InfoHub Logo

Órkenıet (sıvılızasıa) sózi latynnyń «sivilis» degen sózinen alynǵan. Búgingi tańda órkenıet uǵymy kóbinese qoǵamnyń damý deńgeıin anyqtaıtyn sóz retinde qoldanylýda. Órkenıettiń óristeýine óndiristiń túpkilikti ózgerisi, jeke menshiktiń kelýi, jańa tehnologıalardyń paıda bolýy áser etedi. Demek, qoǵamnyń damýy úshin joǵaryda atalǵan faktorlar oryndalýy tıisti.

Búgingi tańda álemde óte iri ári damyǵan qalalar sany óte kóp. Qala halqynyń sany artyp, óndiris kólemi ulǵaıǵan saıyn onyń qorshaǵan ortaǵa tıgizer zıany da arta túsedi. Ekologıalyq jaǵdaıy syn kótermeıtin álemniń eń las 30 qalasynyń qataryna ózimizdiń Almaty qalasy da kiredi eken. Bul máseleni qala deńgeıinde ǵana emes, memleket deńgeıinde qarastyrý qajet ekeni anyq. Sebebi, Qazaqstannyń halyqaralyq dárejede bedeliniń artýynda Almaty qalasynyń alatyn orny erekshe ekendigi málim. Egemendigimiz ben táýelsizdigimizdiń jolynda alańǵa shyǵyp, ómirlerin qıǵan qazaqtyń jas qyzdary men uldary da osy Almatyda «Qazaǵym, oıan!» dep uran salǵanyn áli umytqanymyz joq. Alataýdyń baýraıynda ornalasqan Almaty bir kezderi ózine shetel týrıserin kerbez sulý tabıǵatymen, aport almasymen, asqar shyńdy taýlarymen, aýasynyń tazalyǵymen tartyp kelse, búginde tazalyǵy nashar kóshelerimen, kólikter men óndiris oryndarynyń tútinine qanyqqan aýasymen, baýraıy túrli qoqysqa tolǵan taýlarymen keri ıterýde. Shetel azamattaryn bylaı qoıǵanda, ózimizdiń qazaqstandyqtardyń ózi Almatynyń mańynan tynyǵyp, densaýlyǵyn shyńdaıtyn oryn tappaı, shetel asyp ketetin boldy. Al, bos ýaqyttarynda Alataýdyń baýyryna shyǵyp tynyǵatyn almatylyqtardyń kópshiligi sońyna qap-qap qoqys qaldyryp ketýde. Bul sózdiń shyndyǵyna kúmándansańyz, Alma-arasanǵa nemese Kóktóbege baryp kórińiz...

Almaty kósheleri sońǵy onshaqty jyldyń júzinde eshqashan tolastamaıtyn mashına aǵynyna aınaldy. Myńdaǵan mashınalardan bólinetin kómirqyshqyl gazy aýany lastap, túrli tynys aýrýlaryn týǵyzady. Sońǵy 10 jyl kóleminde astma jáne túrli alergıalyq derttermen aýyrý eselep ósken. Hımık ǵalymdardyń aıtýynsha, aýa quramyndaǵy 1000 molekýlanyń 350-i kómirqyshqyl gazynan tursa ol taza aýa dep sanalatyn kórinedi, al, Almaty qalasynyń keıbir jerlerinde bul kórsetkish 1000 molekýlaǵa shaqqanda 450-470 kómirqyshqyl gazynyń molekýlasynan keledi eken. Bul degenimiz, tynys alyp otyrǵan aýamyzdyń adamǵa paıdasynan góri zıany kóp ekenin bildiredi.
Úlken qalalardyń barlyǵyna tán taǵy da bir ózekti másele — sý. Taý basynan aǵyp jatqan kóptegen bulaqtardyń boıyna záýlim kotedjder salynyp jýyndy men shaıyndynyń bári sol sýǵa tógilip jatyr. Al, bul sýdy tómen jaǵynda ornalasqan úıler turmysta da, baqshada da paıdalanady. Nátıjesi belgili: adamnyń búıreginde tastyń paıda bolýy, asqazan qabynýy, sary aýrý, soqyrishektiń qabynýy sekildi keselderdiń paıda bolýyna ákeledi.

Páterlerge qubyr arqyly kelip turǵan aýyz sýynyń jaǵdaıy múlde qıyn.

Sháınekke sýdy qaınatýǵa quıardyń aldynda shógindiniń bolatynyn baıqaǵan bolarsyz. Eń qaýiptisi sol, bundaı qum, tas jáne basqa da kóptegen usaq bólshekter eskirgen qubyr júıesinen bizdiń aǵzamyzǵa kelip túsedi.

Osyndaı máselelerdiń barlyǵyn sheshý úshin kóp jumys atqarý qajet. Sol jumystardyń biri qalamyzdyń jasyl jamylǵy kólemin ulǵaıtý. Sebebi, ósimdikter tabıǵı nasos qyzmetin atqaryp, sýdy da tazartady, aýadaǵy shań-tozań men kómirqyshqyl gazyn sińirip, aýany da tazartady ári kóshelerdiń sánin keltiredi.

Jalpy aýasy taza, aspany ashyq, appaq qarly taýlary bar ekologıalyq jaǵynan taza qalada ómir súrgimiz kelse, ár otbasy, árbir adam aldymen ózin-ózi tabıǵat súıgishtikke, qorshaǵan ortaǵa degen janashyrlyqqa tárbıeleýi kerek. Sebebi tabıǵatty qorǵap, aıalaý bul — ár azamattyń paryzy!

---