InfoHub Logo

1

Ár aqynnyń, ár jazýshynyń ádebıetke kelý joldary erekshe. Aqyn-jazýshy ámirdi, bolmysty sol turǵan, jasalǵan qalpynda qabyldaı qoımaıdy, ózin qorshaǵan ómir shyndyǵynan nár izdeıdi, óz kózine jyly óz júregine jaǵymdy kúılerdi qarastyrady, ómirge úndese jalǵasa qulash sermeıdi. Jazýshy men aqyn óz ákesiniń ǵana emes, óz ósken ortasynyń perzenti, sondyqtan onyń ómir shyndyǵynan izderi de, nár eteri de sol bir ortanyń tilek-armany, júrek sazy. Aqyn adamǵa áser etpes, ony qozǵamas tirshilik dúnıesinde eshbir qubylys joq. Mine, sondyqtan aqyn shyǵarmalaryn oqyp otyrǵanda tolyp jatqan kúılerdi, qat-qabat shyndyqtardy bastan ótkizip, ómir qubylystarynyń tirlik qatynasyn estısiń.

«Kóńilim munsha qamyqtyń,

Ár nárseni oıǵa sap.

Ne nárseden toryqtyń.

Osynshama oıda qap?

Biraq saǵan kiná joq,

Nege búıttiń deýge de,

Esep jetpes tipti kóp

Qasiret-qaıǵy keýdede».

Mine, bul sol zamandaǵy ómir tynysy, tolyp jatqan jalshy men jarlynyń júrek kúıi. Bul aýyr haldy tek qana aqynnyń óz basynyń haly deý, bul jyrdy bir ǵana adamnyń jan sezimin kórsetedi deý qate bolar edi.

Búkil Rossıany ǵasyrlar boıy qorshaǵan zulymdyq bulty ydyrar aldynda, baıtaq Otanymyzǵa bostandyq tańy atar kezeńde bizdiń súıikti aqyn týǵan eliniń qasiret-qaıǵysyn arqalaı kirip, solardyń júrek muńyn jyrlaı shyqty.

Eski ómirge jat, odan tilek-armany bólek aqyn júregine pár bolǵan jalshy zaryn jyrlaı otyryp, jaryq kúnge qaraı talpynady, turmystyń aýyr azabynda óksigen eline bostandyq tańy atsa eken dep kókseıdi. «Jalshy zary», «Nege týdym!» «Shyǵar kún» sıaqty alǵashqy óleńderi osy sarynnyń, osy armannyń aıǵaqtary.

2

«Avroradan» atylǵan zeńbirektiń kúshti daýsymen óziniń týǵan saǵatyn búkil álemge pash etip, bizdiń jańa zaman — sovet zamany dúnıege keldi, ezilgen elder óz basyna bostandyq aldy, Otanymyzda týysqandyq birliktiń qyzyl týy jelbiredi. Uly Lenın aty, uly partıa aty elimizdiń túkpir-túkpirine tarady. Qazaqtyń búkil eńbekshi halqymen birge Oktábr kúnderin qýana qarsy alǵan, óz júreginiń tilegi, óz armanynyń arnasy dep bilgen aqyn birden jańa ómirdiń sazyn, jańa zamannyń uranyn óz jyrlaryna arqaý etti:

Kúsh joq kezde kúshtilerden jasqandyq,

Al kedeıler, dep júrmeńder bos qaldyq.

Eńbek etseń, bilim, ener seniki,

Óziń ıe, mine saǵan bostandyq!

«Al, kedeıler, basyńa azattyq, teńdik kún týdy, endi alǵa umtylyńdar! Oqý, ónerge aralasyńdar! Baı, shonjarlarǵa qarsy toptalyńdar, jańa turmys quryńdar!» Sol kúnderdiń urany, sol mezgildiń tilegi osy bolatyn, qazaq aýyldaryndaǵy alǵashqy isterdiń basy osy urandar negizinde júrgizilgen. Aqyn Sábıt sol kúnderdiń tilegin dál tanyp, qazaq jalshylaryn oqýǵa, ónerge shaqyrady. Partıanyń úgitshisi, nasıhatshysy retinde jyrlaıdy. Ómirdiń ashshy-tushshysyn óz kózimen kórip, óz basynan keshirgen aqyn daýsy eski jalǵannyń qaldyqtaryna qarsy daýyldaı esedi, jańa zamandy, lenındik zamandy kótere maqtanysh etedi.

