InfoHub Logo

Men Nıagara kúrkireýigine «búıirinen ashylatyn pýlman vagonymen» kelip tústim, qaımana halyqtyń sózimen aıtsaq, júk vagonymen kelgenmin. Aıta keteıinshi, júk tıeıtin platformany bizdiń sabazdar «gondola» deıdi, onyń ekinshi býynyna jorı ekpin túsirip sozyp aıtady. Qoı, iske kósheıin. Sonymen tovar poezymen ymyrt jabyla kelip túsken boıy, týra kúrkireýikke qaraı tarttym. Ol bir keremet ǵajap dúnıe eken, bıik quzdan kúrkireı qulaǵan kól-kósir sý. Soǵan qarap, esimdi tanyppyn da qalyppyn. Kóz ala almaı, qur beker ańyryp otyryp, ýaqyt ozdyryp alsam kerek. Áıtpegende «otyryqshynyń» (sol mańaıda turatyn bireýdiń) «tamyryn ustap» tamaǵymdy taýyp alar edim ǵoı. Tipti bireý «dastarhanǵa otyryńyz» dese de burylatyn dármen joq. Tún boldy — tamyljyǵan sútteı jaryq aıly tún, tek kúrkireýikten kóz almaı otyra berippin. Saǵat túngi on eki shamasynda baryp esim kirdi. Endi maǵan «sulaı ketetin» bir jer izdeý kerek boldy.

«Sulaı ketý», «qulaı ketý», «jata qalý», «qata qalý» degen sózderdiń maǵynasy biz úshin bireý-aq, ol — uıyqtaý. Bul qalanyń «nashar» ekenin, ıaǵnı tentirep júrgen biz syqyldy kezbelerge qolaısyz ekenin seze qoıdym da, sol shahardyń ózin qoıyp, tóńiregine qaraı bet túzedim. Qaıdaǵy bir sharbaqtan qarǵyp ótip, dalaǵa qaraı «jónep kelem». Ien dalaǵa Zań taqsyrdyń quryǵy jete qoımas — dep oıladym kók shóptiń ústine qulaı ketsem, jas nárestedeı balbyrap, áýdemde tátti uıqyǵa batyp ketken ekenmin. Aýanyń jupar ıisi, tamyljyǵan túnniń jyly lebi maýjyratyp, túni boıy bir oıansamshy. Tań ata kózimdi ashyp jibergende, esime keshegi tańǵajaıyp kúrkireýiktiń túse ketkeni. Jalma-jan sharbaqtan keri ótip, taǵy bir kórsinshi dep sýǵa qaraı entelep kelem. Ýaqyt áli erte eken, saǵat sirá bestiń kezi. Erteńgi astan segizsiz úmit joq. Demek, ózenniń aryndy aǵysyn tamashalaýǵa áli tolyq úsh saǵat ýaqytym bar. Biraq, amal ne, maǵan ózendi de, kúrkireýikti de kórýge jazbaǵan eken!

Qala qalyń uıqyda. Qańyraǵan bos kóshemen kele jatyr em, tap qarsy aldymnan soıdaýyldaı úsh adam minip keldi. Úsheýi qatarlasa júrip keledi «Dáý de bolsa men sıaqty tym erte órgen kezbesińder ǵoı» degen oı kele qaldy. Biraq ántek qatelessem kerek. Boljamymnyń, eger esepke júginsek, úshten ekisi ǵana rasqa shyqty. Eki jaǵyndaǵy adam, ras, kezbeler eken, alortasyndaǵyny kezbe deýge júregim daýalamady. Men jol berip, trotýardyń jıegine qaraı yǵystym. Biraq olar ketpedi. Ortadaǵy kisi birdeme degendeı bolyp edi, úsheýi kilt toqtady da, álgi adam maǵan ún qatty.

Bir bálege ushyraǵanymdy sezdim. Ol «perǵaýyn» bolyp shyqty, janyndaǵy eki kezbe — sonyń tutqyny eken ǵoı! Zań taqsyr da erte oıanyp, saıatqa shyqqan eken. Sol qusy men boldym. Átteń tájirıbemniń azdyǵy-aı, eger birneshe aıdan keıin kezdesse ǵoı qudaı aqyna, sol arada jalt burylyp, zyta jóneler em! Árıne perǵaýyn tý syrtymnan myltyq atar edi, biraq kózdegen oq tıe bere me, qutylyp ketýim de ǵajap emes edi. Ol meni, bálkim, qýalaı qoımas ta, áıteýir qolǵa túsken eki birdeı adam zyrqyrap qashyp bara jatqan bir menen artyq qoı. Biraq álgi neme daýystaǵan kezde aqymaq melshıip tura qalyppyn! Kóp sóıleskenimiz joq.

— Qonaq úıdiń qaısysyna túsip ediń? — dedi ol,

«Tutylǵan jerim» osy boldy. Qonaq úıge túspegenim ózime aıan, tipti ótirik te bolsa birdeme deı salýǵa shamam kelmeı qalǵany, óıtkeni áli qonaq úıdiń eshqaısysyn kóre alǵanym joq-ty. Kóshege tym erte de shyqqamyn ǵoı ózim. Ne kerek, shyrmaldym.

— Kelgenim jańa ǵana edi! — deppin.

— Jaraıdy olaı bolsa, buryl da alǵa túsip júre ber, tym asyqpa, biraq. Seni osynda bir kisiniń kórgisi keledi.

