InfoHub Logo

Teńizben Qyrym shaharyna sapar shegý úshin keme tosyp, Sınop shaharynda 40 kún jattyq. Aqyry bir rým kemeshisin taýyp jaldadyq. Sonyń ózinde daýyldyń báseńdeýin tosyp, taǵy on bir kún jattyq. Sóıtip, áreń degende, bir kúni kemege minip, saparǵa shyqtyq. Úsh kún júzip, teńizdiń ortasyna jettik. Dál sol kezde teristik jaqtan daýyl shyǵyp, bizge úlken qaýip tóndirdi. Ajalymyz jetken eken destik. Men kemeniń astyndaǵy qujyrada edim. Jolserigim maǵrıptik Ábýbakir degen kisi edi. Men oǵan: «Kemeniń ústine shyǵyp, daýyldyń mán-jaıyn baıqa!» - dep buıyrdym. Ábýbakir kórip kelip, jaǵdaıdyń qorqynyshty ekenin habarlady. Alla saqtasyn! Men ǵumyrymda mundaı qorqynyshty daýyldyń túrin kórgenim joq edi. Qatty sastyq. Baǵymyzǵa oraı, birazdan  soń daýyl báseńdep, óziniń baǵytyn ózgertti. Biraq ol bizdi keri qaıyryp, Sınop shaharyna jaqyn bir orynǵa yǵystyryp ákelip tastady. Keıbir saýdagerler qurlyqqa shyqpaqshy bolyp edi, kemeshi ruqsat bermedi. Daýyl basylǵan soń biz onan ári júrip kettik. Teńizdiń ortasyna taman jetken soń, taǵy áýeldegideı daýyl shyǵyp, bizdi shoshyta bastap edi, biraq bul joly uzaqqa sozylmaı basyldy da, biz saparymyzdy onan ary jalǵastyra berdik. Bir kezde qurlyq taýlar kórine bastady. Biz bir jerge kelip toqtadyq. Bul jer «Kerish» dep atalady eken. Biraq bul jerdiń adadmdary taý tóbelerine jınalyp shyǵyp alyp: «Biz senderden qaýiptenemiz, qurlyqqa shyqpańdar!» — degen ıshara (belgi) bildirdi. Olar bizdi dushpan eken dep oılasa kerek. Sol sebepti biz shaharǵa soqpastan keri qaıtyp, shahar syrtyndaǵy bir shetke baryp tústik. Kemeshiden qurlyqqa shyǵýdy ótindim. Ruqsat etti. Qurlyqqa shyǵyp biraz júrgen soń, aldymnan bir shirkeý kórindi. Solaı qaraı júrdim. Shirkeýdiń rabıhyn taýyp jolyqtym. Shirkeýdiń bir buryshyndaǵy qabyrǵadan basynda sáldesi bar, beline qylysh asynǵan, qolyna naıza ustaǵan, aldynda shamshyraq janyp turǵan bir araptyń sýretin kórdim. Rabıhtan:

— Bul kimniń sýreti? — dep suradym.

— Bul Ǵalı nábıdiń sýreti, — dep jaýap berdi ol.

Men onyń bul jaýabyna ań-tań qaldym...

Túndi sol shirkeýdiń mańynda ótkizdik. Jolǵa alǵan taýyq eti jáne basqa jolazyqtarymyz kemede kóp turǵandyqtan, teńiz ıisi sińip, ábden búlinip ketipti, pisirýge, iship-jeýge jaramady.

Bizdiń bul kelip túsken jerimiz túrikshe «Deshti-Qypshaq» dep atalatyn saıyn dalanyń bir sheti eken. Bul jasyl ósimdikter ıýasyp jatqan, taýlar men oıpattar kezdespeıtin, ormany joq, sýly da jazyq keń dala eken. Ormany bolmaǵandyqtan, otyny da bolmaıdy eken. Jergilikti turǵyndar otynnyń ornyna maldyń qıyn jaǵady eken. Maldyń kepken qıyn qolymen erip júrgen adamdardy kózim kórdi. Olar muny «tezek» dep ataıdy eken.

Deshti Qypshaq dalasynda jol júrýshi jolaýshylar tek arbamen ǵana júredi eken.

Qypshaq dalasynyń ol sheti men bul sheti alty aılyq jol bolyp, onyń úsh aılyq joly Sultan Muhammed Ózbek hanǵa qaraıdy eken de, qalǵan bóligi basqa handyqqa qaraıdy eken.

Kefe shaharyna sapar

Bul jerden biz arba jaldap, Kefe shaharyna jol tarttyq. Saýdager serikterimiz de sol arbamen keri qaıtty. Jaldanǵan arbakeshterdiń bári de hrıstıan dinidegi qypshaqtar edi. Bul shahar teńiz jaǵasyna uzynnan-uzaq sozyla ornalasqan úlken de ádemi shaharlardyń biri eken. Qala turǵyndarynyń kóbi hrıstıan dinindegi janýıýnder edi. Shahardyń bastyǵy Demdır degen adam eken. Bul jerde biz musylmandar meshitine kelip tústik.

Bir hıkaıa

Biz meshitke kelip ornalasqannan keıin birer saǵattan soń, ár taraptan shirkeý qońyraýynyń daýystary estile bastady. Men mundaı daýysty ǵumyrymda estimegen ekem. Qorqaıyn dedim. Joldastaryma: «Dereý joǵaryǵa shyǵyp Quran oqyńdar, takbır aıtyńdar, azan shaqyryńdar!» — dedim. Olar aıtqanymdy oryndady. Sol sátte ústine saýyt kıgen, qarý asynǵan bir adam kirip keldi. Sálem berip, ózin tanystyrdy. Bul adam sol jerdegi turǵylyqty musylman qaýymynyń qazysy eken. Ol bizdiń kim ekenimizdi surap bildi. Biz mán-jaıymyzdy aıttyq. «Men sizderdiń oqyǵan qurandaryńyzdy, shaqyrǵan azandaryńyzdy estip, bul ne oqıǵa eken, bileıin dep kelip edim», — dedi de, shyǵyp ketti. Biz ol adamnyń jaqsylyǵynan basqasyn kórmedik.

Erteńine shahardyń ámiri kelip jolyǵyp, bizdi jaqsy qarsy alyp, qonaq qyldy. Birge otyryp as ishtik. Sońynan ol bizge shahardy aralatyp kórsetti. Kósheleri keń, ádemi bazarlary bar eken. Biraq joǵaryda aıtqanymyzdaı, qala turǵandarynyń túgelge jýyǵy kápirler bolyp shyqty. Sonymen birge keme toqtaıtyn orynǵa bardyq. Shahardyń aılaǵy tamasha bir jaǵada eken. Onda úlkendi-kishili eki júzdeı áskerı jáne saýda kemesi turǵanyn kórdik. Bul aılaq sol zamandaǵy dúnıedegi eń ataqty aılaqtyń biri eken.

Qyrym shahary

Biz bul jerden arab jaldap, Qyrym shaharyna qaraı jol tarttyq. Qyrym shahary da úlken shahardyń biri, uly Sultan Muhammed Ózbek hanǵa qaraıdy eken. Munda Ózbeke han tarapynan qoıylǵan Túlúk Temýr degen ámir shahardy basqaryp turady eken. Bul ámirdiń qyzmetkerleriniń bireýimen jolda birge kele jatyp tanysqan edim. Ol bizdiń osy shaharǵa kele jatqanymyzdy ámirge habarlapty. Sol sebepti ámir óziniń Saǵdýtdın degen ımamy arqyly bizge bir ylaý at jiberipti. Munda kelip, Zadul Horasanı degen bir shaıhynyń takıasyna kelip tústik. Bul shaıhy bizge asa zor qurmet kórsetti. Bul kisi osy jerdiń úlken bedeldi, abyroıly adamy eken de, jergilikti turǵyndardyń bári ony óte qurmetteıdi eken. Bul shaıhyny zıarat etý úshin basqa jaqtan da kóp adam kelip turatyn kórinedi. Tipti qazy, hatyp, faqıha sıaqty ǵulamalar da bul kisige jolyǵyp turady eken. Ol maǵan bylaı dedi: «Bizdiń shaharymyzdyń syrtynda bir hrıstıan monastyry bar. Onda bir rahıp turady eken. Ol ózi qyryq kún oraza ustaıdy, tek qana taqýalyqpen shuǵyldanady. Eger de kórgilerińiz kelse, baraıyq, jolyǵaıyq», — dedi. Men barýǵa yqylas tanytpadym. Barǵan bolsam, aqıqatyn bilgen bolar edim dep, keıin qatty ókindim.

Men bul shaharda myna tómendegi adamdarmen tanystym:

1) Hanıfalardyń úlken qyzy — Shamsýddın Saılı.

2) Shafıǵalardyń qazysy — Hyzır.

3) Faqıh hám múdarrıs — Ǵalaýtdın As.

4) Múlkı Nasyr saldyrǵan meshittegi shafıǵılardyń hatıby — Ábýbakir.

5) Qart ákimderden shaıhy Muzafaýddın degen adammen tanystym. Bul adam ásilinde rýmdyq eken. Keıinnen Islamdy jaqsy kórip, qabyldapty.

6) Jeke úlken fatıhtardan — Muzaharýddınmen tanystym. Osy adammen birge Túlúk Temýr quzyrynda qabyldaýda boldym. Túlúk Temýr ózi naýqas bolǵanyna qaramaı, bizdi zor qurmetpen qabyldady. Ol saraı shaharyna Sultan Muhammed Ózbek han hazirettiń quzyryna barýǵa ázirlenip otyrypty. Men de onymen birge saparlas bolatyn boldym. Sol jerdiń rásimi boıynsha birneshe arba satyp aldym.

Deshti-qypshaqtaǵy arbalar týraly

Bul jerde «arba» degen nársemen sapar shegý ádet eken. Arbalardyń úlken tórt dóńgelegi bolady. Arbalardyń úlken-kishiligine qaraı keıbireýlerine eki at, keıbireýlerine onan da kóp at jegiledi eken. At ornyna ógiz nemese túıe jegiletinderi de bar. Arbany aıdaýshy kisi jegilgen attardyń bireýine minip alady. Astynda er-toqym, qolynda qamshy nemese uzyn taıaǵy bolady eken. Attar joldan shyǵyp ketse, taıaqpen jasqap qaıta jolǵa túsiredi. Arbanyń ishinde shybyqtan toqyp jasalǵan kúımesi bolady. Kúımeniń shybyqtary taramyspen bir-birine myqty qylyp baılanǵan bolady. Kúıme kıiz nemese basqa bir túrli sondaı zatpen qaptalady. Sóıtip, kúımeniń ishinde otyrǵandar syrttaǵylardy kórip otyrady. Al syrttaǵylar kúımeniń ishindegilerdi kórmeıdi. Al kúımeniń ishinde qalaı otyrsańyz da bolady. Uıyqtaýǵa da, tamaq ishýge de, qalasańyz oqyp, jazýǵa da bolady. Arba júrip bara jatqanda da, solaı isteýge bolady. Jolaýshylardyń júkteri men azyqtaryn saqtaý úshin arnaıy jasalǵan arbalar da bolady. Bular úı sıaqty jasalyp, esikterin qulyptap qoıýǵa bolady.

