InfoHub Logo

— Meniń asyl ardaqtym, men seni búgin qaqaǵan qys kúninde-aq kókpeńbek qıarǵa, Kavkazdyń qant tatyǵan, múnáıimdiki maqtadaı mandarınine toıǵyzǵaly otyrmyn. Ne deısiń? Bolady, bolady. Sen úshin bolmasty boldyrý meniń qurmetti boryshym emes pe! Bári qoldaǵy nárse ǵoı, qazir-aq ázirleımin. Meni kút, kúnim,— dep, sózin aıaqtady Petr Ivanovıch, óziniń kóz jasysynyń birine telefonmen. Ol osy sulýdyń ıyǵynan tógilgen qolań shashtaı ádemi sózderdi bıpazdap aıtyp jatqanda «Alataý» restoranynyń dırektorynyń orynbasary Karpov bazadan jańa áketken jas kıer men Kavkaz mandarınin qoımaǵa jana túsirip bolyp edi.

Petr Ivanovıch azdan keıin ózine restorannyń óndiris meńgerýshisi Stepan Nıkolaevıch Vasevti shaqyryp aldy da, qysqa-qysqa buıryq berdi:

— Bes kılogramm qıar, bes kılogramm mandarın salyp maǵan qazir ákelip ber, túsindiń be?— dep shuǵyl buryldy. Aspaz «túsindim» dep sholaq qaıtardy da, ketip qaldy. Ol as úıge kelgen soń óziniń járdemshisi Jámıla Jarqanovaǵa:

— Karpovtan alǵan azyq-túliktiń bárin gramanjaǵa myqtap jaýyp qoı, bireýge bir túıir tatyrýshy bolma,— dep qatty tapsyryp ketip qaldy.

Petr Ivanovıch Stepan Nıkolaevıch Vasevti uzaq kútti. Tús aýyp ketti. Ketetin, ýádeli ýaqyty bolyp qaldy. Typyrshyp bir otyrdy, bir turdy. Kún eńkeıip ketip, Vasev jýǵaraqpanda kele qoımaǵan soń as úıge ózi barýǵa bel baılady.

Ac úıge Petr Ivanovıch qabaǵy qatýly kirdi. Ásheıinde de kóp ashyla bermeıtin qabaq kúzdiń túsi sýyq súr bultyńdaı túnerip ketipti.

— Jámıla, Vasev qaıda?

— Úıine ketti.

— Ol qıar, mandarın týraly saǵan eshteme aıtty ma?

— Aıtty,— dedi Jámıla. Petr Ivanovıchtiń túsi jylyp baryp, qaıtadan qatýlanyp aldy. Bárin búldirip turǵan myna shúıke bas eken ǵoı degendeı, Jámılaǵa qatal keldi.

— Onda nege istemeısiń?

— Aıtqanynyń bárin istedim, Petr Ivanovıch!

— Qaıda olary?

— Gramanjaǵa tyǵyp qoıdym,— dedi Jámıla. Petr Ivanovıch jańa birdeme túsingendeı ejikteı jóneldi:

— Ne dedi ol?

— Karpov ákelgen qıar men mandarındi gramanjaǵa tastaı etip bekitip qoı, bireýge bir túıir tatyrma dedi.

— Ne, ne? Maǵan she? Maǵan da berme dedi me!?

— Iá,— dep qysqa qaıyrdy Jámıla.

— Jaraıdy onda, qalaı jabýdy kórseteıin men oǵan. Ózin japqyzyp qoıaıyn,— dep Petr Ivanovıch Býdaev zirkildeı jóneldi. Aıaq astynan Petr Ivanovıch bulaı qaýǵa tıgen ertteı tutaıdy dep Jámıla oılamap edi. Kim biledi, aspazdyń kómekshisine kúshin bas býhgalter bir kórseteıin degen bolar. Petr Ivanovıch turmady, tars-tars basyp sement edendi tepkilep bara jatty. Biraq pálen jylǵy qatyp qalǵan sement eden bas býhgalterińdi pishtý qurly kermedi. Sendeı eki býhgalter oınaqtasań da meıiliń degendeı, bedireıip jatyp aldy.