Men «tutyldym!» Kórgisi kelip, yntyǵyp otyrǵan sabazdyń kim ekenin túsinem. Sonymen aıańdap otyryp, tup-týra qalanyń abaqtysynan baryp bir-aq shyǵaıyn eki kezbe men perǵaýyn ókshelep artymnan júrip otyrdy, pergaýynnyń bar sózi olaı júr de, bylaı júr. Túrmege kelgesin bizdi tintip, aty-jónimizdi jazyp aldy. Famılıamdy kim dep jazdyrǵanym qazir esim de joq. Men Djek Dreıkpin dep edim, tintýde tabylǵan bir hattyń adresinde Djek London dep jazylǵan eken. Jaǵdaı osynaý tusta kómeskilenip bara jatqasyn, menen bu qalaı dep surady olar... Sonyń nemen tynǵanym qazir umytyppyn. Áıteýir ne Djek Dreık bolyp nemese Djek London bolyp ustalǵanymdy anyq bilemin Osy eki famılıanyń biri dáýde bolsa kúni búginge deıin sol túrmeniń tiziminde bar shyǵar. Surastyryp anyǵyna jetýge bolar edi. Óıtkeni bul oqıǵa 1894 jyly ıýnniń ekinshi jartysynda bolǵan. Men abaqtyǵa túskennen keıin kóp uzamaı temir jolshylardyń úlken ereýili bastalǵan.

Kontordan shyqqasyn bizdi «hoboǵa» aparyp qamady. «Hobo» degeni tártip buzǵandardy qamaıtyn tórt buryshty úlken temir tor, túrmeniń bir bólegi. Tártip buzýshylardyń deni «hobolar», ıaǵnı kezbeler bolǵandyqtan, temir torly kiletti de «hobo» dep ataıdy eken. Biz kelsek ishinde sol kúni tańerteń qolǵa túsken birneshe kezbe otyr. Túrmeshiler mınýt saıyn esik ashyp, eki úsh kisini ıtermelep kirgizedi. Top úıshiktegi hobolardyń sany on altyǵa tolǵanda, bárimizdi joǵarydaǵy sot kamerasyna alyp bardy. Men endi sizge «sottyq» qalaı ótkenin buljytpaı baıandap bereıin, ondaǵy jaılar meniń amerıkandyq azamattyq ar-namysyma tıdi, sonan beri buzylǵan kóńilim bir túzele almaı-aq keledi.

Sonymen, sot kamerasynda on alty tutqyn, bir sýdıa,eki sot prıstavy boldy. Keıin bildik, sýdıa hatshynyń qyzmetin de ózi atqarady eken. Kýá joq. Qalasynda ádil sottyń qalaı júrip jatqanyn óz kózimen bere tuǵyn Nıagara-Follestiń azamattarynan da eshkim bolmaıdy. Sýdıa aldynda jatqan «isterdiń» tizimin sholyp jiberip, bireýdiń famılıasyn atady. Kezbelerdiń bireýi úrpıip ornynan túregeldi, sýdıa sot prıstavyna qarady.

— Qylmysy kezegendik, aldıar taqsyr,— dedi prıstav.

— Otyz kún! — dep saldy taqsyrdyń ózi.

Kezbe ornyna otyrdy. Sýdıa taǵy bireýdiń famılıasyn atady — taǵy bir kezbe túregeldi.

Onyń soty da bas-aıaǵy on bes sekýndte aıaqtaldy. Onan keıingimiz de sonyń, kebin kıdik. Sot prıstavy: «Kezegendik, aldıar taqsyr»,— deıdi, taqsyr: «Otyz kún», - deıdi. Bar bolǵany sol, sot isi hronometrmen júrip turǵandaı: árbir hoboǵa on bes sekýnd... otyz kún túrme.

«Netken jýas, únsiz haıýan edińder! — dedim ishimnen. Tura tur bálem; meniń de kezegim keler, kórsetermin áli taqsyryńa!» Sot osylaısha júrip jatqan edi, «aldıar taqsyr» álde qalaı bireýdiń sóz aıtýyna ruqsat berdi. Biraq ol naǵyz hobo emes eken. «Sottan shyqqan» kádimgi hobolarǵa esh jeri uqsamaıdy. Biz álgi sý tartatyn vodokachkanyń qasynda tovar poezyn kútip turǵanymyzda qasymyzǵa kele qalsa ǵoı, onyń «bala mysyq» ekenin birden tanyr ek. Kezbeler patshalyǵynda «bala mysyq» dep bizdiń jolymyzǵa jańa túskenderdi aıtady. Ol jas ta emes — túrine qaraǵanda shamasy qyryq beske kelgen kisi tárizdi. Ábden jel qaqty bolǵan beti byrjyq, búkishteý bireý.

Aıtýyna qaraǵanda, bir fırmada júk tasýshy bolyp istepti, umytpasam, Nú-Iork shtatyndaǵy Lokportta ǵoı deımin. Fırma sátsizdikke ushyraıdy da, 1893 jylǵy qıyn-qystalańda jabylady. Jóndi jumys bolmaǵanymen ıesi muny aqyryna deıin ustapty. Sosyn ol birneshe aıdaı jumys izdep, taba almaǵanyn aıtty, qaıda barsam da qaptap júrgen óńkeı jumyssyzdar, aqyry Shalqar Kólden birdeme tabylyp qalar degen úmitpen Boffaloǵa keledi. Sóıtip júrgende mynaý paqyrshylyq halge de jetip — qolǵa túsedi, ustalady. Bári ap-anyq, túsnikti-aq.

— Otyz kún! — dedi de sýdıa taqsyr kezektegi máselesi bireýdiń atyn atady.

Ol da túregeldi.

— Kezegendik, aldıar taqsyr,— dedi sot prıstavy.

— Otyz kún! — dedi taqsyry.