Sapar ýaqyty taıanǵan soń, ózimmen birge jarıam otyrý úshin ústi kıizben qaptalǵan bir arba jáne jolserigim Ǵafıfýddın Týrzı úshin kishirek bir arba, basqa joldastarym úshin úlken bir arba ázirledim. Bul sońǵysyna úsh túıe jegiletin boldy. Túıeniń bireýine arbakesh minip alatyn boldy.

Ámir Túlúk Temýr jáne onyń týysy Ǵaısa hám ámirdiń ımamy Saǵdýddın, hatıby Ábýbakir, qazysy Shamsýddın jáne faqıh Sharafýddın, sondaı-aq ámirdiń jarshysy Ǵalaýddınder bolyp — bárimiz birge jolǵa shyqtyq.

Jarshynyń mindeti ylǵı da ámirdiń qasynda bolyp, kelgen adamdardyń kim ekenin ámirge jetkizip habarlap otyrady. Máselen, ámirdiń aldyna qazy keletin bolsa, jarshy zor daýyspen: «Bismıllahı! Qazylardyń qazysy jáne bizdiń qojamyz, sharıǵat húkimderin atqarýshy keldi!» - dep habarlaıdy. Egerde kelýshi adam úlken faqıh nemese sondaı bir mártebeli adam bolsa, taǵy solaı etip jar salyp ámirge habarlaıdy. Sóıtip, májilis bolar aldynda jarshynyń habarlaýy boıynsha kelýshilerdiń mártebesine qaraı qarsy alyp, oryn berýge, májilisti keńeıtýge jáne olarǵa sondaı dárejede qurmet kórsetýge ázirlenedi. Túrkilerdiń taǵy bir ádeti qajylar Hıjaz saharalarynda qandaı tártippen júrse, túrkiler de bul saharada sondaı tártippen júredi. Máselen, jolǵa tań namazyn oqyǵannan keıin shyǵady. Besin namazyn oqyp alyp, taǵy júredi. Kún eńkeıgende taǵy toqtaıdy. Osylaısha toqtaǵan jerlerinde at-kólikterin, túıe, ógizderin tún bolsyn, kúndiz bolsyn bos qoıa beredi. Meıli ol sultannyń kóligi bolsyn, meıli basqaniki bolsyn mal keń dalada erkin, kúzetsiz bos júrip toıynady. Bul dalanyń bir qasıeti — ot-shóbi shúıgin, malǵa juǵymdy keledi. Sol sebepti bul jerdiń halqy maldy kóp ustaıdy. Ury-qarylar joqtyń qasy. Urylar týraly húkim qatty bolǵandyqtan, urylar joq dese de bolady.

Urylar týraly húkimder

1) Egerde ury ustalsa, urlanǵan mal ıesine qaıtarylady.

2) Urlanǵan mal toǵyz ese qylyp tólenedi

3) Urynyń tóleýge shamasy kelmese, urynyń balalary tóleıdi

4) Egerde urynyń balalary bolmasa, ury qoı sıaqty baýyzdalady.

Taǵamdar týraly

Bul túrkiler nan jáne sol sıaqty qatty taǵamdardy jemeıdi eken. Bulardyń kóp tutynatyn taǵamdary sarǵysh bir zattan jasalady. Olar bul sarǵysh zatty «doqı» dep ataıdy eken.

Taǵamdardy ázirleý joldary

Aldymen ydysqa sý quıyp otqa qoıady. Sý qaınaǵan soń, álgi doqı degen zatty sýǵa salady. Pisken soń árkimge arnap bólek ydystarǵa quıyp beredi. Oǵan qatyq qosyp ishedi. Bul halyq sondaı-aq jylqy sútin de unatyp ishedi eken. Muny olar «qymyz» dep ataıdy. Qymyz ishkendikten, túrkiler myqty ári kórkem sıpatty bolyp keledi. Keıbir kezde túrkiler «býrhanı» dep atalatyn taǵam ázirleıdi. Aldymen qamyrdy qattylaý etip ıleıdi, onan soń ortasy tesik shelpek tárizdi etip jaıady da, sýǵa salyp qaınatady. Pisken soń qatyq qosyp jeıdi. Mine, osylaı etip ázirlengen taǵamdy olar «býrhanı» dep ataıdy. Bulardyń doqı uryǵynan jasalǵan ishimdikteri de bolady. Bul týraly alda toqtalamyz. Bir qyzyǵy — bul halyq halýa jemeıdi eken. Halýa jeý bularda aıyp sanalady. Men oraza kezinde bir kúni aýyzashar keshte Sultan Muhammed Ózbek han quzyrynda boldym. Sonda qonaqasyǵa jylqy etinen ázirlengen as keltirildi. Bular jylqy eti men qoı etin súısinip jeıdi eken. Sonymen birge «arıshte» dep atalatyn taǵy bir tamaq ázirlepti. Oǵan sút qosyp ishedi eken. Men osy keshte óz adamdarym tarapynan ázirlengen bir tabaq halýa alyp baryp edim. Ony Sultannyń aldyna qoıdym. Ol bir alyp aýyz tıdi de qoıdy. Jemedi. Halýa týraly ámir Túlúk Temýr mynadaı bir oqıǵany áńgimelep berdi. Sultannyń bir adal qart quly bolypty. Onyń bala-shaǵalary, nemerelerin qosqanda qyryq shamaly adamy bar úlken bir otbasy eken. Kúnderdiń birinde Sultan sol qart qulyna qaljyńdap:

— Halýa jeseń, bárińdi azat etemin, — depti. Qul:

— Óltirseńiz razymyn, biraq halýa jemeımin, — depti.

Qyrymnan sapar

Qyrym shaharynan kelesi saparǵa attanǵan soń, «Sıjjan» degen jerdegi ámir Túlúk temýr takıasyna kelip tústik. Sol jerde ámir meni óz quzyryna shaqyrtty. Minip júrgen atymmen ámirdiń aldyna bardym. Ámir kóp taǵam ázirlepti, onyń ishinde nany da bar eken. Kishkene keselerge quıylǵan aq sút tústi ishimdikter keltirildi. Dastarqan basynda otyrǵan qonaqtardyń bári ishti. İshimdikti men de tatyp kórip edim, ashshy eken. İshpedim. Qonaqasydan shyqqan soń, janymda birge otyrǵan shaıhy Muzafaýddınnen: «Bul qandaı ishimdik?» - dep surap edim, ol álgi doqı uryǵynan ázirlengen ishimdik ekenin aıtty. Olar muny «boza» dep ataıdy eken.

Bul eldegi musylmandar hanafı mazhabynda bolǵandyqtan, mundaı ishimdikterdi ishe beredi eken, sebebi hanafı mazhabynda mundaı isterge keńshilik berilgen.

Qyrym shaharynan shyǵyp on segiz kún júrgen soń, úlken dir darıaǵa kez boldyq. Darıadan ótý óte qıyn boldy. Sonda da bir kún degende áreń óttik. Kólikterimiz de ábden sharshady. Ámir Túlúk Temýr ózi qalyp, birneshe qyzmetkeri jáne ımamymen birge meni jolǵa saldy. Azaq shaharynyń ámirine hat jazyp, meniń patshamen júzdesýge yqylasymnyń bar ekenin bildirdi jáne meni qurmetpen qarsy alý jaıynda usynys jasady. Júrip kettik. Taǵy da bir úlken darıadan jarym kún degende áreń ótip, úsh kún júrgen soń, Azaq shaharyna jettik.

Azaq shahary

Azaq shahary teńiz jaǵasyna ornalasqan, ǵımarattary ádemi shahar bolyp, munda saýda jasaý úshin janýınder jáne basqa saýdagerler kóp keledi eken. Bul shaharda «bajaqshy» dep atalatyn taǵy bir qaýym bar eken. Olar kelgen-ketken jolaýshylar men qonaqtardy qarsy alyp, shyǵaryp salýshylar bolǵandyqtan, shahar halqy arasynda mártebeli qaýym sanalady eken.

Ámir Túlúk Temýrdyń hatyn alǵan soń, Azaq shaharynyń ámiri Muhammed Hoja Horezmı degen adam bizdi qarsy alý úshin ózi shyqty. Ózimen birge qazysyn, talabalaryn ala shyǵypty. Sálemdesip, amandastyq. Tanystyq. Ázirlengen taǵamdarymyz bar edi, birge otyryp tamaq jedik. Onan soń shaharǵa qaraı júrdik. Shahardyń syrtyndaǵy Hyzyr İlıas paıǵambardyń namyna salynǵan takıaǵa tústik. Bul jerden bizdi ásili ıraqtyq, qazir osy Azaq shaharynyń turǵyny sanalatyn Rejep degen bir shaıhy óz takıasyna alyp baryp qonaq qyldy. Osynda eki kún turǵan soń, Ámir Túlúk Temýr keldi. Azaq shaharynyń ámiri Muhammed ony óziniń qazylary jáne talabalarymen birge kelip, sán-saltanatpen qarsy aldy. Úlken qonaqasy ázirlendi. Bir-birine tutastyrylǵan úsh shatyr tigildi. Shatyrdyń bireýi túrli-tústi jibekten jasalǵan. Ekeýi kendirden toqylǵan. Shatyrlardyń ishi «áfraj» dep atalatyn shamshyraqtarmen, syrt jaqtary juldyzǵa uqsaǵan shyraqtarmen bezendirilgen. Shatyrdyń ishinde ámir Tulúk Temýr jumsaq jibek kilemderdiń ústinde ári-beri júrdi. Maqsaty — meniń mártebeli adamdardan ekenimdi ámir Muhammedke bildirý bolsa kerek.

Birinshi shatyr ámir Túlúk Temýr otyrýǵa arnalǵan. Shatyrdyń tórinde aǵashtan jasalǵan sándi kúrsisi bar. Ámir meni men shaıhy Muzaffarýddındi alǵa taman otyrǵyzdy da, ózi ekeýmizdiń aramyzǵa kelip joǵary shyǵyp otyrdy. Ámir Túlúk Temýrdiń qazysy, hatıby jáne osy shahardyń qazysy men talabalary kúrsiniń sol jaǵyndaǵy maqtaly kilemderdiń ústine baryp otyrdy. Osylaısha ámir Túlúk Temýrdyń eki uly men týǵandary, ámir Muhammed jáne onyń uldary — bári jıylyp qonaqtardy kútip alýǵa ázir turdy. Bir kezde pisirilgen jylqy eti jáne basqa zattardan ázirlengen ár túrli taǵamdar keltirildi. Qymyz ben boza ishimdikteri de bar edi. Qonaqasy berilip bolǵan soń, qarılar jaqsy maqamdarmen quran oqydy. Onan soń ortaǵa minber qoıylyp, onyń ústine ýaǵyzshy kóterildi de, ásem daýyspen jaqsylap turyp ýaǵyz sóıledi. Ýaǵyz sultan jáne ámirler haqynda boldy. Májilisti ázirleýshilerge baǵyshtap duǵalar oqyldy. Duǵalar arap tilinde oqyldy, onan soń túrki tiline tárjima etildi. Munyń artynan arap, parsy, túrki halyqtarynyń kúıleri oınalyp, jyrlary jyrlandy. Araby kúıler «qaýl», túrki kúıleri «múlámmaǵ» atalady eken. Munan soń keshki as keltirildi, keshke deıin otyrýǵa týra keldi. Men qaıtaıyn dep ótinip edim, ámir Túlúk Temýr maǵan ruqsat etpedi. Birazdan soń ámirge, onyń eki ulyna, ámirdiń týǵandaryna, shaıhy Muzaffarýddın men maǵan shapan japty. Ámir Túlúk Temýrge on eki at, onyń eki uly men týǵandaryna alty attan, bizge bir-bir attan berildi.

