InfoHub Logo

Qazaqtyń mýzykalyq aspaptary — ǵasyrlar boıy urpaqtan-urpaqqa mıras bolyp kele jatqan mádenı mura. Qazaqtyń mýzykalyq aspaptarynyń ózine tán úni (áýendiligi men sazdylyǵy), oryndaýshylyq dástúri bar.

Mýzyka aspaptaryn jaýgershilik zamanda halyqqa habar bergende, ań úrkitkende, ánshi-kúıshiler án-kúı oryndaǵanda, baqsylar sarnaǵanda paıdalanyp otyrǵan. Mysaly, jaý shapqanda elge habar berý úshin úrmeli aspaptardy (dabyl, daýylpaz, uran, kerneı); baqsylar sarnaǵanda — dańǵara, asataıaq, shańqobyzdy; ánshi-kúıshiler óleń-jyr, terme-án aıtqanda nemese kúı shertkende — dombyra, sybyzǵy, syrnaı, qylqobyz sıaqty shekti aspaptardy paıdalanǵap. Mýzyka aspaptary keptirilgen qaıyń, shyrsha, emen aǵashtarynan, qamystan, sazbalshyqtan, maldyń terisi men súıeginen, múıizinen, qylynan jasalǵan.

Mýzyka aspaptaryna arnaýly qap jasap, qorjynǵa salyp, attyń qanjyǵasyna baılap nemese asynyp alyp júrýge yńǵaılaǵan.

Qazaqtyń mýzykalyq aspaptary úrmeli (saz, qos, qamys jáne múıiz syrnaılar, sybyzǵy, adyrna, uran, kerneı), ishekti (jetigen, sherter, eki jáne úsh ishekti dombyralar, qobyz), shalyp oınaıtyn (shańqobyz), soqpaly (dańǵyra, daýylpaz, shyńdaýyl, dabyl, asataıaqtyń birneshe túrleri) bolyp birneshe topqa bólinedi.

Sherter — eki nemese úsh ishekti, saýsaqpen shertip oınaıtyn aspap. Sherterdiń shanaǵy terimen qaptalady. Ony kóbinese mal baǵatyn baqtashylar tartatyn bolǵan.

Asataıaq — silký arqyly ún shyǵaratyn kóne mýzykalyq aspap. Uzyndyǵy — 110-130 sm. Tutas aǵashtan arnaıy qalypta jasalady. Basy kúrek tektes. Bas jaǵyna túrli temir saqınalardan syldyrmaqtar taǵylyp, órnektermen áshekeılenedi. Asataıaq ózindik únimen erekshelenedi. Aspapty yrǵap, shaıqap oınaıdy. Asataıaq aspabyn ertede kóbinese baqsylar qoldanǵan. Qazirgi kezde kóne úlgileri qaıta jasalyp, urmaly mýzykalyq aspaptar tobyna qosyldy.

Dombyra — qazaq halqynyń arasyna óte erte jáne keń taraǵan, ǵasyrlar syryn saqtaǵan qos ishekti, shertip oınaıtyn mýzykalyq aspaptyń biri. Ózine tán ereksheligi bar, ishekti-shertpeli aspaptar tobyna jatady. Dombyra ár túrli úlgide tutas aǵashtan oıylyp nemese qurap jasalady. Moınyna on toǵyzdan jıyrma eki sanyna deıin perneler baılanady. Arnaıy qulaq kúıge keltiriledi.

Dombyranyń eki ishektisinen basqa da úsh ishekti, qos jaqty, keń shanaqty, qýys moıyn, shińkildek dep atalatyn túrleri de bar. Daýsy maıda, qońyr, qulaqqa jaǵymdy.

Daýylpaz — uryp oınalatyn kóne mýzykalyq aspaptyń biri. Halyq turmysynda keńinen qoldanylǵan. Ásirese, burynǵy kezde, jaýgershilikte dabyl qaǵyp, belgi berý úshin paıdalanylǵan. Aspaptyń jasalý qurylysy anaǵurlym kúrdeli. Ol tutas aǵashtan oıylyp jasalady. Bet shanaǵy terimen qaptalady. Iyqqa asyp alý úshin qaıystan arnaıy aspaly baý bekitiledi. Daýylpaz aǵash toqpaqpen urý arqyly dybystalady. Qazirgi kezde daýylpaz aspaby kóptegen fólklorlyq ansámblderde keńinen qoldanylyp júr.