Sot isi osylaısha qalypty retimen júrip jatyr: on bes sekýnd — árqaısymyzǵa otyz kún túrme. Ádil cottyń mashınasy toqtaýsyz-aq istep tur. Taqsyr tym erte turyp, tańerteńgi asyn ishpeı kelgen-aý deımin, endi asyǵyp otyrsa da ǵajap emes.

Ábden zyǵyrdanym qaınap otyrmyn. Amerıkandyq arǵy atalarym maǵan til qatqandaı boldy. Babalarmymyzdyń qan maıdanda keskilesip, basyn qurbandyqqa qıǵan bir armany sottala qalsaq, ishinde ant bergen ádil zasedatelder otyrsyn degen tilek edi. Solardyń qasıetti qanymen jýylǵan osy pravo maǵan da mıras bolyp qalǵan jáne sol pravomdy qorǵaýdy ózimniń adal boryshym dep bilemin. «Jaraıdy,— dedim ishimnen sýdıaǵa tisimdi qaırap.— Meniń de kezegim keler!»

Meniń de kezegim keldi. Famılıamnyń bireýin ataǵan kezde, qaısysy ekenin qazir umyttym,— túregeldim. Sot prıstavy:

— Kezegendik, aldıar taqsyr!—dedi.

Men de taıtalasyp sóıleı jóneldim! Sýdıa da qosarlana ketti:

— Otyz kún! — dedi ol.

Men qarsylyq bildire bastap em, sýdıa taqsyr ilese: «Sóıleme!» dep jekirip tastady da tizimdegi taǵy bireýdiń famılıasyn atady. Prıstav meni zorlap ornyma otyrǵyzdy. Kezektegi kezbe de otyz kúnin aldy, sonsoń sybaǵasyn almaqqa ornynan taǵy bireýi turdy.

Árqaısymyzdy otyz kún túrmege kesip, sazaıymyzdy berip bolǵan soń sýdıa bizdi jóneltýge yńǵaılandy da, biraq baǵana álde qalaı ózi sóıleýge ruqsat bergeni kisige, álgi Lokporttyń júk tasýshysyna qarap:

— Sen áli ne sebepti jumys tastadyń? — dedi.

Júkshi jumysty tastamaǵanyn, qaıta jumys toqtap qalǵanyn álgide ǵana túsindirip aıtyp edi ǵoı, endi sýdıanyń myna suraǵynan ol abdyrap qaldy.

— Aldıar taqsyr,— dedi ol sasqalaqtap,— suraǵyńyzǵa tańyrqap turmyn...

— Endeshe jumys tastaǵanyń úshin taǵy otyz kún! — dedi taqsyr, sonymen sot isi toqtady. Jınaqtaı kelgende júkshimiz alpys kún, qalǵanymyz otyz kúnnen arqalap shyǵa keldik.

Bárimizdi tómenge ákelip, tor kiletke qamady da, tamaq berdi. Túrme úshin tamaǵy jaman emes eken — biraq sonan qaıtyp aı boıy tap sondaı táýir as iship kórgen emen.

Meniń janym túrshikti: zasedatelsiz sottaǵany az bolyp, sotqa ózimniń beıkúná ekenimdi aıtýǵa da pursat bermedi-aý, sot ornyna bárimizdi keleke qylyp, úkim shyǵarǵany qalaı? Osy arada taǵy bir oı sap ete tústi:adamnyń óz basyna qol suqtyrmaý pravosy bar, sol úshin de babalarymyz qan maıdanda keskilesip edi ǵoı. Men olarǵa kóresini kórsetemin áli! Advokat surap edim, jurt mazaq qylyp kúldi. Pravomyz ras bar ǵoı; biraq onyń maǵan paıdasy tımeıtin boldy, sebebi túrmeden tys eshkimmen qatynasýǵa bolmaıdy eken. Meıli, bári-bir olarǵa kóresini kórsetemin! Meni ómirbaqı abaqtyda ustamas. Jaraıdy, tura tur bálem, túrmeden bir shyǵyp alaıyn. Bıletermin aldymda bárińdi de! Meniń zańnan azdaǵan habarym bar, pravolarymnyń da bar ekenin bilemin. Ádil zańdy buzyp otyrǵandaryńdy dáleldep bermesem maǵan sert! Túrmeshiler kelip, bárimizdi aldyna salyp, túrmeniń úlken keńsesine qaraı aıdap ákele jatqanda men qıalymda talapker bolyp, shekken zıanymdy daýlap júrgendeı bolam, meniń tańǵajaıyp habarymdy jurtqa jarıa etken gazet zagolovkalary kóz aldymda elesteıdi.

Polısmen qolymyzǵa kisen saldy, meniń oń qolym men bir negrdiń sol qolyn birge kisendedi. («Aha,— dedim ishimnen,— taǵy qorladyńdar ma?! Tura tur bálem, tutqynnan bosanyp alaıyn!..») Negr soqtaldaı bireý eken, boıy alty fýttan artyq bolar sirá, qolymdy sál ıterip júredi. Buryn-sońdy kóre júrgen negrlerimniń ishindegi kıimi alba-julba eń jamany jáne ózi bir eń jaıdarysy bolyp shyqty!

Sonymen bárimizdi eki-ekiden qosaqtap, kisendedi. Buǵaý salyp bolǵan soń bolat shynjyr ákelip, barlyq kisenniń shynjyrynan kókteı ótkizdi de, qulyp saldy.«Buǵaý salady» degen osy eken. Júrýge ámir etildi, kósheniń boıymen aıańdap kelemiz, bizdi eki polıseı aıdap keledi. Uzyn boıly negr men maǵan qurmetti oryn tıdi — eń alda kelemiz.