Deshti-qypshaqtaǵy jylqy maly

Bul elde jylqy maly óte kóp, baǵasy da arzan edi. Máselen, eń jaqsy degen attar óz aqshalarymen elý, alpys darham turady. Bul bizdiń dınarymyzǵa týra keledi. Al Mysyr bazarlaryndaǵy «akadısh» dep atalatyn attar osy memleketten (qypshaqtardan) barady. Qysqasy, bul eldegi túrki halyqtarynyń tirshiligi tek osy jylqy malymen baılanysty desek, artyq aıtqandyq bolmaıdy. Bizdiń elimizde qoı maly qansha kóp bolsa, bul elde jylqy maly sondaı kóp eken. Bálkim, mundaǵy jylqy maly bizdegi qoı malynan da kóbirek sıaqty ári paıdaly sıaqty. Árbir túrkiniń myńǵa tarta jylqysy bolady eken. Bul elde jylqy malyn ósirý túrkilerdiń negizgi kásipteriniń biri sanalady.

Túrkilerdiń áıelderi otyratyn arbalaryna bir kezdeı uzyn shybyqtyń ushyna bir qarys shúberek baılap, ony arbanyń bir shetine qadap qoıady eken. Mundaı shúberek baılanǵan shybyqtardyń árbireýi bir myń bas jylqynyń belgisi eken. Men sondaı shúberek baılanǵan shybyqtardan bir arbada onnan artyq shybyq qadalǵanyn kórdim. Osylaısha bul elde ósirilgen jylqy malynyń bir bóligi Úndistan eline de ketedi.

Úndistanǵa jylqy aıdaý

Ár saýdager qypshaq jylqylaryn júzden, eki júzden, jınap, úlken bir qos jasaıdy da, Úndistanǵa aıdaıdy. Ár qosta alty myń bastan artyǵyraq jylqy bolady. Árbir elý bas jylqyǵa bir baqtashy jaldaıdy. Olar jylqyny baǵyp alyp barady. Mundaı jaldanǵan kisilerdi «ılqıshı» dep ataıdy. Jylqyshylardyń qoldarynda uzyn soıyl taıaq bolady. Soıylǵa baılanǵan uzyn arqan bolady. Kerek jylqyny moınyna quryq salyp ustap minedi.

Úndistanǵa barǵanda eń aldymen «Sıned» degen jerge toqtap, jylqylardy jemdeı bastaıdy. Sebebi bul jerde Deshti-Qypshaq dalasyndaǵydaı qýatty ot-shóp joq bolǵandyqtan, jylqylardyń kóbi óle bastaıdy jáne urlanady. Ol az bolǵandaı Sıned úkimeti «Shınqar» degen jerde jylqy basyna jeti dınardan kúmis aqsha salyq alady eken. Oǵan qosa Sıned úkimetiniń markazy Mıltan qalasyna kelgende, taǵy da bajyn salady eken. Osylaısha Sıned úkimeti kelgen maldyń bir ýaqytta tórtten birin alyp turǵan. Sol sebepti Sultan Muhammed Ózbek han Úndistan padıshasymen sóılesip, musylman saýdagerlerinen «zeket», kápir saýdagerlerinen «ǵushyr» alyp turýǵa kelisipti. Sonyń ózinde Úndistanǵa jylqy aıdap barýshy saýdagerler kóp paıda tapqan. Deshti-Qypshaqtan óte tómen (arzan) baǵada alynǵan jylqy Úndistanǵa barǵanda, keminde júz dınarǵa baǵalanady. Bul degenińiz, bizdiń maǵrıptyq jıyrma bes dınaryna týra keledi.

Úndistan halqy Deshti-Qypshaq jylqylaryn júrisi jaıly, adymdy, myqty, jalpaq tósti bolǵandyqtan kóp alady. Bul attar kóbinese áskerı maqsatqa paıdalanylǵan. Soǵys kezinde bul attarǵa túgeldeı saýyt kıgizetin bolǵan. Beıbit kezde sán-saltanat úshin minetin jorǵa, júırik attardy úndistandyqtar Iemen, Ǵaman jáne Parsy elderinen alyp otyrǵan. Mundaı attardyń baǵasy bizdiń tórt myń dınarymyzǵa deıin baǵalanǵan.

Majar shaharyna sapar

Ámir Túlúk Temýr Azaq shaharynan júrip ketken soń, men onda qalyp, taǵy úsh kún turdym. Ámir Muhammed meniń sapar jabdyqtarymdy ázirletip bolǵan soń, Majar shaharyna qaraı jol tarttyq.

Bul shahar úlken darıanyń jaǵasyna salynǵan túrikterdiń eń bir tamasha úlken shaharlarynyń biri bolyp sanalady eken. Shahardyń baý-baqshasy kóp, jemisi mol eken. Bul jerde biz ásili ıraqtyq shaıhy Muhammed Batıhıdyń takıasyna tústik. Munda arap, parsy, túrik jáne rým halyqtarynan quralǵan «mýjaýırler» dep atalatyn jetpisteı adam turady eken. Bular tek qana ǵıbadatpen shuǵyldanatyn taqýa adamdar eken. Olardyń arasynda úıli-barandylary da, boıdaqtary da bar eken. Bular názir-nıaz, sadaqalardan túsken kiristiń esebinen kún kóretin kórinedi. Jergilikti tuǵyndar bul mújaýırlerge óte yqylaspen qarap, olarǵa kún saıyn jylqy, sıyr, qoı maldarynan kóp sadaqa beredi eken. Tipti sultannyń ózi jáne onyń áıelderi de shaıhyny zıarat etip kelip-ketip turady eken. Ásirese sultannyń áıelderi sadaqany mol beredi.

Majar shaharynda juma namazyn oqydyq. Namazdan soń kóp talaba men múrıdi bar buharlyq faqıh Ǵızaddın degen minberge shyǵyp ýaǵyz sóıledi. Shahardyń ámiri jáne ıgi jaqsylarynyń bári bar edi. Sońynda shaıhy Muhammed Batıhı ornynan turyp halaıyqqa qarap: «Faqıh hám ýaǵız Ǵızaddın saparǵa attanbaqshy. Sol sebepti biz bul adamǵa kómekteseıik», - dep óziniń ústindegi ádemi shapanyn sheship ýaǵızdyń ústine japty. Muny kórgen jurt dúr silkinip iske kiristi, qaısybireý kıim berdi, qaısybireý at berdi, qaısybireý aqsha berdi. Sóıtip bir demniń ishinde kópshilikten kóp zat jınaldy.

Men bul shaharda jáne bir ıahýdıdi kezdestirdim. Qaısarlyq eken. Ol maǵan jolyǵyp sálem berdi. Menimen arapsha sóılesti. Bul ıahýdı Andalas memleketinen kelipti. Bir ǵajaby sol — ol teńizben júzbeı, bul jerge qurlyq jolmen kelipti. Ol aldymen Konstantınaǵa kelgen, odan Rým, Cherkes shaharlaryn basyp ótip, Majar shaharynan kelip shyqqan. Bul ıahýdıdiń Andalas memleketinen shyqqanyna tórt aı bolypty. Ony tanıtyn saýdagerler ıahýdı durys aıtady desti.

Túrkilerdiń qatyndaryn qurmetteýi

Bul shaharlarda men kórip ǵajaptanǵan nárselerimniń bireýi túrik halyqtarynyń áıelderin erekshe qurmetteıtin ádetteri edi. Bul elde áıelder erkekterden joǵary turady. Men ámirdiń áıelderin Qyrym shaharynan bastap shyqqanda buǵan kózim jetti. Men ámirdiń qatyny  Saltıany arba ústinde kórdim. Saltıanyń arbasy ádemi kók matamen qaptalǵan. Arbanyń aldy ashyq. Saltıa qatynnyń aldynda óte sulý, ádemi kıingen tórt jarıasy otyr. Saltıa qatyn ámir turǵan jerge kelgen soń, arbasynan tústi. Sol sátte otyzdaı jarıa qyzdar kelip, árqaısysy óz oryndarynda turyp ámir qatyny Saltıanyń kóıleginiń etegin jerge súıretpeý úshin kóterip júrdi. Saltıa asa bir ádemi qylyqty júrispen kelip ámirge jaqyndaǵanda, ámir ornynan turyp hanymǵa sálem berdi de, janyna otyrǵyzdy. Qymyz keltirildi. Hanym qymyzdy óz qolymen ydysqa quıdy da, ámirdiń aldyna kelip, eki tizesimen tizerlep otyryp ámirge usyndy. Ámir qymyzdy alyp aýyz tıdi de, ishti. Onan soń ámirdik týǵandaryna qymyz usyndy. Endi ámir qymyzdy ózi quıyp hanymyna usyndy. Osy kezde as keltirildi. Hanym ámirmen birge otyryp as ishti. Astan soń ámir hanymyna shapan japty. Hanym qaıtyp ketti. Bul tártip kúlli ámir qatyndaryna ortaq. Endi saýdagerler men qarapaıym sharýa adamdarynyń áıelderine kelsek, olar da arbalarda júredi. Saýdager áıelderiniń etekterin kóterip júrý úshin olardyń da úsh-tórtten jarıalary bolady. Qatyndardyń bas kıimderi gaýharlarmen bezendirilip, tóbelerine taýys qusynyń qaýyrsyndary qadalady.

Túrki qatyndarynda betperde tartý ádeti joq. Olardyń úıleriniń, arbalarynyń aldy ashyq bolady da, ózderin kórip otyrady. Osy tártippen olar bazarlarǵa baryp, qyzmetkerlerin nemese quldaryn jumsap, maldaryn, sútterin satqyzyp, kerek zattaryn alyp qaıtady. Keı kezderde qatyndarynyń janynda erkekteri de birge júredi. Biraq olar qatyndar sıaqty álem-jálem kıinbeıdi. Ústerinde jáne bastarynda qoı terisinen tigilgen tondary men bórikteri ǵana bolady. Sondyqtan olardy áıelderdiń kúıeýleri emes, qyzmetkeri eken dep qalasyń. Olar (erkekter) bas kıimderin «kúla» dep ataıdy eken.

Beshdaǵqa sapar

Muhammed Ózbek hannyń ordasy Majar shaharynan tórt kúndik jerdegi Beshdaǵ degen jerde ornalasqan. Biz Beshdaǵqa qaraı saparǵa shyqtyq. «Besh» - san esim sózi (bes degen maǵynada), «daǵ» sózi taý degen maǵynan bildiredi eken. «Beshdaǵ» - Bestaý degen sóz. Bul Beshdaǵta Arasan bulaǵy bar. Túrkiler arasanǵa túsedi. Arasanǵa túsip, jýynǵan adamdar túrli naýqasynan aıyǵady. Olardyń oıynsha, arasanǵa túsken adamǵa aýrý juqpaıdy.