Daýylpaz tektes aspaptar túrli atpen basqa halyqtarda da kezdesedi. Aıtalyq, ózbek halqynda «Táblbass», qyrǵyzda «Doolbas» dep atalady.

Jetigen — qazaq halqynyń óte erte zamannan kele jatqan jeti ishekti shertpeli mýzyka aspaby. Aspap aǵashtan qurastyrylyp jasalady. Qurylysy óte qarapaıym. Jetigen aspaby talaı júzdegen jyldar ótse de, baıaǵy qarapaıym kúıinde. Jetildirilgen túrinde on úsh ishek baılanyp, arnaıy tıekter qoıylǵan. Aspaptyq úni óte názik, qulaqqa jaǵymdy. El arasynda aspaptyń shyǵýy jaıynda kóptegen ańyzdar aıtylady. Sol bir ańyzdyń birinde: ótken zamanda ómir súrgen bir qarıanyń jeti balasynan aıyrylǵan qasiretti qaıǵysynan týyndaǵan desedi. Bizge «jetigen» degen ataý osylaı jetken. Qazirgi kezde jetigen aspaby kóptegen ansámblde oınalyp, keńinen nasıhattalyp keledi.

Jelbýaz — úrlemeli aspaptar tobyna jatatyn, erte zamannan kele jatqan, el kózine elenbegen kóne mýzykalyq aspaptyń biri. Aspap ılengen mal terisinen jasalady. Syrt kórinisi meske uqsas. Aýzyn bekitip turatyn tyǵyny, áýen shyǵaratyn eki syrnaı tútikshesi bolady. Moıynǵa asyp alyp júrýge yńǵaılap, qaıystan arnaıy baý taǵylady. Ustap júrýge óte jeńil. «Jelbýaz» aspabyn belgili kompozıtor N. Tilendıev «Otyrar sazy» orkestrinde qoldandy.

Qylqobyz — erte zamannan kele jatqan qazaq halqynyń eki ishekti ysqyshpen oınalatyn aspabynyń biri. Ózindik jasyryn syry mol, adamnyń erkine kóne qoımaıtyn, kúrdeli aspap. İshegi jylqynyń qylynan jasalady. Qobyz aspabynyń eki ishektisimen birge — úsh, tórt ishektileri jáne «nar qobyz», «jez qobyz» dep atalatyn túrleri de bar. Qobyzdy aǵashtan shaýyp nemese qurap jasaıdy. Beti jartylaı terimen qaptalady. Ol dybystyń jańǵyryp shyǵýy úshin kerek. Erte zamanda qobyzdy tek baqsy-balgerler ǵana ustaǵan. Halyq ańyzynda qobyzdyń paıda bolýy Qorqyt ata esimimen tyǵyz baılanysty ekeni de aıtylady.

Shańqobyz — bitimi bólek, oınalýy erekshe qazaq halqynyń kóne mýzykalyq aspaby. Úni qulakka jaǵymdy, adam daýsyna jaqyn. Aspapta oınaý erin men tistiń arasyndaǵy qýysqa tikeleı baılanysty. Oınaý kezinde oryndaýshy oń qolymen tilsheniń ushyn shalyp otyryp, shapshańdata dybystaıdy. Dybysy tilsheni qozǵalysqa keltirgende shyǵady, Aspapta jeke án-kúı oryndap qana qoımaı, basqa da kóne mýzyka aspaptarymen birge halyq áýenderin súıemeldeýge bolady. Shańqobyz aspabynyń qurylysy qarapaıym, juqa taqtaıshadan jasalady.

Qońyraý — qazaq halqynyń erteden kele jatqan syldyrmaqty mýzykalyq aspabynyń biri. Bul aspap dybysy syńǵyrlap shyǵatyn metaldardan ár túrli kólemde jasalady. Syrt kórinisi shar tárizdes, ishi qýys, ortasynda tilshesi bolady. Aspaptyń jeti mýzykalyq dybys qatary bar. Ertede úı turmysynda, malshylar arasynda kóp qoldanylǵan. Dalada bos jaıylyp júrgen maldyń moınyna qońyraý taqqan, óıtkeni qasqyr metaldan shyqqan dybystan qatty qorqady. Qońyraýdy sol sıaqty mektepte de qoldanady. Bul aspap arnaıy kishkene balǵashamen urý arqyly dybystalady.

---