Kórdeı qarańǵy tar qapastan keńshilikke shyqqanyńda kún sáýlesi kóz uıaltady. Shyldyr qaqqan shynjyr-buǵaýmen kele jatqan maǵan kún nury sondaı rahat jaıly tıdi, kóp uzamaı ony da otyz kúndeı kóre almaıtynymdy bilem.

Jurt bizge tańyrqaıdy, kishkene qalanyń kóshesimen temir jol stansıasyna qaraı júrip kelemiz. Qonaq úıdiń qasynan óte bergenimizde verandada turǵan bir top týrıs bizdi ábden tamashalap qaldy.

Shynjyr óte uzyn edi, poezdyń temeki tartýǵa ruqsat berilgen bir vagonyna kirip, skamáǵa eki-ekiden saldyr-gúldir otyra kettik. Ózimdi, ata-babalarymdy osynshama qorlaǵanyna qatty qyzarańdaǵanymmen aǵat ketpedim, buǵan esim de, ebim de jetti. Men úshin tóńirekteginiń bári jańalyq. Aldymda bir aı belgisiz ómir tur... Men endi jyryndy adam bar ma dep jan-jaǵyma qaradym. Bizdi júz qaraly kisi qamaıtyn kishigirim abaqtyǵa emes, on kúnnen on jyl merzimge deıin kesilgen tutqyndardy ustaıtyn naǵyz túzetý úıine ákele jatqanyn bildik.

Meniń art jaǵymdaǵy skamáda balýan deneli, shyp-shymyr, dembelshe kelgen bireý otyr. Shamasy, jasy otyz bes-qyryqtarǵa kelgen. Qyjaqtap soǵan qarap otyrmyn. Onyń kóz janarynda bir syqaq kúlki, jaıdarylyq bar sıaqty, al keıpi kóbinese haıýanǵa usaıdy, tipti jyrtqysh ań tárizdi, eren kúshti, jyrtqyshtyń barlyq ınstınktin boıyna túgel jıǵan, ar-uıattan ábden bezgen adamsyń-aý dep te qalasyz. Biraq ashýyna tımese aıbatyn shaqyrmaıtyn jyrtqyshtyń jaıdary jymysqyǵany syqyldy onyń kóz janarynda aıýandyǵyn jýyp ketetin bir jylylyq ta bar, maǵan unaǵany osynysy.

Bul bir «olja» boldy maǵan. Bar «qasterimdi tiktim». Menimen qosaqtaýly uzyn negr kir jýatyn jerge jumysqa turmaq bolyp ýádeleskenin, biraq ustalyp qalyp, onan da aıyrylǵanyn ázil-kúlkisin aralastyryp aıtyp keledi. Osylaısha poezd Býffaloǵa qaraı zaýlatyp kele jatqanda men de bir sátte artymdaǵy kisimen tildesip qaldym. Trýbkasynda túıir joq eken. Sary maıdaı saqtap júrgen temekimnen trýbkasyna toltyryp temeki salyp berdim, ózime ol on papırosqa jeter edi. Nesin aıtasyz, sóılesken saıyn unap, taptyrmaıtyn serik ekenine kózim jete bastady. Aqyry meniń barlyq temekimdi ekeýmiz bólip tartyp kettik.

Aıta keteıin, men kisiniń kóńilin kóp asa jyqpaıtyn adammyn, ómirden tájirıbem taǵy bar, nendeı jaǵdaıǵa bolsa da úılese ketem. Qalaýymnyń qymbat ekenin áli anyq bilmesem de, men osy kisimen qalaı da úıleskim keldi. Bizdi ákele jatqan «túzetý úıinde» buryn ol otyryp kórmegen eken, biraq basqa túrmelerdiń birazynda — birinde bir jyl, birinde eki jyl, keıbireýinde tipti bes jyl udaıymen jatyp shyqqan kórinedi, áıteýir tutqyndardyń aıla-amalyn jaqsy biletin adam bolyp shyqty. Ekeýimiz áb-sátte shúıirkelesip kettik. Aqyry ol maǵan: bildiń be, aıtqanymnan shyqpaǵaısyń degende júregim qýanǵannan dúrsildep ketti. Ol maǵan «jigitim» deıtin boldy, men de «jigitim» dep kettim ony.

Poezd Býffalodan bes mıl jerdegi bir stansıaǵa kelip, toqtady da, biz shynjyrymyzdy syldyrlaǵyn poezdan tústik. Sonyń qaı stansıa ekeni qazir esimde joq, — áıteýir Roklın, Rokvýd, Blekrok, Rokkasl nemese Núkasl sıaqty bir stansıa bolatuǵyn. Onyń atynda ne jumysymyz bar, áıteýir bizdi biraz jaıaý aıdap aparyp, tramvaıǵa otyrǵyzǵanyn bilem. Vagon burynǵy eski vagon eken, otyratyn orny eki jaq qabyrǵasynyń óne boıynda. Kirgesin jurtty turǵyzyp, vogonnyń, bir jaǵyna otyrǵyzdy da, bizdi ekinshi jaǵyna ornalastyrdy. Jurttyń betpe-bet qarsy aldynda otyrmyz. Áli esimde, áıelderdiń ábden quty qashty, tegi, bizdi kisi óltirip nemese banki tonap, katorgaǵa kesilgender dep oılaǵan bolý kerek. Men de jorta túsimdi buzyp, naǵyz qanisher bola qaldym. Biraq kisendes serigim, álgi jaıdary negr, kózin alaqtatyp: «O jasaǵan-aı. Jasaǵan ıem jar bola gór!» dep kúle beredi.