Sábıt óleńderin men bala kezimde-aq estidim, ol eski aýylǵa Oktábrmen birge kelgendeı edi. Sol kúnde revolúsıany jyrlaǵan aqyndar jyryn alǵashqy ashylǵan aýyl mektepterine Qasym Nurmaǵambetov sıaqty muǵalimder ákeletin edi, bular óz isine, eldi aǵartý isine meılinshe berilgen, adal qaharmandar bolatyn.

— Káne! Myna óleńdi jattap keletin qaısyń bar?— dedi ol.

— Men, men! — deımiz biz shýlap. Áýeli Qasekeń óziniń ádemi daýsymen naqyshyna keltirip óleńdi birneshe qaıtalaıdy, sonan soń osylaı yrǵaǵyna keltirip, oqyp úırenińder dep tapsyrady. Biz jattap alyp, taqpaqpen aıtamyz. Uly azamat, abzal aqyn Sákenniń «Joldastary», Sábıttiń «Bostandyq», «Jazǵy tań» sıaqty óleńderi uıqydan jańa oıanyp kele jatqan qazaq aýylynyń ómirinen alǵashqy kezde osylaısha oryn teýip, osylaısha jańa ómirge, sovet qurylysyna shaqyrǵan poezıadaǵy birinshi lep, birinshi sóz bolatyn.

3

Ádebıet degen de ómir. Onyń da tirshilik dúnıesi, óter kezeńderi, júrgizer tartys-kúresteri bar. Ádebıet — óz dáýiriniń perzenti, sondyqtan zaman keshken, dáýir ótkergen ótkelderden ótpeýi múmkin emes.

Bizdiń jańa ádebıet — sovet ádebıetiniń alǵashqy týý kezeńi de — qalyq shaıqastardyń, uly kúresterdiń kezeńi desek, ósý-óný jolyndaǵy tarıhı tabystardyń kezeńi desek, onsha artyq aıtqan bolmaımyz. Sony jerden, soqpaqsyz qyrattardan burynǵy joldarǵa uqsamaıtyn múlde jańa, múlde basqa jol salý qaz tura bastaǵan sábıge ońaı bolady dep kim aıtar! Ómirge ózinen buryn kelgen, el qulaǵyn uıyta, el júregin tebirente jyrlaǵan qadirli Abaılarmen birge otyryp qatar turyp án shyrqaý, ózi shyrqaǵan jańa yrǵaqqa, jańa sarynǵa búkil halyq mahabbatyn aýdarý sol kezde qıynnyń qıyny edi. Soǵan qaramastan oıyn-toılarda «Kózimniń qarasy» men qatar «Joldastar» birge shyrqalyp, taqpaq bolyp «Bostandyqtar» sańqyldady.

Bizdiń sovettik jańa ádebıet jurt qulaǵyn eleń etkizip, aýyl ómirine jańa nár berdi, jazǵy samaldaı esti. Biraq kúres, tartys bir kezeńderden ekinshi kezeńderge aýysyp ópisteı berdi. Lenındik súıikti partıa ádebıet pen onyń qurýshylary aldyna jańa mindetter, alǵashqy kezeńderdegiden joǵary mindetter artty. Sovettik jas ádebıetimiz barlyq janrlarda órkendep ósý, bıik satyǵa kóterilý kezeńine aıaq basty. Ómir shyndyǵynyń jyrshysy bola týǵan kórkem ádebıet sol ózin týdyrǵan qalyń, baı ómirdi, eńbek geroılaryn únemi jyrlap otyrdy. Bizdiń Sáken qalamynan shyqqan «Sút zavody», «Shoqpyttyń sharýasy», «Eńbekshi áıel, eńbekten!» tárizdi tolyp jatqan óleńder osy kezdiń jemisteri bolatyn. Bul qatardaǵy Sáken shyǵarmalary aýyl eńbekshilerin, ásirese jastardy eńbek súıýge baýlydy, onyń ústine endi ádebıetke keler jastardy ómirmen tyǵyz baılanysty bolýǵa shaqyryp, poezıanyń, kórkem shyǵarmanyń arqaýy ómirde ekenin, eńbekti jyrlaý ádisteriniń tolyp jatqan tetigi bar ekenin kórsetkendeı boldy. Biz, bolashaq aqyndar, osy shyǵarmalardy oqyp, úırendik, solar arqyly tárbıelendik.