Biz sultannyń ordasy turǵan jerge oraza aıynyń birinshi kúni kelsek, orda ornynan kóship ketipti. Biraq kóp keshikpeı orda óziniń burynǵy ornyna qaıta kóship keledi degendi estigen soń, biz sol túsken jerimizde tura berdik. Men bir bıikteý jerge shatyrymdy tiktim. Shatyrymnyń aldyna jalaý qadap, attardy shatyrdyń art jaǵyna baıladym. Tártip solaı eken. Osy kezde biz ordanyń kelgenin kórdik. Kúlli bir shahar kóship kelgendeı boldy. Meshitteri, bazarlary, ashanalary jáne odan shyqqan tútinderimen qosa kóship kele jatqanyn kórip turdyq. Túrkiler kóship bara jatyp ta arbalarynda tamaq pisirip, astaryn iship kete barady eken. Olardyń qazan-oshaqtary, dúkenderi, meshitteri kóship-qonýǵa laıyqtalyp. Ońaılanyp jasalypty.

Sultannyń qatyndarynyń kóshi bizdiń aldymyzdan ótti. Sultannyń qatyndarynyń árqaısysy óziniń qyzmetker, nókerlerimen birge jeke-jeke júredi eken.

Ózbek hannyń tórtinshi qatyny ámir Ǵaısanyń qyzy eken. Dóńeste tigilgen meniń bir ǵarip, músápir ekenimdi estip, óziniń jigit-jarıalaryn maǵan jiberdi. Bul jerdi salty boıynsha shatyrǵa jalaý qadaý músápirliktiń belgisi eken. Hanymnyń qyzmetker-jarıalary maǵan kelip sálem berdi hám hanymnyń sálemin jetkizdi. Hanym jarıalarynyń qaıtyp kelýin kútip otyrypty. Men óz tarapymnan óz adamdaryma ámir Túlúk Temýrdyń jarshysyn qosyp hanymǵa saýǵa jiberdim. Hanym meniń saýǵamdy yqylaspen qabyldap, meniń ózine jaqyndaý jaıǵa kelip ornalasýyma ámir etipti. Sol sátte sultan hám óz adamdarymen kelip ornynan tústi.

Uly sultan Muhammed Ózbek han

Sultannyń esimi — Muhammed Ózbek han. Han — bizshe sultan degen sóz. Muhammed Ózbek han asa qaıratty ári mártebeli adam bolyp, onyń memleketi iri sultandyqtardyń biri sanalady. Ol únemi Allanyń dushpany bolǵan konstantınıalyqtarmen soǵys júrgizip, óziniń jeńimpaz ekenin kórsetti. Bul sultannyń Kefe, Qyrym, Majar, Azaq, Sýdaq, Horezm jáne ózi turǵan ortalyq qalasy Saraı sıaqty birneshe iri shaharlary bar. Sondaı-aq bul sultan Muhammed Ózbek han — qıametke deıin haq jolynan qaıtpaıtyn Mysyr, Sham sultandary, Iraq sultany, Túrkistan-Máýerennahr sultany, Deshti-Qypshaq sultany, Úndistan sultany, Shyn sultandary sıaqty álemdegi uly jeti patshanyń biri sanalady.

Egerde bul sultan bir jaqqa saparǵa shyqpaqshy bolsa, ol óziniń kúlli qyzmetkerlerin, úkimet qaıratkerlerin jáne áıelderin olardyń óz adamdarymen qosyp, aıyrym bir jamaǵat etip, ózimen birge alyp shyǵady eken. Sultan áıelderiniń bireýiniń janyna barǵysy kelse, baratynyn bildirip habar beredi eken. Bul kezde ol áıeli sultandy jaqsy ázirlenip qarsy alady eken. Osy sıaqty sultannyń júris-turystary, qylyqtary, jeke basynyń isteri óte qyzyq bolady eken. Bul sultannyń taǵy bir ádeti: ol ár juma kúni namazdan soń óziniń «Altyn kúmbez» dep atalatyn úıinde otyrady. Bul kúmbez úı qymbat baǵaly aǵashtardan altyndalyp jasalǵan. Asa ǵajap túrde bezendirilgen. Kúmbezdiń ortasynda aǵashtan jasalyp, altyn, kúmispen qaptalǵan bir sarır bar. Bul sarırdiń sıraqtary sap kúmisten jasalyp, jumyr bastary gaýharmen bezendirilgen. Muhammed Ózbek han sonyń ústinde otyrady.

Otyrý tártipteri

Sarırdiń oń jaǵynda sultannyń úlken qatyny Taıtuǵly otyrady. Onyń oń jaǵyna Kebek atty qatyny otyrady. Al sarırdiń sol jaǵynda Beılýn atty qatyny men Ordasha atty qatyny otyrady. Sarırdiń aldyńǵy oń jaǵynda sultannyń úlken uly Tynysbek, sol jaǵynda kishi uly Jánibek otyrady. Bul eki uldyń ortasynda sultannyń ıtkúshik atty qyzy otyrady.

Egerde áıelderiniń bireýi májiliske kele qalsa, sultan ózi ornynan turyp baryp qarsy alyp, áıeliniń qolynan jetelep kelip sarırge otyrǵyzady. Máselen úlken áıeli Taıtuǵlyny alsaq, ol memlekettiń málıkesi sanalady. Sol sebepti de sultan hanyshasyn kúmbez úıdiń esiginiń aldyna ózi shyǵyp qarsy alyp, sálem berip, qolynan jetelep kelip, arnaıy ornyna otyrǵyzyp bolǵan soń, óz ornyna baryp otyrady.

Osy saltanattar kúlli halaıyqtyń aldynda, eldiń kózinshe ashyqtan-ashyq ótip jatty. Aldymen memleket qaıratkerleri, ámirler oń, sol taraptarǵa bólinip kúrsilerge otyrysty. Osylaısha sultannyń májilisine kelgen mártebeli qonaqtar úshin daıarlanǵan kúrsilerdi qul-qyzmetkerler qoldarymen kóterip ákelip qoıyp jatyr. Sultannyń quzyrynda budan basqa óz týǵandary men shahzadalary da boldy. Kúmbez úıdiń esiginiń aldynda úlken ámirlerdiń balalary men áskerı qolbasylary oń, sol tarap bolyp eki jaqqa qaq bólinip otyrysty. Osylaısha dıýan túzilip támám bolǵan soń, memlekettiń iri mansapshylary úsh-úshten qatar tizilip sultannyń quzyrynda bolyp, sálem berip shyqty da, bir shetke baryp otyrdy.

Namazdygerden soń, sultannyń áıelderi de óz jaılaryna qaıtyp ketti. Aldymen Málıke qozǵaldy. Onan soń basqa áıelderi qozǵaldy. Bári jınalyp  málıkeni óz jaıyna deıin uzatady da, ol úıine kirip ketkennen keıin baryp basqa áıelderi óz jaılaryna qaıtysady.

Sultan qatyndarynyń júrý tártipteri

Ádette sultan qatyndary arbalarmen júredi. Árbir áıeldiń elýden jarıalary bolady. Bular atqa minip júredi. Abranyń aldynda arbalarmen birge kúzetshi-qaraýyl jigitter júredi. Bulardyń ortasynda qartańdaý kelgen taǵy jıyrma qatyn atqa minip júredi. Bulardyń biriniń sońynan júzge tarta bozbala quldar ilesip júredi. Qaraýyl jigitterdiń aldynda júz saqa quldar júredi. Bular túgeldeı atpen júredi. Bulardyń sońynda belderi kemer beldeýlermen býylyp qylysh asynǵan, qoldaryna naıza ustaǵan júzdeı jaıaý ásker toby júredi. Sóıtip, sultannyń árbir áıeli juma saıyn altyn kúmbezge kelip, ózderiniń sán-saltanattaryn osylaısha kórsetip turady eken. Ordada meniń túsken ornym shahzada Jánibektiń turǵan jerine jaqyn edi. Ornalasqannan keıingi ekinshi kúni namazdygerden soń sultannyń quzyrynda boldym. Onyń qasynda shaıhylary, qazylary, faqıhlary, áshirepteri jáne basqa meımandary bolyp, májilisi adamdarǵa lyq tolyp otyrypty. Mol taǵam ázirlenipti. Aýyzashar ýaqyty boldy. Biz sultannyń quzyrynda otyryp aýyz ashtyq. Áshirepterdiń eń úlkenderiniń bireýi Saıd ıbn Ǵabdýlmajıd jáne qazy Hamza degen adamdar men týraly jaqsy lebiz bildirip, maǵan qurmet kórsetý jóninde sultanǵa ıshara bildirdi.

Bul túrki halyqtary músápirlerge nápaqa belgileý, turýlaryna úı-jaı kórsetip berý sıaqty ádetterdi bilmeıdi eken. Bulardyń eń úlken qurmeti — soǵym úshin qoı, jylqy beredi jáne jiberip turady eken.

Sultan Muhammed Ózbek hannyń qatyndary jáne olardyń tártipteri

Sultan qatyndarynyń árqaısysynyń arbalary bolady, olar sol arbalarmen júredi. Qatyndardyń árbiriniń úılerinde altyn, kúmispen bezendirilgen qymbat baǵaly aǵashtardan jasalǵan kúmbezderi bolady. Bul qatyndarynyń arbalaryna jegiletin attardyń bárine altynmen kestelengen jibek jabýlar jabylady. Arba qyzmetkerleri attardyń bireýine minip otyrady. Muny olar «jylqyshy» dep ataıdy.

Han qatyndary arbaǵa otyrǵanda eki jaǵynda qartańdaý eki qatyn, artynda alty qyz, artynda eki qyz otyrady. Oń jaqta otyrǵan qatyndy «uly qatyn», sol jaqta otyrǵan qatyndy «kishi qatyn» dep ataıdy.

Han qatyndarynyń qasynda otyrǵan jarıalar sulýlyqtyń eń joǵarǵy dárejesinde bolyp, han áıeliniń art jaǵynda otyrǵan qyzdarǵa súıenip otyrady. Han qatyndarynyń basynda taýys qusynyń qaýyrsyndary qadalyp, qymbat tastarmen áshekeılengen «buǵtaq» bolady. Buǵtaqtyń tóbesine gaýhar tastar qadalǵan. Bul - rýmdyqtar kıetin manotqa uqsas jibekten toqylǵan bas kıim. Han áıeliniń oń jáne sol jaqtarynda otyrǵan uly qatyn men kishi qatynnyń bastarynda shetteri altynmen kestelengen búrkenshik kımeshek bolady. Al qyzdar bastarynda «kúla» dep atalatyn bórik bolady. Kúlanyń tóbesi asyl tastarmen áshekeılenip, taýys qaýyrsyndary qadalǵan. Ústerine kıgen kıimderi altyn jippen toqylyp, jibekten tigilgen. Olar muny «annaq» dep ataıdy.

Sultan qatyndar arbalarynyń aldynda ústerine altyn jippen oqalanǵan jibek kıim kıgen on, on bes rýmdyq, úndilik jigit júredi. Bul jigitterdiń qoldarynda sap altynnan, kúmisten nemese altyn jalatyp, kúmis shaptyrǵan taıaqtary bolady. Arbalardyń artynda taǵy júzdeı arba bolady. Olardyń árqaısysynda jibek kıim kıgen, bastarynda kúla bórikteri bar úsh-tórtten qyz otyrady. Bul arbalardyń artynda taǵy úsh júzdeı arba bolady. Bul arbalardy ógizder tartady. Árbir arbada arbaǵa qaraıtyn bir qul bolady. Bularda qatynsyz, boıdaq quldardyń jarıalardyń arasyna qosyp qoıý ádeti bolmaǵandyqtan, árbir qulǵa jarıalardyń bireýin nekelep qoıatyn bolǵan. Mine, sultannyń áıelderi osyndaı tártippen júredi eken.