Biz vagonnan túsip, jaıaý Erı okrýginiń túzetý túrmesiniń keńsesine keldik. Munda bizdi taǵy tizimge tirkedi. Meniń eki famılıamnyń bireýin sonan taýyp alýyńyzǵa da bolar. Bizge aqsha, temeki, ottyq, báki sıaqty baǵaly zattaryńdy tapsyryńdar dedi. Meniń jańa tanysqan dosym betime qarap, basyn shaıqady.

— Eger qazir tapsyrmasańdar, keıin bári bir qattalady,— dedi túrmeniń ákimi.

Biraq dostym maǵan basyn shaıqaı beredi. Tutqyndardyń syrt jaǵynan onyń qımyldaǵan qolyn, ne istegenin kórdim (qoldaǵy kisenimizdi aǵytqan). Men de sıaqty ózime qat nárseniń bárin qol oramalǵa túıdim. Túıinshekti kóılegimizdiń ishine jytyrdyq. Saǵaty bar bir-eki ǵana kisi bolmasa, tutqyndardyń eshqaısy nársesin tapsyrmady. Olar sáti tússe, amaldap alyp ótermiz dep táýekelge bel baılaǵan sıaqty; meniń joldasymdaı qý múıiz emes eken olar, sebebi, kerek zaty eshqaısysy oramalǵa túıgen joq.

Bizdi ákelgen konvoı bosaǵan kiseni men shynjyryn alyp, ketip qaldy, bizdi endi ózge qaraýylshylar túrmege alyp júrdi. Túrmeniń keńsesinde turǵanymyzda tobymyzǵa taǵy biraz tutqyn kelip qosylǵan edi, sonymen uzyn sanymyz qyryq-elýge jetip qaldy.

Erkinshilikte júrgen áleýmet, sizder orta ǵasyrda saýda joly qandaı tar bolsa, úlken túrmeniń ishinde de júrý-turý sondaı qıyn ekenin bilesizder me?! Túzetý úıine bir qamalǵasyn, erkin júrý degen bolmaıdy Attaǵan saıyn aldyńyzdan tastaı berik esik ne qaqpa ushyraıdy da otyrady. Bizdi shashtarazǵa qaraı alym júrgen edi, jolda jabyq turǵan esik sıaqty bógetten kóp nárse joq eken. Birinshi «vestıbúlde»-aq esik ashqansha ezilip, biraz turdyq. «Vestıbúl» — degenderi ne vestıbúl, ne korıdor emes. Bıiktigi alty etaj kirpishten qalaǵan tórt buryshty úlken qýys; etaj saıyn qatar-qatar kamera, ár qatary, aıtalyq, elý kamera. Tipti eń durysy záýlim bıik bal omartasyn eske túsirińizshi. Ony jerge qoıyp, aınalasyna qabyrǵa turǵyzyn, tóbesin japsaq, dál Erı okrýgindegi túzetý túrmesiniń «vestıbúli» bolady da qoıady. Túsinigińiz tolyǵyraq bolý úshin kameralardyń árbir qataryn boılaı salǵan, shetinde temir kermesi bar, uzynsha, tar aspaly galereı-symaqtardy eske túsirseńiz bolǵany. Órt bola qalsa kerek bolar dep, galereılerdiń eki jaq shetin tar temir basqyshpen qosqan.

Sonymen, kúzetýshiler esik ashqansha birinshi «vestıbúlde» ıirilip turdyq. Qasymyzdan shashyn ustaramen taqyrlap alǵan, ústinde túrmede otyrǵandar kıetin jol-jol ala kıimi bar tutqyndar ótip jatyr. Sondaılardyń bireýi bizdiń dál ústimizde, úshinshi etajdaǵy galereıdiń kórmesinen asyla qarap tur eken. Bizdi múlde baıqamaǵan adam tárizdi. Bet aldyna qarap, jaı tur. Meniń dosym «sh-sh» dep aqyryn dybys bergen kezde, ol jalt burylyp, tómen qarady. Sol sátte ekeýi ymdasyp ta úlgirdi. Serigim túıinshegin joǵary laqtyryp kep jiberdi. Tutqyn túıinshekti qaǵyp alyp, qoınyna tyǵa qoıdy da, túk kórmegen kisideı jaıymen tura qaldy. Dostym maǵan sen de sóıt dep ısharat bildirdi. Kúzetshi ári qaraı bergen kezde túıinshegimdi men de yrǵyttym, ol da baryp, tutqynnyń qoınyna túsip, joq boldy.

Bip mınýttan keıin esik te ashylyp, bizdi shashtarazǵa alyp bardy. Mundaǵylar da óńkeı ala jolaq kıim kıingen túrmeniń shashtarazdary eken. Vana, yssy sý, sabyn, shetkalary da bar kórinedi. Bizge sheshinip, jýynyp shyǵýǵa buıyrdy, ózara eki-ekiden úılesip, arqalaryńdy da ysqylap jýynyńdar dedi. Munysy ánsheıin bir áýreshilik bolyp shyqty,— túrmeniń ishi qybyrlaǵan qandala men bıt-búrge eken. Jýynyp shyqqan soń ár qaısymyzǵa kıim salatyn bir-bir kenep qapshyq berdi.

— Kıimderińdi myna qapshyqqa salyńdar,— dedi konvoı.— Ruqsatsyz nárse alyp ótem dep áýrelenbeńder! Bárińdi de kıimsiz turǵyzyp qoıyp qaraımyz. Otyrý merzimi otyz kúnnen aspaıtyndardyń bashmaq pen shalbardyń ıyq baýyn alýyna bolady. Otyz kúnnen artyqqa kesilgender eshnárse almasyn.

