InfoHub Logo

Jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, dúnıe júzine shyqqan árbir kitapshaǵa, kitapqa kedeı Qazaqstan sıaqty elder jalqaý qaramaı yqtıqattap sálem berý kerek.

«Eshbir maǵynasyz sóz bolmaıdy, eshbir maǵynasyz kitap bolmaıdy» dep Plehanov aıtqan.

Sol aıtqandaı, kitaptyń jaqsylyǵy, jamandyǵy óz aldyna. Kitap — mádenıettiń, ónerdiń jemisi. Ónerli eldiń kitaby kóp bolady.

Sonyń úshin Qazaqstanda, Qazaq tilinde shyqqan kitapshalarǵa erinbeı turyp sálem berý kerek. «Alty jasar bala alystan kelse, alpystaǵy shal aldynan shyǵady» deıdi. Sondaı-aq «alty jasar bala» tárizdi kishkene kitapsha da dúnıe júzine shyǵa kelse, túre kelip sálem berip, tanysyp otyrý mindetimiz.

Ysmaǵul Sádýaqasuly joldas «Ult teatry týraly» dep «Eńbekshi qazaq» gazetine maqalalar jazyp júrdi. Ysmaǵuldyń bul maqalalaryndaǵy keıbir pikirlerine qosylyp, keıbirin teris dep bilsem de, ýaqytynda pikirimdi «Eńbekshi qazaq» arqyly bildire almadym. Sebebi, ýaqytymnyń joqtyǵy jáne basqa da bir sebepter boldy.

Jýyrda Ysmaǵuldyń sol «Ult teatry týraly» dep gazetke jazǵan maqalalaryn kitapsha qylyp shyǵarypty. Kórgen soń jańaǵy aıtqan sharttar jónimen sálem berip, tanysqannan keıin biraz ǵana sózben óz pikirimdi aıtýǵa týra keldi. «Ult teatry» árıne zor is. Bul týraly qansha sóz jazylyp, qansha kitapsha túgil, birneshe kitap jazylsa da ázir Qazaqstanǵa kóptik qylmaıdy.

«Ult teatry» degen zor is bolsa, ony isteı qoıý da ońaı jumys emes.

Sondyqtan «Ult teatry» jasalý jaıynda nusqa, jol-joba retinde: «Ult teatry» dep shyǵarylǵan, jazylǵan sózge, bul iske tym ońaı, tym jeńil qaraǵandyqty kórsetpeý kerek edi.

«Ult teatryn» ashqanda, ashý týrasynda Ysmaǵul qazaqtyń oıyn úırenip júrgen keıbir jigitterin maqtaı-maqtaı salady da, «al endi ult teatry ashyldy» degendeı qylady. Máselen, Ysmaǵul bylaı deıdi. «Qoıandyda bir jigit qoıan bolypty. Qoıan bolǵanda «bir jerge qolyn, bir jerge aıaǵyn, bir jerge basyn tyǵyp alatyn, júrisi tarp-túrp etetin qoıan» emes, tipti epti qoıan bolǵan. Ústeldiń ústinde shyny aıaqtar tur eken, sol ústelge álgi qoıan bolǵan jigit eptep sekirip minip, shyny aıaqtardy qozǵamaı, qaıta sekirip túsip ketipti. Mine osy jigit teatrda pesa oınaýǵa da jaraıtyn bolsa kerek» deıdi.

Jáne «Ámire «Aǵash aıaqty» aıtqanda, qandaı salmaqty adam kórinip otyrsa da, eriksiz kúlip jiberedi. Kúldiretin Ámireniń óneri, qyrjıǵan beti, jumylǵan kózderi — qysqasy, Ámireniń artısigi» deıdi. Serke Myrqymbaıdy jaqsy oınady. Eýropanyń qaı artısinen keıin emes deıdi.

Qysqasy, Ysmaǵul osyndaı maqtaýlardy aıta salady da, «ult teatryn» asha salady.

Ysmaǵuldyń sóziniń mańyzdysy: «Teatr jurtty tárbıeleıtin mádenıettiń bir mektebi. Artıser sol mekteptiń oqytýshylary» deıdi. Munysy durys. Bul hat biletin kisige belgili. Biraq buǵan azyraq qosymsha kerek edi. Ol qosymshany qospaǵany, úlken qate qylǵany ǵoı deımin.

