oǵan jeti jylqynyń eti syıady. Erneýinde qazandy quıǵan ustanyń esimi arab tilinde jazylǵan.

Túrkistandaǵy ǵajaıyp ǵımarat on jyl kóleminde salynyp bitken. Sáýletti sheber usta Ǵubaıdýlla Sadyr júrgizgen. «Ol óz sheberligine ózi rıza bolyp, saǵananyń eń bıik basynan jerge túspeı qoıypty. Aqyrynda, sol arada ólgen eken» degen de ańyz bar. Óziniń ótinishi boıynsha, zergerdi kúmbezdiń qyr arqasyna qyshtyń astyna qoıyp órip jibergen eken desedi. Osy ǵajaıyp ǵımarattyń salynǵanyna 600 jyldaı ýaqyt ótti. Eń tańqalarlyǵy, bir qyshy synbaı bir shegesi bosamaı, syry túspeı áli túr.

Ata-babalarymyz kóne zamannan Túrkistan topyraǵyna baryp, táý etip, qasıet tutqan. Handar taqqa otyrǵan kezde Qoja Ahmet aqynnyń basynda turyp ant bergen. Ólgen kezde ol kisilerdi osy jerge ákelip qoıǵan. Kóne Túrkistan topyraǵynda seksen bir handar, bıler, batyrlardyń súıegi jerlengen. Jas jetkinshek, sender ata-babalaryńnyń erlik jolyn, tasqa basylǵan sózin izdeseńder, osy kóne Túrkistannan tabasyńdar. Óıtkeni tarıhy tereń Túrkistan qyshpen, taspen jazylǵan kitap sekildi.

---