Jurttyń bári: «Ruqsat etpegen nárseni jalańash adam qalaı alyp ótpek» dep orynsyz buıryqqa keıistik bildirip jatty. Ózgelerdeı abyrjymaǵan dostym ekeýmiz ǵana. Shashtarazdar da iske kiristi. Olar bizben sypaıy sóılesip, jik-japar bolyp, qımas zattaryńyz bolsa, saqtaýǵa bere turyńyzdar, búgin qaıtaryp beremiz, desti. Sózine qarasań — bizge shyn jany ashyǵan jandar syqyldy. Álgi Fra Fılıppo Lıppı (XV ǵasyrda bolǵan ıtalán sýretshisi; el aýzyndaǵy ańyzǵa qaraǵanda, ony teńiz qaraqshylary alyp ketken) oqıǵasynan keıin esh jerde, eshkim adamdy, sirá, bulaı tonamaǵan bolar. Ottyq, temeki, papıros qaǵazy, trýbka, pyshaq, aqsha — osynyń bári shashtarazdardyń qoınynan túsip ketti. Qoıyn-qonyshy oljaǵa tolǵan shashtarazdar úrgen mesteı, kúzetshiler de túk kórmegensip tur. Qysqasy, zattyń bári sol kúıi ketip otyrdy. Ony ıelerine qaıtarǵan eshkim joq. Qaıta olar muny zańdy oljamyz, «qudaı bergen» qosymsha tabysymyz dep biledi. Keıin baıqasam, túrmede kisi tonaýdyń tolyp. jatqan aıla-tásili bolady eken. Men dosymnyń arqasynda sonyń, talaıyn ańǵardym.

Shashtaraz bólmesinde birneshe ǵana oryndyq bar, olar bizdi kezekpen qapyl-qupyl kúzeı bastady. Men adamnyń saqal-shashyn tap sondaǵydaı shapshań alǵan eshkimdi kórgen emen! Kezektegi kisi saqal-murtyna ózi sabyn jaǵyp, ázir turady, shashtarazdar tek ustarasymen sydyrtyp óte shyǵady, bir kisini bir mınýtten asyrmaıdy. Degenmen, shash alýǵa kelgende sál kidiretini ras. Sonda da on segiz jastaǵy meniń shashymdy úsh mınýttiń ishinde-aq alyp úlgirdi ǵoı, shash túbinde qalǵap qyltany demeseńiz basym naǵyz bıllıardtyń sharyndaı bolyp shyǵa keldim. Kıim-keshegimizben usaq-túıek kór-jerimiz syqyldy saqal-shashtan da kózdi ashyp-jumǵansha jurdaı boldyq. Maǵan nansańyz, solardyń qolynan ótkennen keıin bárimiz de túrinen kisi shoshıtyn naǵyz jaýyzdyń ózinen aınysaq ne deısiz! Shetimizden kileń bir jeksuryn malǵun ekenimizdi buryn, sirá, elemesem kerek!

Bizdi qaz-qatar turǵyzdy. Qyryq-elý kisi Lýngtýnpendi qıqýlap shaýyp alǵan Kıplıngtiń eńiregen erlerindeı tuttaı jalańashpyz. Bashmaqtan ózge lypa joq, bul tintýdi tipti-aq jeńildetti. Shashtarazǵa senbegen eki-úsh erdiń temeki, trýbka, ottyq, maıda aqsha sıaqty tyqqandary ońaı tabylyp, taban astynda qattalyp ketti. Bul sharýany da jaıǵastyryp bolǵan soń kıim berdi: túrmeniń kádimgi shıdem kıimi — kúrte, shalbar, bári de ala jolaq. Men buǵan deıin qylmys jasaǵan kisige ǵana ala kıim kıgizedi dep qatelesip júrippin. Sol arada-aq qate pikirden qaıttym, ústime júzi qaralardyń kıimin kıip, sap túzep júrýge de kóndige bastadym.

Biz tizbektelip júrip kelemiz, ár kim eki qolymen aldyndaǵy seriginiń ıyǵynan ustap júrýge tıis. Osylaı júrip otyryp, ekinshi úlken «vestıbúlge» keldik. Munda bizdi qabyrǵanyń boıyna qaz-qatar turǵyzyp qoıdy da, sol qoldaryńnyń jeńin túrińder dep ámir etti. Bizdeı haıýandardy ýmashtap, dárigerlikke jańa tóselip kele jatqan bir stýdent-medık, jap-jas jigit qatarymyzdy kókteı ótip keledi. Ol bizge dári egip júr, jumysyn shashtarazdardan da tez tyndyrdy. Qany toqtap, jarasy jabylǵansha abaı bolyńdar, eshtemege tıgizbeńder dep eskertti de, túrmeshiler bárimizdi bólip-bólip kameraǵa qamaı bastady. Dostym ekeýmiz osy arada ajyrastyq, biraq ol maǵan: «Soryp tasta!» — dep sybyr etti.

Qamaı salysymen ekken dárisin soryp tastadym. Keıin ózgelerdiń qolyn kórsem, judyryq syıyp ketkendeı úlken jara bolypty! Óz obaldary ózine! Soryp tastamaǵan ózinen kórsin...

Kamerada taǵy bir tutqyn otyr eken. Ekeýimiz osynda merzimdi birge ótemekpiz. Kórshim kóp sóılespeıtin, myǵym ǵana jas jigit, biraq jalpy jóni túzý tamasha bala sıaqty — Ogaıo shtatynyń «túzetý úıleriniń» birinde eki jyl otyryp, jaqynda ǵana shyqqany oqa emes qoı.