Muhammed Ózbek hannyń qatyndary jáne balalary týraly

Hannyń birinshi qatyny —Muhammed Ózbek hannyń úlken qatyny jáne Tynybek, Jánibek atty uldarynyń anasy — Taıtuǵly atty qatyny. Alaıda hannyń Itkúshik atty qyzynyń anasy bul emes. Itkúshik Taıtuǵlydan burynǵy qatynynan týǵan.

Taıtuǵly hannyń eń súıikti qatyny bolyp, han kóp túnin osy qatynynyń qasynda ótkizedi eken. Bul qatyn han qatyndarynyń arasyndaǵy eń sarańy bolsa da, hanǵa qadirli bolǵandyqtan, elde ony asa qurmetteıdi eken. Bul qatyndy jaqsy biletin, senimdi adamdardyń bireýi myndaı maǵlumat beredi. Sultan bul qatynnyń aıryqsha qasıeti bar bolǵany úshin jaqsy kóredi-mys. Máselen, ár tún saıyn bul qatyn perdesi bar qyz qalpynda bolady-mys. Sondaı-aq bul qatyn týraly taǵy mynadaı ańyzdar bar kórinedi. Bul qatyn (Taıtuǵly) Súleımen paıǵambardyń qolynan dáýletiniń ketýine sebep bolǵan qatynnyń násilinen-mys. Súleımen paıǵambar táýbege kelip, dáýleti qaıtyp oralǵan soń, ol qatynyn ıen dalaǵa aparyp tastaýǵa ámir etipti-mys. Bul dala Qypshaq dalasy-mys. Bul tastandy qatynnyń rýhmıi týmysynan saqınadaı tar bolyp jaralǵandyqtan, onyń násilinen taraǵan qatyndardyń báriniń rýhmıleri de sondaı bolyp jaralǵan-mys.

Men qypshaq dalasynda kóp júrdim. Biraq Taıtuǵly qatyndaı erekshe bir túrli qatyndy kórmedim, estimedim. Munyń aqıqatyn bir qudaı ózi biledi. Mundaı ańyz qytaı halqynyń ishinde de bar desedi. Qytaılardyń aıtýynsha, keıbir qatyndar ǵumyr boıy qyz qalpynda bolady-mys. Biraq qolmen ustap, kózimmen kórmegendikten, aqıqatyn aıta almaımyn.

Sultan quzyrynda qabyldaýda bolǵanymnyń ekinshi kúni men Taıtuǵly hanymnyń quzyrynda boldym. Men kirip kelgende, hanymnyń qasynda on qatyn otyr eken. Olarmen birge elýdeı jas qyz jarıa otyrypty. Bul qyzdardyń aldarynda altyn-kúmis tabaqshalarǵa toltyrylǵan «úpilmálik» degen ósimdik uryqtary bar eken. Olar sol uryqtardy tazalap otyrypty. Taıtuǵlynyń aldynda da qytaı altyn tabaqshasyna toltyrylǵan osy ósimdiktiń uryqtary bar eken. Ol ózi de tazalap otyrypty.

Biz Taıtuǵly hanymǵa sálem berdik. Joldastarymyzdyń arasynda mysyr maqamymen quran oqıtyn ásem daýysty qarı bar edi. Quran oqydy. Hanym qymyz ákelýdi buıyrdy. Óte ásem ydystarmen qymyz keltirildi. Taıtuǵly hanym óz qolymen maǵan qymyz quıyp usyndy. Bul, olardyń rásimderi boıynsha, erekshe qurmet belgisi eken. Osy kúnge deıin qymyzdy aýyzǵa almaǵan edim, hanym óz qolymen bergendikten, almaýǵa bolmady. Aýyz tıdim, ishpedim. Bul áıel bizdiń saıahatymyz týraly kóp nárse surady. Jaýap berdik. Sońyra shyǵyp kettik. Hannyń eń mártebeli ári birinshi áıeli bolǵandyqtan, biz eń aldymen osy áıeldi zıarat ettik.

Hannyń ekinshi áıeli

Hannyń ekinshi áıeliniń esimi Kebek edi. Bul áıel ámir Noǵtı degenniń qyzy bolady. Men bul áıeldiń ákesin de kórdim. Aıaq aýrýyna dýshar bolǵan kisi edi. Biz kirgende bul áıel bıik orynda quran oqyp otyr eken. Qasynda jıyrma qart áıel, jıyrma jas qyz kıim kestelep otyrypty. Sálem berdik. Sálemimizdi aldy. Qarıymyz quran oqydy. Áıel qatty unatty. Qymyz ákelýdi buıyrdy. Maǵan óz qolymen qymyz quıyp berdi. Aýyz tıdim. Sonymen shyǵyp kettik.

Hannyń úshinshi áıeli

Bul áıeldiń esimi Beılýn eken. Konstantınıanyń patshasy bolǵan Nıkfýr degen adamnyń qyzy eken. Biz kirip kelgende bul áıel aıaqtary kúmisten jasalǵan sarırdiń ústinde otyr eken. Qasynda rým, túrki hám nýba degen qaýymnan júzdeı jarıasy bar eken. Keıbireýleri túregelgen kúıde, keıbireýleri otyrǵan kúıde eken.

Bulardan basqa jigitteri de bar, rým násilinen bolǵan rýmdyqtar da bar edi. Bul áıel bizdiń ahýalymydy surady. Alys jaqtan kelgenimizdi bilip, bizdi óte aıap jylady. Betin qoloramalmen súrtti. Qatynnyń ámrimen as ázirlendi. Qatynnyń aldynda otyryp as jedik. Ol qarap otyrdy. Ornymyzdan turyp, qozǵalyp shyǵa bastaǵanymyzda, qatyn bizge qarap: «Taǵy da kelińiz, qajet nárselerińiz bolsa, bizge bildirińiz», - dep úlken qurmet kórsetti. Sońymyzdan  as-aýqat, nan, maı, qoı, aqsha jáne jaqsy kıimder jiberipti. Sonymen birge úsh jaqsy at, on qatardaǵy at jiberdi. Biz bul áıelmen Konstantınıaǵa birge sapar shegetin boldyq. Bul týraly alda toqtalamyz.

Hannyń tórtinshi qatyny

Bul qatynnyń esimi Ordasha bolady. Ordada týylǵandyqtan, osy esim berilipti. Bul qatyn ulys ámiri Ǵaısabektiń qyzy. Ulys ámiri mansaby — ámirlerdiń ústinen qaraıtyn ámir maǵynasynda. Men bul kisini tiri kezinde kórgen edim. Sultannyń qyzy Itkúshikke nekelengen edi.

Ordasha hanym men qatyndary arasynda eń múláıim, jýas ári qamqorshy qatyn edi. Osy qatynnyń maǵan kóp iltıpat kórsetkenin joǵaryda aıtyp edim. Biz bul áıeldiń kóp jaqsylyǵyn, qurmetin kórdik. Mineziniń jaıly bolýyna asa rıza boldym. Bul qatyn bizge as keltirdi, quzyrynda birge otyryp as jedik. Qymyz keltirildi. Joldastarym ishti. Bizdiń hal-jaǵdaıymyzdy surady. Aıtyp berdik.

Ordasha hanymnyń týǵan ápkesi Ǵalı bın Azraq Atlıq degen ámirdiń nekesinde eken. Biz onyń quzyryna da baryp shyqtyq.

Muhammed Ózbek hannyń qyzy týraly

Han qyzynyń aty — Itkúshik. Kúshik ıt maǵynasynda. Túrki halyqtary da araptar sıaqty til-kózden saqtaný úshin balalaryna osyndaı at qoıý ádeti bar eken. Han qyzy Itkúshik osydan alty mıldeı keletin bir shette, aıyrym bir mahallada turady. Itkúshiktiń quzyryna kirip sálem berdik. Ol faqıhterin, qazysy Saıdıbn Ǵabdýlhamıdti, talabalaryn, shaıhylaryn shaqyrtty. Sonda Ózbek hanǵa qaıynata bolǵan, Itkúshiktiń kúıeýi ámir Ǵaısabek te boldy. Bul kisiniń aıaǵy aýrý bolǵandyqtan, jaıaý da, atqa minip te júre almaıdy. Tek qana arbaǵa otyryp seıildeıdi eken. Sultannyń qasyna kelgende, qyzmetkerleri kóterip alyp kiredi eken. Sultannyń ekinshi áıeliniń ákesi bolǵan ámir Noǵtıdy da kóterip júrgenderin kórip edim. Aıaq-qol syzdap aýyrýy túrikterde kóp taralǵan aýrýrdyń bir túri bolsa kerek.

Sultan qyzy bolǵan bul áıeldiń úlken iltıpattaryn, qurmetterin kórdik. Qudaı tabaraka ýa taǵala qaıyrly nesipterin bergeı edi.

Muhammed Ózbek hannyń uldary týraly

Biz joǵaryda Muhammed Ózbek hannyń Taıtuǵly atty qatynynan eki uly bar, úlkeniniń aty Tynybek, kishisiniń aty Jánibek dep edik. Bulardyń árqaısysynyń qora-jaılary bar. Tynybek Allanyń qudiretimen óte kórkem jaratylǵan jan edi. Sultannyń murageri ári eń senimdi adamy edi. Biraq Alla Tynybektiń sultannyń taǵyna ıe bolýdy mańdaıyn jazbapty. Ózbek han ólgennen keıi, ol jyndy bolyp aýyrady da, aqyry sodan óledi. Taqqa inisi Jánibek ıe bolady. Jánibektiń tárbıesi Tynybekke qaraǵanda artyq bolady. Jánibekti Saıd ıbn Ǵabdýlhamıd tárbıelegen edi. Men osy memleketke kelgende, Saıd ıbn Ǵabdýlhamıd, qazy Hamza, ımam Badarýddın Qaýamı, ımam Muqrı, Hısammýddın Buharıler meniń Jánibekke jaqyn jaıǵa kelip ornalasýyma máslıhat bergen edi.

Bulǵar shaharyna sapar

Bulǵar shaharynda jazdy kúni kún óte uzaq bolyp, tún óte qysqa bolady, al qystyń kúninde munyń kerisinshe bolady dep estip edim. Men dál osy jaǵdaıdy óz kózimmen kóreıin dep Bulǵar shaharyna sapar shekpekshi boldym. Bulǵar shahary men Muhammed Ózbek hannyń ordasynyń arasy on kúndik jol dedi. Mine, sol jerge alyp baryp, qaıtyp ákeletin bir adam berýin Muhammed Ózbek hannan ótinip suradym. Ol maǵan bir adam berdi. Ol adam meni Bulǵar shaharyna alyp baryp keldi. Bulǵar shaharyna oraza aıynda baryp jettik. Sonda sham namazyn oqyp, aýyz ashtyq. Biz tamaq dep otyrǵanda quptan namazynyń azany shaqyryldy. Quptan namazyn súnnetimen, taraýyq namazymen, útir namazymen birge oqydyq. Kóp keshikpeı tań da atty. Bul jerde qys kúninde, mine, osylaısha kún qysqarady  eken. Bulǵar shaharynda on kún turdyq.