Qosymsha degenim mynaý: «ult teatryna» jańa artıs bolaıyn dep júrgen jigitterdi, «qoıansha sekiredi, betin tyrjıtady. Eýropanyń qaı artısinen de kem emes» dep, basyn aınaldyryp kópirte maqtaǵansha, sol mádenıet mektebi bolatyn teatrǵa alǵan jigitterdin jaqsy artıs bolýy úshin aldymen ózderine teatr bilimin tolyqtyrý kerek ekendigin túsindirip, «ózderi oqý qajet» deý kerek edi.

«Basyn bapan, aıaǵyn sapan» qylmaı «qoıansha sekiretin» artıserge shý degennen kep aqsha jumsamaı, tekke maqtamaı, olardy ári artıs, ári úırenýshi qylyp, teatr bilimin berý úshin, teatr mektebin ashyp úıretýshi, oqytýshy artıser shaqyrtyp, myna kóp aqshany osyǵan jumsaý kerek edi.

Osy retpen «artısikke alynǵan jigitterge úırený kerek» degen aqyl kóbirek aıtylsa, úlken ataqtan kishkene is paıdaly bolyp, ógizdiń úrgen tulybynan jas buzaý artyq bolatyn edi.

Qur «ult teatry» degen úlken attan osyndaı «teatr mektebi» bolǵany kimge bolsa da paıdaly, jemisti bolar edi. Artıs bolamyn dep júrgen jas jigitter de «Eýropanyń qaı artısinen keıin emessiń» degenge máz bolyp, elikpeı, jóndep teatr bilimin úırenip, ózderi oqyp júrip, anda-sanda jurt aldynda alǵan bilim-tájirıbesimen oınap júrse, jaqsy oınaı bastar edi. Jaqsy oınaı bastaǵan soń, teatrdy kórýge jurt ta yntyq bolar edi. Jáne Ysmaǵul «ult teatryna jaqsy pesa kerek, jaqsy pesaǵa báıge tigip otyrmyz. Bas báıge myń som, ekinshige bes júz som beriledi» deıdi.

Ia, bul báıge az emes, Aqan seriniń «Qulageri» de bir jarysta báıgesine myń som alǵan joq shyǵar! Munysy bylaı tursyn. Biraq Ysmaǵul qandaı atqa báıge beriletinin, qandaı pesany «jaqsy» deıtinin aıtpaıdy. Tek aıtatyny: «jalǵyz-aq aıtatynymyz ult teatryn kórkeıtý úshin jaqsy jazylǵan pesalar kerek».

Qandaı pesa dep kórsetkendegisi, orystyń «Revızoryndaı» pesa kerek deıdi. Buǵan qosa «orys jazýshylary, «Pýgachevshınany» jazsa, biz nege Kenesaryny jazbaımyz» — deıdi.

Bul aıtýyna qaraǵanda báıge alatyn jaqsy pesalar «Revızor» sıaqty, Kenesary tárizdi batyrlardy sýretteıtin ǵana pesalar kerek qoı...

Bilmeıtin syr joq, bizdiń pesa jazatyndarymyzdyń kóbi Komýnıs partıasynan tys oqyǵandar.

Komýnıs partıasynan jaı ǵana tys oqyǵandar emes, kóbinese Komýnıs partıasyn onsha táýir kóre qoımaıtyn oqyǵandar. Kimdi táýir kóretin oqyǵandar?.. Kenesaryny táýir kóretin sovettiń «komısarlarynyń», «Revızorlarynyń» izin andyp, túımedeı qatesin túıedeı qylyp keltiretin oqyǵandar.

Al endi, Kenesary men «Revızordy» qandaı jazýshylar «jaqsy» jazady?

Árıne, «Revızordyń» qazir kim izin andyp júrse, sol ony jaqsyraq jazady, Kenesaryny kim táýir kórip, oǵan súısinip, kim ony joqtap, saǵynyp kóbirek izdese, sol ony «jaqsylap» jazady.

Bulaı bolǵanda, meniń oıymsha, báıgeni kim alatynyn attardy aıdamaı-aq turǵanda shamalaýǵa bolady.

Meniń oıymsha, bul Ysmaǵuldyń úlken qatesi. Ult teatryna arnap pesa jazý kerek dep pikirin Halyqtyń aldyna salǵanda, eń aldymen, qazaq eńbekshileriniń turmysynan, tóńkeris tartysynyń túrli oqıǵalarynan músindep jazylǵan pesalar qadirli bolady, osyndaı pesalar mańyzdy bolady dep jazý kerek edi.