Ádebıetimiz partıanyń sara basshylyǵymen jyl sanap tolyǵyp óse berdi. Óziniń alǵashqy qadamyn usaq janrdan bastaǵan búgingi aǵa jazýshylarymyz da qat-qabat asýlardan asyp, ómir tájirıbesi molaıyp, qulashtaryn kók sermedi. Endi Sábıt qalamynan «Sulýshash», «Adasqandar» sekildi iri kesek shyǵarmalar týdy, bul shyǵarmalardyń jaryq kórýi jas ádebıetimizdi bir bıikke shyǵaryp, bir kezeńniń — ósý, sharyqtaý kezeńiniń záýlim báıteregindeı áser etti.

Dál osy bir tustarda bizdiń ádebıet óziniń jemisti, gúldi bolashaǵyn, otarshylyq qamaýynan bosap, sosıalızm jolyna túsken usaq ulttardyń rýhanı kúshi telegeı-teńiz ekenin aıqyn ańǵartqan edi. Bul kez — «Tar jol taıǵaq keshý», «Qıly zaman», «Adasqandar», «Jumbaq jalaý» (sońǵy aty — «Botakóz»), «Qarakóz», «Kókshetaý» «Sulýshash» sypatty halqymyz súıgen, elimizdiń qymbat qazynasyna aınalǵan iri shyǵarmalardyń ómirge kelgen kezi edi.

Mine, osylardaı iri tabystary bar sol bir kezeńniń uly dúbirine ilesip, biz de qalam ustadyq, aldyńǵy aǵalar salyp jatqan kúmbezdiń mańyna janastyq, jaı kelgenimiz joq, qoınymyzǵa óleń, poemalardy, roman, pesalardy tyǵa keldik, solardy oqyp súısine, qýana keldik, aldaǵy aǵalar eńbegin maqtanysh ete keldik.

Bizdiń alǵashqy óleńderimiz, alǵashqy shyǵarmalarymyz óte álsiz edi, bizdiń talantymyz áli kúńgirt edi, sonaý bir júrek túbinde jyltyraǵan ushqyn óziniń ot bolyp tutanaryna, jarqyrap janaryna sendire almastaı qýatsyz edi. Qypylyqtap janǵan maı shamnyń qaldyǵyndaı sol bir áli tutanyp úlgirmegen ushqyndardy mezgil-mezgil úrlep, tamyzyp otyratyn ári shydamdy, ári sheber, ári meıirimdi aǵa kerek edi.

Bul sıaqty ári qıyn, ári qadirli, óte jaýapty mindetti partıa, Sáke, sizderge, ádebıettiń aldyńǵy býynyna artqan bolatyn. Ádebıet kadrlaryn baýlyp, mápelep ósirip otyrý isi árqashan da kún tártibinen túspeıtin asa ardaqty is qoı, árkim óz kóleminde óz yńǵaıyna qaraı bul jóninde eńbekter sińirgen bolar, solardyń ortasynda, Sábıt aǵa, sizdiń eńbegińiz ushan-teńiz. Siz shyǵarmalaryńyzben ǵana emes, qara basyńyzdyń tikeleı qatyǵymen de orasan zor úlgi boldyńyz. Árqashan da jaqsy shyǵarmanyń, jas aqyn-jazýshynyń shyn dosy, aqylshy qamqory bolyp kelesiz. Jasyratyn ne bar, keıbireýlerde kezdesip qalatyn salqyndyq - jas talapty ózinen árirek ustaý, seskendirińkirep ustaý «ádisi» sizde bolǵan emes. Qadirli adam — iri jazýshy óziniń zor abyroıymen, ataq-dańqymen artyndaǵy eser talantty, qataryna qosylar urpaǵyn jurtshylyqtan kóleńkelep jaýyp tursa, ádebıetimizdiń jamyraı butaq jarýyna keselin tıgizetinin ekiniń biri biledi. Sondyqtan da sizdiń jastarǵa, jalpy ádebıetimizge kókiregińizdi asha kelýińiz, bul joldaǵy aq júregińiz, zor qyzmetińiz bárimizdi qýandyrady. Sákeńdeı bolsaq eken degizedi.