Biraq býhgalter jigittik jasady, sózinde turdy. Erteńine Vasev restoran dırektory Boranbaevqa shuǵyl shaqyryldy. Qabaǵy qatyp, kózi shalmaǵan dırektor Vasev kelisimen esikti ishten myqtap kilttedi. Sóıtip býhgalterdiń aıtqanyn birden istemegen qyńyr aspazdy tártipke salýdy shuǵyl qolǵa aldy. Vasev otyryp úlgirmeı jatyp sóz bastaǵan Boranbaev buıra shashy dýdyrap,. túkirigi shashyrap, jaman sóılemegenimen ábden yǵyr bolǵan qalbaıdaı baqyrdy:

— Býhgaltermen kelise almaǵanyń durys bolmaǵan. Sezge turmaıtyn nárseni sóz qylǵyzdyń. Býhgalter kálkýlátorǵa aıtyp qoısa, senin moınyńnan judyryqtaı qıar túgil, sere qazy shyqqan qaragerdi de túsire salady. Qarjy qojasy býhgalter ekenin nege ǵana bilmeısiń.— Dırektor aýzyn súrtip, grafınnen sý quıyp, tostaǵannyń túbin jalt etkizdi. Qatty shóldep qalypty. Ol kúsh jınap alyp, endi aqyrýyn qoıyp, máımeńkeleı jóneldi. Jáne baǵanadan bergi anaıy «sendi», sypaıy «sizge» tep-tez, lezde aıyrbastaı saldy.— Qarjy qojasy býhgalter ekenin bilýińiz kerek emes pe?— Dırektor bul sózderdi ádeıi qaıtalap, salmaq sala aıtty. Shamasy Vasevti birjola bas kótermeıtin jasap alaıyn degen bolsa kerek.— Jıyrma jyl istegende siz osy jaǵdaıdy qalaı sezbegensiz. Siz jaqsy aspazsyz, sondyqtan da men sizdi ondaı kúnáden pák bol dep keńes berer edim. Sarymaqtaı azýly býhgalterdiń aýzyna túsip qalǵan ekensiz, endi ózińiz aryzyńyzdy jazyp, aspazdyqtan aýlaq bolyńyz!

Vasev oılanyp qaldy. Máseleni Boraqbaev dál osylaı sheshe salady dep oılap pa, ol. Aspaz «bul qalaı?» degendeı turyp baryp, esikti ashqyzyp shyǵyp ketti. Shyǵyp bara jatyp:

— Olaı bolmas,— dedi aspaz.

— Solaı bolar!— dep tepsindi dırektor.

Tekserý tutqıyldan bastalyp kóp ketti dersiz. Tereń tekserip, jiti úńilip Petr Ivanovıch Stepan Nıkolaevıchtiń moınyna bir-aq kúnde eki myń somdy salań etkizip sala saldy. Buıryq ta tabanda shyǵarylyp, áı-sháıǵa qaratpaı júzege asyryldy. Almatydaǵy barmaǵynan bal tamatyn deıtin bes-alty aspazdyń biri — Vasev ornynan alynyp, isi zań ornyna berilsin degen buıryq jarıa boldy. Qaı saǵatta áketer eken dep, esik qońyraýy shyryldasa boldy, Vasev kıimin kıip, býynyp-túıinip daıyn otyrdy...

Vasev úıinde bir kún otyrdy, eki kún otyrdy, bes kún otyrdy. Arada on shaqty kún ótkende úıden shyǵyp istiń jaıyn bildi. Tekserý Petr Ivanovıchtiń jasaǵanymen bitpepti. Ol aldymen apta júrdi, odan aı jerdi, aıaǵy jylǵa sozyldy. Bul ispen birneshe baqylaýshy, trestegi tekserýshiler tegis aınalysty. Eki prokýror, eki sot, tórt tekserýshi qosyldy. Aldymen on eki myń som eki myńǵa bir túsip, odan tekserýge shyqqan shyǵyn elý myń somǵa jetkende baryp túıedeı degen qylmys túımedeı bolyp, odan eki som 13 tıyn qaldy. «Vasevtiń memleketke istegen eshqandaı zıany joq, tek qyzmet júzinde jibergen kemshiligi bar, kelýshilerge eki ret eki kotlet kúıińkirep pisirilip berilipti»,— degen qorytyndy shyqty. Eki kotlettiń kúıińkirep ketkenin de qońyrsytyp Petr Ivanovıch taýyp beripti. Eki ret sot bolyp, pálen adamdy topyrlatyp, aqyry odan da eshteme shyqpady. Sonymen Petr Ivanovıch Býdaev almaq bolǵan eki kılogramm qıar memlekettiń elý myń somyn shyǵaryp baryp tyndy.

Vasevtiń taıdyrylýy Boranbaev pen Býdaevtyń negizgi armany edi. Almatydaǵy úlken restorandy aspazsyz qaldyrýǵa bola ma, sol kúni-aq sózi jylmań, qoly sýmań Grısaı degen shaqyrylyp, gramanjanyń kiltin qolyna aldy. Sol sátte-aq Petr Ivanovıch Býdaev bir tor qysqy qıar men mandarındi salyp alyp álde kóz jaqsysyna ketip bara jatty...