Qarańǵy memleketke sapar

Bul jerde qarańǵy memleketke barýdy oıladym. Bulǵar shaharynan qarańǵy memleketke deıin qyryq kúndik jol desti. Bul joldyń jasapy kóp, paıdasy az bolatynyn oılap, pikirimnen qaıttym.

Qarańǵy memleketke barýshylar shanalarǵa úlken ıtterdi jegip barady eken. Óıtkeni ol jerdegi dalalardy qysy-jazy qalyń qatqan qar basyp jatqandyqtan, onda ıtten basqa haıýandardyń tuıaqtary taıady eken. Sol sebepti ol jerdegi adamdar basqa tuıaqty haıýandarmen júre almaıdy eken. Munda tek ıt tuıaqty haıýandar ǵana taımaıdy eken. Sondaı-aq bul jerge álsiz, dimkás adamdar da bara almaıdy eken. Tek qarý-jaraqtary myqty, denderi saý saýdagerler ǵana bara alady eken. Onda barǵan saýdagerler júrdek shanalarymen birge ózderine tolyq jeterlik azyq-túlik, ishimdik jáne jaǵar otyndaryn tolyq qamdap alady eken. Ol jaqta jaǵatyn otyn joq. Ras qum bolmaıdy eken.

Itshanany bul jaqqa birneshe ret baryp kelgen myqty úlken ıtter bastap júredi eken. Mundaı ıtterdiń baǵasy myń dınarǵa deıin barady. Muz dalada júrgende shanany úlken bir ıttiń moınyna ilip qoıyp, onyń artynan jáne sondaı úsh ıtti qosyp qoıady. Úlken ıt báriniń aldynda júrip otyrady. Osy tártippen basqa shanalarǵa jegilgen ıtter de aldyńǵy shananyń artynan ilesip júre beredi. Aldyńǵy ıt toqtasa, artynda kele jatqan ıtterdiń bári de toqtaıdy. Aldaǵy ıtti eshqashan ursyp, zekýge bolmaıdy. Ázirlengen taǵamdardy aldymen osy ıtke berip, onan soń adamdar ózderi jeıdi. Olaı bolmaǵanda, álgi ıt eregisip, ashýlanyp, shanany adamdarymen qosa muz dalaǵa tastap qashyp ketedi eken.

Osyndaı júrispen qyryq beket jol júrgen soń baryp saýdagerler qarańǵylyqqa jetip toqtaıdy eken. Barǵan jerinde satýǵa dep alyp barǵan nárselerin bir jerge qoıady eken de, ózderi biraz jerge deıin sheginip baryp turaqtaıdy eken. Ertesinde álgi nárselerin qoıǵan jerge kelip qaraıdy. Sonda ol nárselerdiń janynda tıin, sýsar, as syqyldy haıýandardyń asyl terileri qoıylǵan bolsa, saýdagerler óz taýarlarynyń quny osy terilerdiń qunyna para-par keledi dep razy bolsa, onda bul terilerdi alyp, óz zattaryn qaldyryp ketedi. Eger razy bolmasa, sol qalpynda taǵy qaldyrady. Al alýshylar saýdagerlerdiń osy taýarlaryn alǵylary kelse, keshegi qoıǵan terileriniń ústine taǵy sonsha terini qoıady eken. Alǵylary kelmese, saýdagerlerdiń zattaryn qaldyryp, óz terilerin alyp ketedi eken. Mine, qarańǵy memlekettegi saýda baılanysy osyndaı tártippen júredi eken. Al mundaǵy halyqtardyń ózderi kimder? Adam ba, álde jyn ba? Muny kórgen, bilgen adam joq.

As terisinen eń qymbat baǵaly tondar tigilip, Úndistan shaharlarynda myń dınarǵa deıin satylady eken. Bizdiń aqshamyzdyń esebimen eki júz elý altyn bolady.

As — ózi bir qarys, quıryǵy uzyn, aq tústi bir janýar eken. Ton qylyp tikkende, quıryǵy sol qalpynda qaldyrylyp tigiledi eken. Al sýsar terisiniń quny as terisinen sál ǵana kemirek bolyp, onan tigilgen tondar tórt júz dınarǵa deıin satylady eken. As pen sýsar terileriniń qasıeti: eshqashan bıttemeıdi, bıt túspeıdi eken. Qytaı, Iraqta jasaýshy keıbir eldiń úlkenderi kıim tikkizgende jaǵalaryna osy haıýandardyń terilerin saldyrady eken.

Sultan tarapynan jolbasshy etip berilgen ámir ekýimiz Bulǵar shaharynan qaıtyp shyqtyq. Munda orazanyń jıyrma segizinde qaıtyp keldik. Sultannyń ordasy Beshdaǵta edi. Sultanmen birge aıt namazynda boldym. Namaz juma kúni oqyldy.

Aıt namazyn oqý tártipteri

Aıtqa ázirlený bylaı boldy. Aıt kúni ertemen Muhammed Ózbek han óziniń negizgi áskerlerimen birge at ústinde, qatyndary árqaısysy óz kisilerimen óz arbalarynda, hannyń qyzy Itkúshik basyna anasynan qalǵan patshalyq mıras-tájdi kıgen kúıde, shahzadalar óz áskerlerimen birge — bári de túgel ázir boldy. Sonda bas qazy — Shahabýddın Saılı jáne onymen birge faqıhter, shaıhylar, qazy Hamzy, ımam Badarýddın Qaýamı, Sharıp ıbn Ǵabdýlhamıd — bulardyń bári murager Tynybekpen birge keldi.

Bir kezde barabandar soǵylyp, týlar kóterildi. Sonda bas qazy Shahabýddın ımam bolyp aıt namaz oqyldy. Sońynan óte ádemi hutpa oqydy. Munan soń sultan atyna minip, aǵash baǵanalar otyrǵyzyp tigilgen shatyrǵa qaraı júrdi. Bul shatyrdy olar «kóshik» dep ataıdy. Sultan kóshikke baryp otyrdy. Qatyndary qasynda edi. Kóshiktiń qasyndaǵy ekinshi bir shatyrda murager (Tynybek), men, han qyzy Itkúshik, munan basqa oń, sol taraptarda qurylǵan eki shatyrda patshanyń uldary men jaqyndary otyrysty. Ámirler, shahzadalar úshin kúrsiler ázirlengen edi. Olardyń árqaısylary ózderine arnalǵan oryndarda otyrysty. Árbir túmen ámirleriniń ózderine tán barabandary bar edi. Túmen ámiri dep on myń atty ásker bastyǵy bolǵan mansaptylarǵa aıtylady. Sonda barlyǵy on jeti túmen ámiri bar edi. Demek, sol kúni atty áskerlerdiń sany bir júz jetpis myń bolady. Alaıda áskerler bul sannan áldeqaıda kóp edi.

Árbir túmen ámiri úshin minber sıaqty bıik oryndar daıyndalypty. Olar sonda otyrady. Ámirlerdiń qolastyndaǵy áskerleri túrli oıyndar kórsetti. Bir saǵattaı ýaqyt osymen ótti. Onan soń túmen ámirlerine qımhap-shapan kıgizildi. Onan soń árbir ámir hannyń kúrsisiniń qasyna kelip, oń aıaqtarymen tizerlenip, sol aıaqtaryn sál sozyńqyrap turady. Sol sátte ámirlerge saýǵa retinde erttelgen attar syıǵa tartylady. Ámirler attardyń tuıaǵyn kóterip turyp súıedi. Sóıtip, ámirler bul attardy ózderi otyrǵan jerge deıin jetektep baryp minedi de, óz áskerleriniń qasyna baryp turady.

Mine, osy tártippen barlyq rásimder saltanatty túrde ótelip bolǵan soń, han óziniń sarırinen kóterilip atqa minedi. Oń jaǵynda murager, onyń oń jaǵynda hannyń qyzy Itkúshik, hannyń sol jaǵynda ekinshi uly — Jánibek — barlyǵy atqa mingen, bulardyń aldynda óz arbalarynda hannyń tórt qatyny, olardyń arbalaryna jegilgen attaryna altynmen kestelengen jibek jabýlar jabylǵan, osyndaı sán-saltanatpen hannyń kóshi júrip ketti. Sonda bulardyń artynan ergen úlkendi-kishili ámirler, shahzadalar, ýázirlerdiń balalary, qaraýylshylar. Úkimet tóreleri bári bolyp Bargahqa qaraı jaıaý júrip kelip toqtady.

Bargah degen — joǵarǵy basy altynmen aptalyp, kúmispen kúptelgen tórt úlken baǵana otyrǵyzyp jasalǵan úlken bir úı. Baǵanalardyń basynda altyn, kúmispen bezendirilip jasalǵan domalaq sharlary bar, bular anadaıdan jarqyrap, nurlanyp kórinedi. Bıigirek bir jerine jibek kilemder ilinip, torǵyn kórpeler jınalypty. Bargahtyń ortasyna taman bir úlken sarır qurylypty. Olar muny «taq» dep ataıdy. Bul taq aǵashtan órnektelip jasalǵan. Erneýi, tutqalary, kerege taqtaılary altyn, kúmispen qaptalǵan. Sıraqtary sap kúmisten jasalǵan. Taqtyń ústinde terbetilip turǵan bir oryn bar. Oǵan hannyń ózi men málıkesi otyrady. Oń jaǵynda hannyń qyzy Itkúshik pen hannyń tórtinshi áıeli Ordasha, sol jaǵynda hannyń Beılýn men Kebek atty áıelderi otyrady. Endi taqtyń oń jaǵyndaǵy kúrsige murager Tynybek, sol jaǵyndaǵy kúrsige hanzada Jánibek, olardyń aınalasyna qoıylǵan kúrsilerge shahzada, hanzadalar jáne úlken, kishi ámirler tizerlep otyrysty. Bir kezde altyn, kúmis tabaqtarmen as keltirildi. Tabaqtardyń árbireýin tórt, bes jigit kóterip ákeldi. Taǵamdar súrlengen qoı eti men jylqy eti eken.

Al ámirdiń aldyna bólek tabaqtarmen as keltirildi. Tabaq tartylyp bolǵan sátte ústerine jibek kıim kıgen, belderin jibek kemermen býynǵan «baýyrshylar» keldi. Bular qyndarynan ótkir pyshaqtaryn shyǵaryp, tabaqtaǵy etti týraı bastady. Sol arada altyn, kúmis keselermen sorpa aralastyrǵan tuzdyq keldi.