Jarty saǵat shamasynda bir tutqyn galereıdiń boıymen ótip bara jatyp, bizdiń kameramyzǵa qarady. Ol meniń tamyrym eken. Baqsaq, oǵan «vestıbúlde» erkin júrýge ruqsat etipti. Tańerteńgi saǵat altyda onyń kamerasyn ashyp, keshki toǵyzǵa deıin jappaıtyn boldy. Túrmeden bir kóńildes adamy tabylyp, muny «korıdorshy» deıtin ózderiniń senimdi kisisi etip qoıǵan eken. Bul qyzmetke ony taǵaıyndap júrgen de tutqyndardyń arasynan qoıatyn «birinshi korıdorshy» degen , senimdilerdiń biri kórinedi. Bizdiń korpýsimizde on úsh osyndaı korıdorshy bar — on galereıdiń árqaısysyna bir-bir korıdorshydan — olardyń báriniń ústinen birinshi, ekinshi, úshinshi korıdorshylar qaraıdy. Abaqtyǵa búgin túskender ekken sheshegi shyqqansha keshke deıin kamerada bolady, al erteń tańerteń túrmeniń qorasyna shyǵarady, eriksiz jumys istetedi dedi meniń dosym.

— Múmkin bolǵan bir sátte seni ózim bosatyp alarmyn,— dedi ol.— Korıdorshylardyń bireýiniń ornyna seni qoıǵyzdyram!

Qoınynan baǵanaǵy meniń túıinshegimdi alyp, temir tor arqyly ózime berdi de, korıdordy boılap júrip ketti.

Túıinshekti sheship qarasam, nárselerim túp-túgel! Ottyqtyń bir talyna da tımepti. Kameralas serigime men temeki usyndym. Ottyq jaǵarda ol maǵan tura tur dedi. Kerýetimizde tozyǵy jetken bir-bir kir adıal jatyr edi. Jıeginen jińishkelep jyrtyp alyp, shıyrshyqtap esti de, shetine ot tıgizdi. Maqtadan toqyǵan mata alaýlamaı qyzaryp qana tutandy. Ol birneshe saǵat boıy sónbeıdi eken. Kameralas joldasym ony «bilte» deıdi. Bilte bite bergende taǵy bireýin esip alyp, bir shetin ,sónip bara jatqan shoqqa tıgizip úrleseń — ot daıyn.

Kórip otyrsyzdar, ot saqtaýǵa kelgende biz Prometeıdiń ózin de uryp baılanamyz!

Saǵat on kezinde túski tamaq ákeldi. Kiletimizdiń esiginde taýyq qoranyń esigindeı, tabaldyryqqa taqaý jerde kishkene ǵana tesik bar edi. Sonan eki tilim kepken nan men eki aıaq «sorpa» qoıyp ketti. Sorpa degenimiz bir krýjkadaı qaınaǵan qara sý, betinde jalǵyz jylanqaraq qalqyp júr. Shamaly túz dámi bar.

Sorpamyzdy ishtik, nanǵa tıgenimiz joq. Toq bolǵandyqtan emes, nemese nannyń nasharlyǵynan da emes — joq, qaıta bizge nany tym táýir kórindi — onyń basqa bir sebebi bolǵan-dy. Meniń joldasym kameranyń ishi qandalaǵa toly eken dedi. Jaryq bitkenniń bári, qabyrǵanyń sylaýy túsken jerindegi kirpish-kirpishtiń arasy syńsyǵan qandala. Ábden úırenshikti bolyp alǵan nemeler tal túste-aq órip júredi. Qabyrǵa men úıdiń tóbesi qara-qurym... Biraq joldasym eptegen tájirıbesi bar jigit eken, Chaıld-Roland (HİH ǵasyrdaǵy aǵylshyn aqyny Robert Braýnıń poemasynyń keıipkeri) syqyldy qandalamen soǵys ashty. Qyrǵyn urys bastalyp ketti. Urys uzaqqa sozyldy. Eki jaǵy da aıanǵan joq. Biraq aqyr sońynda qansyraǵan qalyń jaý sylaq pen kirpishten soqqan bekinisterine qaraı tym-tyraǵaı qasha jónelgende jumysymyzdyń jarmysy da bitpegen edi. Biz endi qaıtqan jaý qashyp kirgen qýys-qýystyń bárin nan shaınap, jelimdeı berdik. Tesik-tusyqtyń bárin bitep bolǵansha ymyrt ta jabyldy. Nan qorǵannyń ar jaǵynda keıin bolǵan surapyl asharshylyq pen aıýandyq esime tússe, denem túrshigedi!

Qarnymyz ashyp, ábden qaljyrap, kerýetke sulaı kettik, keshki tamaǵymyzdy kútip jatyrmyz. Bir kúnge osy da jetetin shyǵar. Endi qaptap júrgen páleniń tiri azabynan qutylatyn bolamyz. Túski tamaǵymyz sadaǵa, qarynymyz ashsa da tánimiz baıyz tabar-aq. Biraq ne paıda! Zaıa ketken esil eńbegimiz-aı! Uzaqty kún beınettenip, janbasymyz jańa ǵana jerge tıe bergende nadzıratel esik ashty: tutqyndardy qaıta ornalastyratyn bolypty, ekeýmizdi eki galereı joǵary basqa kameraǵa aıdady da ketti.