Grısaıdyń «Alataýǵa» kelýi Boranbaevtyń da, Býdaevtyń da kóńilinen shyqty. Bular uıymdasyp urlyq isteı bastady. Bulardyń kádimgi urylardan aıyrmasy kóp, olar qudaıekeńniń túniniń qarańǵy bolǵanyn, kóldeneń kóz bolmaǵanyn izdep jatpaıdy. Bular kózińdi badyraıtyp otyryp-aq, tapa-tal túste tonap alady. Mysaly, menú jasaýdyń tásilin tabady. Boranbaev, Býdaev, Grısaı úsheýi birigip alǵaly «Alataý» restoranyndaǵy tamaqtyń keneýi de, dámi de ketti. Tómengi sortty joǵaryǵa, joǵary aspanǵa satatyn da osylar. Olar keńirdek kesip salynǵan kespe beredi, qabaqty sabaqqa, sabaqty qabaqqa orap ákeledi. Ony kórip otyryp Boranbaev pen Býdaev keńk-keńk kúledi. Kúlmegende she? Ázderiniń esebi túgel.

Tańerteń Boranbaev Grısaıdy shaqyrady. Bastyq aldynda on búktelip turatyn ol emes, kerdeń-kerdeń basady. Óıtkeni ótip ketkeni, ótkizip jibergeni bar...

— Jaı qalaı?— dedi dırektor.

— Dyrdaı,— deıdi aspaz,— 300 sybaǵa árqaısysy úsh somnan. Úshinshi sortty etten jasalǵan. Tuzben tuzdyqtap, buryshpen býlap, maıyn jaltyratyp, pıazyn qaltyratyp, nanyn byqpyrta salyp birinshi sortqa usynamyz. Mundaı mantydan eki júz sybaǵa satqanda eki júz qyryq som qaltada qalady. Margarındi maı dep jaǵyp, shelpek usynamyz. Kún bolsa ystyq, okroshkadan ókirtip taǵy alamyz.

— Ne shyǵady, sonda? Tıynyn tıyn, somyn som etip eseptep aıtshy,— dep dırektor bárin jónge salyp jiberetin býhgalterine qaraıdy. «Saqaý balanyń tilin sheshesi biledi,» degendeı bastyǵynyń tilin býhgalter qalt jibermeı biledi. Býdaev esepshottyń tastaryn qaǵyp-qaǵyp jiberip:

— Myń bes júz,— deıdi. Dırektor:

— Myń bes júz, myń bes júz, al qashan eki myń bes júz bolady. Qara teńiz jaǵalaýyna jyljıtyn kez boldy. Al sender myna qalyptaryńmen...— dep ashýlanady. Ol aıaǵyn aıta almaı ashýǵa býlyǵyp qalady.— Ózderińniń de barǵylaryń kelmeı me? A?

— O, Boranbaı Boranbaevıch, bir jarym bir jarym-aý, eger kúnshe kúrkirep ınspektor Qanbaı kelse kúnimiz ne bolady?

— Kim? Qaqbaı! Ol da teńiz jandy ózimiz sıaqty adam.

Berekeńniń buıryǵy oryndaldy. Menú jasaldy. Aınaldyrǵan bir aıdyń ishinde «Alataý» restoranynyń asúıi baǵany arttyrý esebinen on alty myń somdy tutynýshylardan syǵyp aldy. On úsh somnyń tamaǵy artylyp as úıde jatty. Tutynýshylarǵa sor bolyp jabysqan Grısaı qýlyǵy Boranbaev pen Býdaevqa maı bolyp baılandy. Taǵamnyń keneýi qyryq segiz prosent boldy. Tuzdy molyraq salyp, burytty kóbirek seýip, sirkeni saýlata quıyp jurtqa tamaqty berip jatty...

Asqynyp baryp urlyq ashylyp qaldy. Biraq tereń tekseristen keıin 14023 som 16 tıyn aspazdyń moınyna iline ketti, Býdaev buǵan ortaq boldy. Biraq páleketti bastaǵan qara tana — Boraqbaı Boranbaevıch taǵamdy eki ese baǵasyna satqyzǵany úshin, Almaty jurtshylyǵyn keneýi ketken taǵammen keptirgeni úshin, sóıtip qarjy aınalymyn artyq oryndaǵany úshin ornynda qaldy. Tresen «ornynan alý kerek edi, jospardy josyltyp oryndaǵany eskerilip...» degen súıeı saldy buıryq keldi. Sonymen aıran ishken qutylyp, shelek jalaǵan tutylyp shyǵa berdi. Al jumyssyz júrgen kinásiz Vasev áli eshkimniń esine kelgen joq. Al urlyqty uıymdastyrýshy bas ury ornynda qaldy. Úmitsiz saıtan bolsyn! Onyń áli de oıynda ár nárse bar kórinedi... Al Petr Ivanovıch asyl ardaqtysyna torkózdiń arǵy jaǵynan habarlasyp jatpasa neǵylsyn...

1957.

---