Muny aıtqanda, árıne, Kenesary men «Revızordy» jazbaý kerek dep otyrǵanym joq. Jazý kerek: Biraq «Qaraqshy» ondaı bolmaý kerek. Qaraqshy durys bóliný kerek.

«Ult teatryna» eń aldymen qadirli pesalar álgi aıtqandaı «tóńkeris tartysynan, qazaq eńbekshileriniń turmysynan» jazylǵan jaqsy pesalar degende, az-maz qalamynyń jeli bar qazaqtyń komýnıseri, komsomoldary pesa jazbaı qalmas edi. Atyn qamshylar edi. Jarysqa kirmeı qalýǵa arlanar edi.

Mundaı betti kórsetpegeni, mundaı jón siltep, báıgege, mundaı qaraqshy tikpegeni úlken qate boldy.

Máselen, keıbir tuıaǵynyń jeli bar jazýshylar, Kenesary men «Revızordy» Ysmaǵul aıtqandaı «jaqsylap» jaza almaıtyn bolǵan soń, báıgege kirmeı qaldy.

Jáne Ysmaǵul «Ult teatry týraly» dep jazǵanynda, meniń «Qyzyl suńqarlar» men «Baqyt jolyna» degen pesalaryma ózinshe baǵa kesedi... Árıne árkim ár nársege óz bazarynyń narqymen baǵa berýge erikti ǵoı. Bireý aqshasyn qyzyl almaǵa beredi, bireý shıkil almaǵa beredi... Ysmaǵuldyń «Sáken jazǵandaryn túzete bersin» degen aqylyn raqmet aıtyp qarsy alamyn. Biraq bir almaıtyn jerim Ysmaǵuldyń «sóz sheberligin Abaı men Maǵjannan úıren» degen aqylyn tutas ala almaımyn. Úırenýden qashpaımyn. Biraq durys úıretýshilerden úırenermiz deımin. Abaıdy bylaı qoıa turaıyn, árıne keı rette Abaıdan úırený durys. Maǵjannyń úırengen moldalary osy kúni Keńes úkimetinen qashyp, Eýropada tentirep júrgen Balmont, Merejkovskıı, Saǵıt Remıev jáne olardyń babasy Solovev sıaqtylar bolǵandyqtan, men úırensem bulardan emes, basqa moldalardan úırenermin.

Maǵjandar úıretýshi bolsa, Maǵjan medresesiniń zor úıretýshileri Bókeıhanov pen Shoqaevtar ǵoı. Maǵjan «sheber sózdiń» moldasy bolsa, Bókeıhanov pen Shoqaev sheber saıasattyń moldalary ǵoı... Bulaı bolsa, «sheber saıasatty» osylardan úırený kerek bolady ǵoı.

Osylaı bolǵan soń, bulardyń medresesinen men sirá oqı almaıtyn shyǵarmyn...

«Aqsaq saýysqansha Parıjdiń at qorasynyń tóbesinde Shoqaevtar qansha shoqandap, shoqaıyp otyryp shyqyldasa da, eshkimge úırenerlik ózderinde eshteńe joq».

«Ult teatry týraly» Ysmaǵul bolsa da, basqalar bolsa da jaza bergeni jaqsy. Bul týraly qandaı pikirler bolsa da áleýmet aldyna túse berýi kerek.

Biraq meniń oıymsha, «ult teatry týraly» báıge qaraqshysyn jóndep, anyq belgilep tigý kerek.

«Osyndaı qaraqshyǵa» jetken attar ǵana eń birinshi báıgeni ala alady dep aıqyn kórsetý kerek. Áıtpese tek shaýyp kelgen attyń ozǵanyna báıge bere bermeý kerek.

Jáne ult teatryna jaqsy pesalar jazý úshin «sóz sheberligin úırenýge durys oqytýshylardy «moldalardy» kórsetý kerek, tipti teatrǵa qatynasy joq onyń ber jaǵynda sovet teatryna aǵaıyndyǵy joq Maǵjan sıaqtylardan úıren dep, aıta bermeý kerek.

Teatrdyń úıretýshisi, nusqaýshysy eńbekshi tap, «qaraqshy» da sol.

1926 jyly

---