InfoHub Logo

Ushaq, (aeroplan) — qozǵaltqysh arqyly atmosferada ushýǵa arnalǵan, qozǵalmaıtyn qanaty bar, aýadan aýyr ushý apparaty. Bul apparat óz qozǵaltqyshynyń tartý kúshimen belgili bir jyldamdyqpen qozǵalǵan kezde qanatynda paıda bolatyn kótergish kúsh áserinen aspanǵa kóteriledi. Bý mashınasy ornatylǵan qozǵaltqysh kúshimen ushatyn ushaqtyń eń alǵashqy jobasyn 1881 j. A.F. Mojaıskıı (1825 — 1890) jasaǵan. Sol kezeńge deıin jasalyp, synalyp júrgen apparattardyń bári motorsyz ushý apparattary edi. Ushý jyldamdyǵyna baılanysty ushaqtardybystyń aýada taralý jyldamdyǵynan kem jáne odan artyq shapshańdyqpen ushatyn ushaqtarǵa ajyratylady. Dybystyń aýada taralý jyldamdyǵynan bes eseden artyq shapshańdyqpen ushatyn ushaq gıperdybystyq ushaq dep atalady. Ushaqtardyń bárinde: qanat, fúzeláj, tirekter (tik jáne kóldeneń), shası jáne kúsh qondyrǵysy dep atalatyn ortaq agregattar bar. Qanat kótergish kúsh týdyrýmen birge kóldeneń baǵyttaǵy ornyqtylyqty qamtamasyz etedi. Kóp jaǵdaılarda onda qozǵaltqyshtar, shasıdiń negizgi dońǵalaqtary bekitiledi ári onyń qýysynajanarmaı quıylady. Jalǵyz qanatty ushaq — monoplan, al qanattary eki qabat ornalasqan ushaq — bıplan dep atalady.

Ushaqtyń ushý-qoný sıpattamalaryn jaqsartý úshin qanattyń aldy, arty arnaıy qurylǵylarmen(bóliktermen) jabdyqtalady. Ekıpaj músheleri, jolaýshylar otyratyn, júk keıde qozǵaltqyshtar, shasıdiń negizgi dońǵalaqtary ornalastyrylatyn jáne ushaqtyń barlyq bólikterin tutastyryp biriktirýge arnalǵan bólik fúzeláj nemese korpýs dep atalady. Gıdroushaqta fúzeláj rólin qaıyq atqarady. Tik tirek ushaqtyń boılyqornyqtylyǵyn qamtamasyz etedi. Ol qozǵalmaıtyn nemese shekteýli ǵana qozǵalys jasaıtyn turaqtandyrǵyshtan jáne qozǵalmaly bıiktik rýlinen quralady. Tik tirekte qozǵalmaıtyn bólik — kıl jáne qozǵalmaly baǵyty — rýli bar. Dybystyń taralý jyldamdyǵynan tez ushatyn ushaqtardyń tirekteri tutasymen buralatyn, ıaǵnı tutastaı basqarylatyn bolyp jasalady. Ushaqtyń aldynda ornatylatyn jáne qonǵannan keıin qozǵalýyna múmkindik beretin dońǵalaqtar júıesi shası dep atalady. Kópshilik jaǵdaılarda shası jınalmaly bolyp jasalady. Usharda jáne qonarda jol talǵamaıtyn ushaqtyń túri amfıbıa dep atalady. Bul ushaqtyń dońǵalaqty shasıi jáne qaıyq tárizdi korpýsy bolady. Kúsh qondyrǵysy tartý kúshin týdyrady. Ol birneshe qozǵaltqysh kesheninen turady. Tartý kúshin pispekti qozǵaltqyshtarda aýa vıntteri, trýbovıntti qozǵaltqyshtarda aýa vıntterine qosa gaz reaksıasy, al reaktıvti qozǵaltqyshtarda tek gaz reaksıasy, ıaǵnı reaktıvtik kúsh týdyrady.

Qoldaný maqsatyna sáıkes ushaqtar azamattyq jáne áskerı ushaq bolyp ajyratylady. Azamattyq ushaqtarǵa kóliktik (jolaýshylar tasıtyn, júk tasıtyn, t.b.), sporttyq, týrısik, a. sh. jumystaryna arnalǵan, t.b. arnaıy maqsattyq ushaqtar jatqyzylady. Kóliktik ushaqtar ushý jolynyń uzyndyǵyna oraı qurlyqaralyq, magıstraldyq, jergilikti jeli ushaqtaryna toptalady. Áskerı ushaqtar kóliktik, baılanystyq, sanıtarlyq, t.b. bolyp bólinedi. Ushaqtardyń ushý jyldamdyǵynyń artýy onyń ushý-qoný jolyn uzartady. Qazirgi kezde tik kóterilip ushatyn ári tik tómendep qonatyn ushaqtar keńinen qoldanylady.

---