Erteńine tańerteń kameralardyń bárin ashyp, birneshe júz tutqyndy astyńǵy «vestıbúlde» tizbektep turǵyzyp alyp, jumys isteýge túrmeniń qorasyna shyǵardy. Erı okrýginiń túzetý túrmesiniń túpki qorasynyń, tap irgesinen Erı kanaly ótedi eken. Biz shpalmen júzip kelgen kemelerdiń júgin túsirdik, shpal úlken qursaý bolttardy arqalap, túrmege tasydyq. Jumys isteı júrip, bir jaǵynan qashýdyń da amalyn qarastyramyn. Biraq úmit joq sıaqty. Qabyrǵanyń óne boıyn toryp, ilgeri-keıin avtomat vıntovkaly kúzetshiler júr. Tipti joǵarydaǵy kúzet munarasynda qarýly turǵan pýlemet te bar desedi.

Sonda da moıyǵanym joq. Otyz kún degen kóp ómir emes! Shydarmyn. Qaıta ádil sottyń aramzalary týraly materıalym kóbeıe bersin, túrmeden bosap shyqqasyn kóremin ǵoı. Men syqyldy quqyǵy men kisiligi aıaqqa basylǵan Amerıka jastarynyń shyntýaıtqa kelgende qolynan ne keletinin áli-aq kórsetermin! Meni zasedatelder soty sottaýǵa tıis edi, ol pravony bermedi maǵan, ony aıtasyz, men ózimdi aıyptymyn dep sanaımyn ba, joq sanamaımyn ba — ony da surap bilgen jan joq. Ádilin aıtsaq, meni sotsyz sottady (sebebi, Nıagara-Follestegi kelemejdi men sot deı alam ba!);maǵan ıýrıspen, tipti tiri janmen tildesýge pursat bermedi-aý, demek sot úkimine shaǵym etýge de pravo bergen joq; shashymdy qyryp qorlady, ala jolaq kıim kıgizdi, qoregime sý men nannan ózge as bermeı, katorgadaǵydaı aýyr jumys istetti, qarýly konvoı aldyna salyp aıdap júrdi. Sonyń bári ne jazyǵym úshin? Ne isteppin men sonshama? Úıip-tógip osynshama jaza bergendeı men Nıagara-Folles qalasynyń azamattaryna ne zábir kórsetippin? Men túnde kóshede jatýǵa tyıym salatyn qaýlyny da buzǵanym joq. Men kóshede emes, japan jerde jatyp shyqtym! Olaı-bulaı ótkenderden nan surap, nemese qaıyrshylanyp, «ońaı aqsha» tilenbedim! Bar jazyǵym trotýarymen júrip, kók tıynǵa tatymaıtyn kúrkireýigin kórgenim ǵoı! Munyń nesi qylmys? Zań boıynsha men záredeı qylmys jasaǵanym joq! Jaraıdy kóresini kórsetermin, qapastan qutylyp alaıyn! Kelesi kúni nadzıratelge aryz aıttym. Advokat surandym. Nadzıratel meni ájýa qyldy. Kimge aıtsam da bassalyp ózimdi májnún qylatyn boldy. Búkil dúnıeden qol úzdim. Hat jazýǵa da oılanyp edim, baıqasam, hattyń bárin ashyp oqıdy eken, senzýra tekseredi eken, nemese túrmeniń ákimderi basyp qalady eken. Al «qysqa merzimdegilerge» hat jazýǵa jalpy ruqsat joq. Men bosap shyqqan tutqyndar arqyly da hat jiberip kórdim, biraq tintýde hatym qolǵa túsip, jyrtyp tastady dep estidim. Jaraıdy, erkin dúnıege shyǵyp alaıynshy, qylmystaryńdy tizgende bul da bir saýal bolar senderge.

Qansha aıtqanmen, ýaqyt ozǵan saıyn az-azdap «aqyl da kire bastady». Polıseıler, advokattar, polısıa sottary týraly aqylǵa syımaıtyn ne sumdyqtar estidim Tutqyndar polısıamen úlken qalalarda talaı kezdeskeni týraly jan túrshigerlik jaılar aıtty. Beıkúná qaza tapqan bısharalar týraly da solardyń aýzynan sýyq sóz estigenim bar. Ólgen kisi ózi týraly eshnárse aıta almaı dúnıeden ketti ǵoı. Birneshe jyl ótkesin «Leksoý komısıasynyń» baıandamalarynan qıly-qıly hıkaıalar oqyǵanymda, tóbe shashym tik turdy, túrmede estigenim onyń qasynda oıynshyq eken. Abaqtyǵa alǵash túsken betimde bul jaılardy kúle tyńdap, ánsheıin ǵaıbat sóz bolar dep oılaýshy edim.

Biraq ýaqyt ozǵan saıyn oǵan da ılana bastadym. Sebebi, túzetý úıinde júrip, aqylǵa sımaıtyn neler sumdyqty óz kózimmen kórdim ǵoı. Kóre júre zańnyń, quryǵynan, búkil sot mashınasynan úreıim qashatyn boldy.

Ashý-yza bara-bara báseńdedi, qorqynysh pen úreı búkil jan-júıemdi aralap, tereń tamyr jaıyp aldy Men túpteı kele kimge qarsy shyǵyp júrgenimdi jaqsy túsindim. Jýasydym, jasydym, keń dúnıege bir shyǵyp alsam, shý kótermeı-aq qoıarmyn degen toqtamǵa keldim, sol oı kún saıyn bekı berdi. Endigi bar armanym — bul mańaıdan aýlaq ketý. Bosap shyqqasyn solaı istedim de. Tilimdi tarttym, burynǵydaı «qyramyn da joıamyn degendi qoıdym, mop-momaqan, jup-jýas, kánigi ǵana, kónbisti ǵana kisi boldym, qoıshy, sol betimmen bas cayǵalap, boı tasalap, Pensılvanıa shtaty qaıdasyń dep zytyp otyrdym.

Aýdarǵan Boranbaı Omarov

---