Baýyrshylardyń et týraǵan sheberlikterine tań qalasyń. Olar etti óte sheberlikpen usaqtap týraıdy. Baýyrshylardyń negizgi mamandyǵynyń ózi osy et týraý eken. Týralǵan et súıegimen aralas bolady eken de, súıegine azdap et qaldyrady eken, onan soń baryp jeıdi. Árbir ámirge birden baýyrshy belgilengen. Sońynda altyn, kúmis tostaǵandarmen ishimdikter keltirildi. İshimdikterdiń kóbi baldan jasalypty. Bul túrkiler Ábý-Hanıfa mazhabynda bolǵandyqtan, baldy adal taǵam dep eseptep, baldan jasalǵan ishimdikterdi ishe beredi eken. Aldymen hannyń qyzy ornynan turyp, tostaǵandy alyp, hanǵa usyndy. Han iship bolǵan soń, óz tártibimen hannyń áıelderine berdi. Onan soń hannyń murageri (Tynybek) ornynan turyp osy tártipti qaıtalap, sońynda Itkúshikke berdi. Onan soń hannyń ekinshi uly Jánibek ornynan turyp muragerge usyndy. Onan soń úlken, kishi ámirler turyp Jánibekke usyndy. Kishi ámirler úlken ámirlerge usyndy. Osylaısha kóńildi-káıip jaǵdaıda án, kúıler bastaldy. Meshit-Jamıǵa qasyndaǵy úlken kúmbezdi úıde qazylar, hatıptar, sherıfter, faqıhter, shaıhylar otyrǵan edi. Men de osylardyń májilisinde edim. Bizge de úsh-tórt jigit kótergen altyn, kúmis tabaqtarmen as keltirildi. Sonda munda otyrǵan faqıhterdiń keıbireýleri taqýalyq kórsetip, altyn, kúmis ydystardaǵy taǵamdardy jeýdi maqul kórmedi. Keıbireýleri jedi.

Oń jaǵymyz ben sol jaǵymyzda qymyz ákelgen arbalar tizilip turǵan edi. Hannyń ámiri boıynsha bul qymyzdar halyqqa taratyldy. Maǵan da bir arba qymyz keltirilgen edi, men ony túrki kórshilerime berdim. Munan soń juma namazyn oqý úshin meshitke keldik. Han juma namazyna keshikti. Sonda turǵandardyń keıbireýleri: «Han juma namazyn qaldyrmaıtyn, kelip qalar», - dese, keıbireýleri: «Han búgin káıip bolǵan sıaqty, kelmeýi de múmkin», - desti. Alaıda birazdan soń han alqyn-julqyn meshitke kirip keldi. Shárifke qarap sálem berdi de, kúldi. Han shárifke árdaıym «ata» dep izet bildiretin. Juma namazy oqylǵan soń, adamdar óz jaılaryna qaraı tarqady. Han da Bargahqa qaıtyp ketti. Namazdygerge deıin sonda boldy. Sońynan Bargahtaǵy adamdar da tarap ketti de, hannyń qasynda áıelderi men qyzy ǵana qaldy.

Aıt ótken soń hanmen birge Ordaǵa jáne Qajy-Tarhan shaharyna bardyq.

Qajy-Tarhan shahary

«Tarhan» dep túrkilerde ár túrli alym-salyqtardan bosatylǵan adamdardy aıtady.

Bul shahardyń paıda bola bastaýy bylaı bolǵan desedi.

Túrkilerdiń jaqsy bir adamy (qajysy) eń alǵash osy shahardyń ornyna kelip úı salyp turypty. Sońyra bul qajyǵa han tarapynan tarhandyq quqyǵy berilipti. Sóıtip bul oryn bir eldi mekenge aınalyp, odan zaman óte kele úlkeıip, keńeıip, shaharǵa aınalypty.

Qajy-Tarhan shahary eń ádemi shaharlardyń bireýi bolyp, Atıl (Edil) darıasynyń jaǵasyna ornalasqan. Bul shahardyń bazarlary óte  úlken. Edil ózeni de dúnıedegi eń úlken ózenderdiń biri sanalady.

Kún sýyq bolǵanǵa deıin han osy shaharda turady eken. Edil jáne oǵan quıatyn basqa da ózenderdiń sýy qatyp, muz bolǵan kezde shahar halqy maıa-maıa sabandardy muz ústine tasyp ákelip tastaıdy. Úndistandaǵy sıaqty bularda ot-shóptiń qadiri bolmaıdy eken. Bular zıandy dep, maldaryna saban bermeıdi eken. Saban tóselgen muz ústinde shanalarmen qatynaıdy. Qys sońynda keıbir jerlerdegi muz jarylyp ketip, adam shyǵyny da bolyp turady eken.

Beılýn hanymnyń Kosntantınıaǵa sapary

Qajy-Tarhan shaharyna barǵan soń, hannyń Beılýn atty áıeli rým patshasy bolǵan ákesin zıarat etý úshin, ekinshiden júkti bolyp júrgen balasyn sonda baryp bosaný úshin, Konstantınıaǵa barýǵa hannan ruqsat surady. Hannyń ruqsat beretinin estigen soń, men de Kosntantınıa shaharyn kórýge qyzyǵyp, Beılýn hanymnyń kerýenimen birge Konstantınıaǵa barýǵa hannan ruqsat suradym. Biraq meniń nıetimdi Beılýn hanym alǵashynda maqul kórmedi. Túrli ósek-aıańdar shyǵyp, maǵan kesiri tıýi múmkin ekenin eskertti. «Sizdiń qorǵaýyńyzda bolsam eshqandaı qaýip-qatersiz, alańsyz júrer edim», - dep hanymǵa qaıtadan ótinish ettim. Hanym ruqsat etti jáne maǵan myń bes júz dınar, kóptegen kıim-keshek, birneshe at berdi. Sonymen birge hannyń basqa áıelderi de maǵan soǵylǵan kúmisterin saýǵa qyldy. Soǵylǵan kúmisti bular «som» dep ataıdy eken. Al hannyń qyzy Itkúshik bárinen kóp syılyq berdi. Sóıtip, men at-kólik, kıim-keshek jaǵynan taryqpadym. Sýsar, tıin tondarym da kóbeıdi.

Shaýal aıynyń 10-y kúni Beılýn hanymnyń kerýenimen birge, sonyń qorǵaýynda Konstantınıaǵa qaraı sapar shektik.

Hannyń ózi, áıelder jáne murageri — bári bolyp Beılýn hanymdy uzatýǵa shyqty. Bir beket jer júrgen soń han ózi jáne murageri Tynybek — úsheýi qoshtasyp qaıtyp ketti. Qalǵan áıelderi ekinshi beketke deıin uzatyp bardy. Bularmen birge Bıdara degen hanymnyń ámiri óziniń bes myń áskerimen Beılýn hanymdy uzatyp bardy. Beılýn hanymnyń bes júz atty áskeri bolatyn. Munyń eki júz rýmdyqtar, qalǵandary túrkiler edi. Kóbi rým qyzdarynan turatyn eki júz jarıasy, júz arbasy jáne oǵan jegý úshin, miný úshin alǵan eki myń jylqysy, úsh júz sıyry, eki júz túıesi, bularǵa qaraıtyn rýmdyq «úndilik» jıyrma jigiti bar edi. Rým jigitteriniń bastyǵyny aty — Mıhaıl edi. Barlyq jigitterdiń úlken bastyǵy Súnbúl-úndi degen kisi edi. Bul Súnbúl batyr adam bolǵandyqtan, túrkiler oǵan «Lý-lý» dep at qoıypty.

Tek qana ákesin kórip, sonda baryp bosaný maqsatymen jolǵa shyqqandyqtan, Beılýn hanym óziniń kóp jarıasyn, mal-múlik jıhazdaryn Ordada qaldyryp ketken edi. Biz bul arada Ákke degen shaharǵa qaraı jol tartyp, sonda keldik. Bul shahardyń ǵımarattary ádemi eken. Orta dárejeli shahar bolyp, aýa raıy salqyndaý eken. Bul shahar men Saraı shaharynyń arasy on kúndik jol. Bul aradan on kúndik jerde orys taýlary kórinip tur. Bul jerde tústeri shıkil sary hrıstıandar turady. Bulardyń kúmis kenderinen soǵylǵan kúmisteri Deshti-Qypshaq memleketinde de qoldanylady. «Som» sol kúmisten quıylyp soǵylǵan.

Ákkeden shyǵyp, on kún júrgen soń, Deshti-Qypshaq shaharlarynyń bireýi, Qara teńiz jaǵasyna ornalasqan Syrdaq shaharyna jettik. Bul shahardyń aılaǵy eń úlken, hám óte ádemi eken. Shahardyń mańy tolǵan baý-baqshaly, aǵyn sýy mol jerler eken. Qala turǵyndary negizinen túrkiler eken jáne olardyń qorǵaýynda bir mahalla rýmdyqtar bar eken. Bul jerdiń halqy ónerli bolyp, úılerin aǵashtan órip, órnektep ádemilep salady eken. Bul shahar alǵashynda óte úlken bolǵan desedi. Biraq túrkiler men rýmdar arasynda bolǵan soǵysta kóptegen mahallasy oıran bolǵan.

Bul jerdiń halyqtary ár jerde Beılýn hanymnyń aldynan qarsy shyǵyp, úlken qurmet kórsetti. Hanymǵa at, sıyr, qoı, doqı, qymyz, sút sıaqty nárselerin ákelip tartý ǵyp turdy. Jaqsylap qonaq qyldy. Árbir ámir óz qaraýyndaǵy jerden ótkende óz áskerlerimen kelip, hanymdy qarsy alyp, uzatyp salyp turdy. Bul ister qoryqqandyqtan emes, han áıeliniń qurmeti úshin istelgen edi. Bul memlekette tynyshtyq bolǵandyqtan, qorqý degen nárse joq eken.

Munan soń bizder Baba-Saltýq degen shaharǵa keldik. Bul shahar túrkilerdiń eń shetki shaharlarynyń bireýi eken. Bul jerden rým memleketi on segiz kúndik jer bolyp, eki arany adam balasy turmaıtyn keń sahara — shól dala aıyryp turady eken. Bul saharanyń ózi ǵana segiz kúndik jol bolatyn, sýy, jemshóbi joq, qulazyǵan dal. Sol sebepti bul aradan ótkende, sýdy jantorsyqqa jáne sondaı ydystarǵa toltyryp, arbalarmen alyp júredi. Biz kúnsalqyndaǵan mezgilde sapar shekkendikten, sýǵa muqtaj bolmadyq. Túrkiler sýyn kóp qaltaǵa toltyryp, arbalarmen alyp júredi. Bular pisirilgen doqıdy sýǵa qosyp ishti. Sondyqtan olar da shóldemedi. Biz Baba-Saltuq shaharynda turyp, aldymyzdaǵy osy sahara shólden ótýge ázirlengen edik. Men ár kúni erteli-kesh Beılýn hanymǵa baryp, sálem berip turýǵa ádettengen edim. Osy oraıdan paıdalanyp, saqtyq úshin taǵy birneshe at-kólik satyp  alýǵa muqtaj ekenimdi hanymǵa bildirdim. Hanym da meni umytpapty. Shetten kelgen attardan taǵy on bes at alýdy buıyrdy. Munan buryn qolymda elý bas at bar bolatyn. Munyń aldynda hanym maǵan azyq úshin ár ýaqyt eki-úsh soıys qoıyn berip turǵan jáne soıýǵa alynǵan jylqylardan óziń baryp tańdap al degen edi. Men ózim et jemeıtinmin. Jolserikterime, túrkilerge beretin edim, olar jeıtin.

Zulqaǵda aıynyń ortasynda sahara shólge kirdik. Osylaısha hanmen qoshtasyp aıyrylǵannan beri bul jerge deıin týra on segiz kún júrgen ekenbiz. Baba-Saltuqta bes kún turdyq. Úlken shólden on segiz kún degende óttik. Ertesinde bir, keshinde bir toqtap júrdik. Qudaıǵa shúkir, esh mashaqat kórmedik.