4

Ósý, eseıý, bıikterden bıikterge kóterilý jolyndaǵy ótkizip kele jatqan kúresterimizden góri jańa ádebıetti jasaý jolyndaǵy kúrester anaǵurlym aýyr, anaǵurlym qaterli bolǵan tárizdi. Ana qursaǵynda, dúnıege keler aldynda jabysqan kinárat balanyń ómiri úshin óte qaýipti bolmaq, sondyqtan, jańa sovettik ádebıetimizdiń bir kinárattardan náreste shaǵynda saý bolýy jónindegi kúres ári qatal, ári qıyn bolǵany óte zańdy. Bul kez — reaksıashyl kúshterdiń biraz tynys alǵan, endi ózderiniń kúresterin, qarsylyq isterin óte bir jińishke jolmen, aıla-sharqy mol ádistermen júrgizip jatqan kezi edi. Endeshe bul kezeńdegi kúres — jaýǵa qarsy kúres edi, aldyńǵy shepte turǵan qarýly qoldaı jaraqty tizbekti buzyp, maıdanǵa, revolúsıanyń múddesin qorǵaý, sonyń jyryn bar daýyspen jyrlaý bıigine shyǵý shaıqasy edi. Árıne, kúres týy partıa qolynda boldy, sonyń arqasynda bul maıdan jeńispen tyndy, jańa, sovettik qurylyspen ómirge birge kelgen jańa, jas ádebıetimiz jeńdi, el mahabbatyn, el júregin ózine tartty. Mine, osy eń bir jaýapty kezeńde kúres maıdanynyń ataqty soldatynyń biri, jańa ádebıettiń qorǵanyshynyń biri bolǵan Sábıt Muqanov edi. Qyzý urys ústinde soldat qolyndaǵy bar qarý jumsalyp, bar oq atylmaq. Urys ústinde esep berilmeıdi, esepti urys basylǵanda, eki jaqtyń biri jeńip, biri jeńilgende shyǵarmaq. Dál urys ústinde ár jaýyngerdiń. jan aıamaı qımyldaýy qajet, ne búlindi, ne qırady?— degen suraqtarǵa jaýapty keıinge qaldyryp, ázir tek qana jaýdy kúıretý sharasy qarastyrylmaq. «Búlingen túzeler, synǵan jóndeler» degen halyq máteli osyǵan arnalǵan bolar. Sondyqtan biz, aqyn Sábıttiń, komýnıs Sábıttiń urys ústinde kózge túsken adal, qaıratty jaýyngerdiń biri bolǵanyn atap ketkimiz keledi.

5

Lenındik týysqandyq týynyń astynda sovet eli kún sanap, gúldenip ósti, ulan-baıtaq Otanymyz ónerkásipke, zavodtar men fabrıkalarǵa toldy, aýylsharýashylyǵy da adam aıtqysyz qulash sermep alǵa attady. Mádenıetimiz ómirde bolmaǵan qarqynmen joǵary órledi, sovet adamdary rýhanı baıydy. Bul kez Otanymyzda barlyq ulttar ádebıetiniń ózderinin. ósý jolynda taǵy bir tamasha kezeńge aýysyp, uly shyńǵa shyǵa bastaǵan kezi edi. Bul kezeńdi árbir ult ádebıetiniń Otandyq arenaǵa shyǵa bastaý kezeńi, keń kólemge qulash urý kezeńi dese de bolǵandaı. Bul barlyq ádebıetimiz úshin eń bir baryp turǵan jaýapty, tirshilik qabiletin, mazmun salmaǵyn, oı órisin baıqaıtyn, boı óskeleńdigin ólsheıtin kezeń be dep oılaımyn, óıtkeni munyń arjaǵynda dúnıejúzilik arena jaqsy shyǵarmaǵa tym alys kórinbeıdi.

Otanymyzdaǵy tolyp jatqan ulttar ádebıetimen qatar qazaq ádebıeti de bul rette óziniń tereńdikke toly mazmunyn, oıly kelbetin, óskeleń boıshańdyǵyn kórsete aldy, Odaq oqýshylarynyń nazaryn ózine aýdaryp, olardyń ystyq mahabbatyna bólendi. Osy kezeńde de bizdiń Sákeń únemi aldaǵy sapta, birinshi lekte boldy. Onyń «Botakóz», «Ómir mektebi» romandary ádebıetimizdiń basqa da jaqsy shyǵarmalarymen qatar búkil sovet oqýshylarynyń, ásirese uly orys oqýshylarynyń súıikti kitaptarynyń biri boldy, qazaq ádebıetiniń jaqsy úlgileriniń orys tiline aýdarylýyna úlken sebin tıgizdi, áli de tıgizbek.

6

Sábıt shyn maǵynasynda halyq jazýshysy. Ol birinshi qalam ustaǵan kúnnen bastap ádebıetke turmys shyndyǵyn jyrlaı keldi. Mine, sodan beri, qyryq jyldan astam ýaqyt ishinde ol halyq ómirimen tyǵyz baılanysyn eshqashan báseńdetken emes. Tańnyń atysy, kúnniń batysyna qaramaı dala kezgen, bal jınaǵan aradaı, bizdiń Sákeń qysy-jazy el kezip, ómirdiń, sol ómirdi jasap jatqan eńbekker adamnyń tabystary men erlik isterinen sýsyndap, óziniń jazýshylyq. fantazıasyn tolyqtyryp, baıytyp otyrady. Sábıt shyǵarmalarynyń qaısysyn oqysań da kól-kósir ómir shyndyǵynyń ortasyna kiresiń, onyń geroılary senimen kópten beri tanys adamdardaı seziledi. Olardyń taǵdyry oıyńdy tolqytyp, sezimińe qatty áser etedi. Sábıt romandarynyń, Sábıt shyǵarmalarynyń el arasynda kóp oqylyp, kóp taraýynyń negizgi sebebi osy bolar.

Mine, bul qysqa maqalada qyryq jyldan astam ádebıetimizge eńbek sińirgen eń úlken jazýshylarymyzdyń biri Sákeń shyǵarmalaryna taldaý jasaıyn dep otyrǵanym joq, tek qana jazýshynyń alpys jasqa tolýyna baılanysty, óz oılarymdy, óz túıinderimdi aıtyp otyrmyn.

Sábıt iri aqyn, ataqty jazýshy ǵana emes, sonymen birge kórkem ádebıetti zertteýshi, onyń tarıhyn jazýda úlken úlester qosqan ǵalym, belgili qoǵam qaıratkeri. Sákeńniń osyndaı keń, kesek ómirin túgel qamtý úshin kitaptar jazý kerek, bul — ádebıet zertteýshileriniń synshylarymyzdyń mindeti.

Ómirde de, eńbekte de ashyq, adal bolý, ózi súıgen ózi boljaǵan jaılardy týra kesip aıtý, eki ushty túlki jortaq bolmaý — ár adamnyń umtylar joly. Sákeńe osy qasıetter tán.

Men jas jazýshy emespin, ádebıet dúnıesimen birge jasaı bastaǵanymyzǵa otyz jyldan astam ýaqyt ótti. Sol uzaq jyldar, ádebıetimizge úlken eńbek sińirip kele jatqan aǵalar aldyndaǵy, ásirese qadirli Sákeń aldyndaǵy inilik boryshymyzdy óteýge shaqyratyn sekildi, bul - júrek buıryǵy, men sol óz júregimniń ámirin oryndaýshymyn. Aıtaıyn degenim kóp-aq edi, durystap jetkizip aıta aldym ba, joq pa,— ony kim bilsin! Meniń maqsatym — Sákeń ómirine, Sáken, tvorchestvosyna baılanysty keıbir ómir shyndyqtaryn súıe otyryp, qýana otyryp, qaǵaz betine túsirý. Adam ómirindegi eń joǵary, eń qymbat nárse shyndyq emes pe!

Ádebıetimizdiń aldynda áli de uly mindetter tur, Jańa taqyryptarǵa jaqsy shyǵarmalar jazý, jetijyldyqtyń batyrlaryn kórkem ádebıette beıneleý sekildi ómir tilegine jaýap berý jóninde partıa aldynda, halqymyz aldynda ótelmegen boryshtarymyz kóp. Osy bir uly boryshymyzdy aqtaý jolynda barlyq jazýshylar bolyp jumylýda. Sol jazýshylar arasynda, Sáke, sizdiń sybaǵańyz erekshe. Men sizdiń toıyńyz ústinde mıllıondaǵan oqýshylaryńyzben birge tvorchestvolyq isińizdiń burynǵydan da jemisti, ómir-jasyńyzdyń uzaq bolýyn tileımin!

---