Qajy-Tarhanǵa qaıtý

Uzatyp baryp qaıtqan túrkilerdiń aıtýynsha, Beılýn hanymnyń áli de óz ata-anasynyń dininde ekendigi jáne de han qasyna qaıtyp barýdy qalamaıtyndyǵy maǵlum boldy. Beılýn hanym týraly Ibn Battýta bylaı dep jazady: «Hanym óziniń meshitin jolda bir shaharda qaldyrdy. Azan aıtylmaıtyn boldy, ózin qonaq etýshilerge qymyz ben shoshqa etin aldyratyn. Sony jep-ishedi dep estidim. Keıbir túrkilerdiń aıtýynsha, hanymnyń qasynda namaz oqıtyndar qalmapty. Túrkilerdiń bári bizdiń qasymyzǵa kelip namaz oqıtyn.

Aqyrynda túrkiler óz hanynyń qasyna qaıtý úshin hanymnan ruqsat suraıdy. Beılýn hanym bularǵa ruqsat etti jáne kóp saýǵa berdi. Sarýsha degen ámirine bes júz ásker qosyp, bulardy uzatyp salýǵa buıyrdy. Maǵan da «bárbára» dep atalatyn altyn qorynan úsh júz dınar jáne sandyǵynan myń dırham alyp berdi. Sonymen birge jibek, kendir, júnnen qyzdar toqyǵan kıimder berdi. Meni qurmet qylý týrasynda Sarýshaǵa ámir berdi. Osylaısha Beılýn hanymmen sońǵy reet amandasyp, qoshtasyp aırylystyq.

Konstantınıada bir aı, on kún turdym. Sarýshamen birge boldym. Ol da maǵan kóp qurmet kórsetti. Munda qaldyryp ketken joldastarymyzǵa, arbalarymyzǵa kelip jettik. Arbalarymyzǵa otyryp, qaıta shól-saharamyzǵa kirdik. Sarýsha bizben birge Baba-Saltýq shaharyna deıin bardy. Ol osy jerde úsh kún qonaq bolǵan soń qaıtyp ketti.

Bul ýaqytta kún qatty sýyq edi. Men úsh qabat ton, eki qabat shalbar kıdim. Aıaǵymda jún babıpaq, onyń ústinen kendirden toqylǵan shetik, onyń ústinen qasqyr terisimen qaptalyp, jylqy terisinen tigilgen etik kıdim. Otqa jaqyn turyp jyly sýmen dáret alǵanda sýdyń tamshylary muz bolyp qata qalatyn. Murnymnan shyqqan sý da qatyp qalatyn, silkinsem ústimnen qar qusap tógiletin. Qabat-qabat kıgen kıimderimmen arbaǵa mine almaıtyn bolǵan soń, joldastarym kóterip mingizetin.

Qajy-Tarhan shaharyna kelip jettik. Ózbek han bul jerden óziniń astanasy Saraı shaharyna qaıtyp ketken eken.

Biz Edil darıasy jáne oǵan quıatyn basqa da birneshe darıalarmen júzip otyryp, Saraı shaharyna jettik. Darıalar muz bolyp qatqan. Sý kerek bolsa, qazanǵa qar eritip alar edik. Qajy-Tarhannan shyǵyp úsh kún júrip Saraıǵa keldik. Bul shahar Berke saraıy degen atpen máshhúr edi. Ózbek hannyń astanasy osy shaharda, ózi osynda turady. Hannyń quzyryna kirdik. Bizdiń saparymyz jaıly jáne Rým patshalyǵynyń shaharlary týraly surady. Aıtyp berdik. Sońyra bizge nápaqa belgileý týraly ámir berdi jáne turatyn úı-jaıymyzdy ázirletti.

Saraı shahary

Saraı shahary jer júzindegi shaharlardyń eń ádemisi hám eń úlkeni, beıne adam darıasy deýge bolatyn shahar eken. Kósheleri keń, bazarlar úlken ári kóńildi. Kúnderdiń birinde shahardy aralap kórý úshin, keıbir úlken adamdarmen birge atqa minip shyqtyq. Bizdiń turǵan jaıymyz shahardyń bir shetinde edi, ertemen júrip otyryp shahardyń ekinshi shetine namaz besinde jettik. Sol jerde ekinti namazyn oqydyq. Tamaq jedik. Keıin qaıtýǵa shyǵyp, turǵan jerimizge aqsham namazynyń sońynda áreń jettik. Ekinshi kúni shyǵyp shahardyń qalǵan jaqtaryn aralap kórdik. Buǵan jarym kún ýaqytymyz ketti.

Saraı shaharynda úıler bir-birimen tutastyrylyp salynǵan, aralarynda bos jer, eshqandaı bos oryn joq. Buzylǵan úılerdi kórmedik. Shaharda baqtar joq eken.

Saraı shaharynda on úsh meshit-jamıǵ bar eken. Bul meshittiń bireýi shafıǵılardiki eken. Al bes ýaqyt namaz oqıtyn kishi meshit óte kóp eken. Saraı shaharynda túrli taıpa, halyqtar turady. Sonymen birge munda memleket qojalary, úkimet tóreleri, áskerbasylar turady. Áskerleri moǵoldar edi. Moǵoldar arasynda musylmandar da bar eken.

Saraı shaharynda «alashı» degen bir halyq bar. Bular — musylmandar. Munda sonymen birge qypshaq, cherkash, rým halyqtary da bar eken. Rýmdyqtar hrıstıan dininde. Ár taıpa ózderi jeke aıyrym mahallalarda turady. Ár halyqtyń óz bazarlary, saýdagerleri, músápirleri bar.

Saraı shaharyna shet memlektterden kelge halyqtyń kóbiregi mysyrlyqtar, ıraktyq arabtar, ıraktyq ǵajamdar, Sham jáne basqa shaharlardan kelgender eken. Bulardyń bári de ózderiniń aıyrym mahallalarynda turady. Saýdagerlerdiń maldaryn jaqsy saqtaý úshin, olar turǵan mahallalardyń aınalasy or qazyp qorshalǵan.

Hannyń saraıy «Altyn tas» degen atpen máshhúr. Saraı shaharynyń qazysy — Aqsaq Badarýddın degen adam eń jaqsy qazylardyń birinen sanalady. Shafıǵı múdarrısterinen (muǵalim, oqytýshy) Sadrıddın Sýleıman Lakzı, malıkılerden Shamsýddın Maǵarrıler bar edi. Takıasy bar Nızammýddın qajy degen adam bizdi qonaq qyldy. Nuǵman Horezmı degen adamnyń da takıasy bar edi. Bul kórkem minezdi, sabyrly, adamdar úshin ǵıbratty, paıdaly bir ıgilik ıesi adam edi. Ózbek hannyń ózi ár juma kúni bul adamǵa kelip zıarat etip ketedi. Han keledi eken dep, ol ornynan turmaıdy, qarsy alyp shyqpaıdy. Han bul adamnyń janynda otyryp jumsaq minez kórsetip sóıleıdi, qurmet kórsetedi. Al bul shaıhy eshqandaı aptyqpaı, aspaı-saspaı, artyq iltıpat kórsetpeıdi. Al endi bul shaıhynyń buqara halyqtarmen bolǵan muǵamılasy hanmen bolǵan mámilesiniń kerisinshe. Paqyrlarǵa kishipeıildilik kórsetedi, ashylyp sóılesip olarǵa qurmet kórsetedi.

Alla rıza bolsyn, bul shaıhy maǵan da qurmet kórsetti. Bir túrki quldy syıǵa tartty. Saraıdan Horezme sapar shegý nıetimdi bildirip, osy adamnan keńes suraǵanymda, biraz kún aıaldaı tur dep, saparymnan toqtatqan edi. Biraq ózime laıyq jolserikter tabylǵandyqtan, olardan qalǵym kelmedi. Ázirligimdi shaıhyǵa bildirdim. Ol burynǵysynsha qalýǵa májbúrledi. Dál sol kezde bir qulym qashyp ketti. Úsh kúnnen soń qulymdy Qajy-Tarhan shaharynan taýyp ákeldi. Bul oqıǵany shaıhynyń keremeti dep eseptedim.

Horezmge sapar

Saraı shahary men Horezm arasy qyryq kúndik jol desti. Ot-shóp bolmaǵandyqtan, bul arada at-kólikpen júrýge bolmaıdy eken. Arbalarǵa tek túıe jegip qana júredi eken. Saraıdan shyǵyp on kún júrgen soń, úlken sý boıyna ornalasqan Saraıshyq shaharyna jettik. Baǵdad shaharynda sıaqty munda sýǵa salynǵan kemeler — kemeli kópirler bar eken. Bizdiń at-kóliktermen kelgen saparymyz osy shaharda támam boldy. Attarymyz aryqtap qalǵandyqtan, tórt dınarǵa áreń sattyq. Bul jerde mundaı at óte kóp bolǵandyqtan, baǵalara da arzandap ketken. Munan ary arbalarǵa túıe jaldadyq. Bul shahardyń qarttary men qazylary da jaqsy adamdar eken, bizdi qarsy alyp, qonaq qyldy. Bizge arnap duǵalar oqydy.

Saraıshyqtan shyǵyp, otyz kún júrdik. Ertesinde bir toqtap, keshkisin bir toqtap júrip otyrdyq. Túsken jerlerimizde jýynamyz, doqı pisiremiz. Doqı bir qaınap pisedi. İshýge shamalap qana ázirleımiz. Doqıǵa pisirilgen loq etti týrap salamyz, onyń ústine sút quıyp ishemiz. Kerýendegiler arbalarynda otyryp iship-jep uıyqtap júre beredi. Meniń arbamda úsh jarıam bar edi. Bul sahara shólde ot-shóp bolmaǵandyqtan, jolaýshylar bul aradan tezirek ótip ketýdi oılaıdy eken. Túıelerdiń kóbi jolda ólip, qalǵandary óte aryqtap qalady eken. Mundaı túıeler birer jyl jaıylyp, jal bitken soń ǵana iske jaraıdy eken. Bul shólde sý óte tapshy. Keı kezde eki, úsh kún sýsyz jermen júrýge týra keledi. Tabylǵan sý shúuńqyrlarda jınalyp qalǵan jańbyr sýy eken.

Mine osy sahara shóldi basyp ótip aqyrynda Horezm shaharyna da jettik. Támám.

 

Sózdik

Rahıb — monah, pop

Takıa — dárýishter, jolaýshylar qonatyn úı, qonaqúı

Hatıb — bas ımam

Faqıh — dinı zańger

Múdarrıs — oqytýshy, muǵalim

Zeket — dinı salyq (qyryqtan bir)

Ǵushyr — dinı salyq (onnan bir)

Jarıa — kúń qyz

Kemer — beldik

Sarır — kereýet-oryndyq

Ál-Kanıa — shirkeý

Nábı — paıǵambar

Májilis — bas qosyp otyrý, dastarqan basynda, qonaqasyda suhbattas bolý maǵynasynda

Hukim — úkim, zań

Qatyq — aıran

Kúrsi — erekshe jasalǵan sándi oryndyq

Soıyl taıaq — bul jerde jylqylardy buǵalyqtap ustaıtyn quryq maǵynasynda qoldanyp otyr

Markaz — ortalyq, astana

Konstantına, Konstantınıa — qazirgi Stambul

Málıke — hannyń birinshi áıeli, hanysha

Músápir — bul jerde jolaýshy maǵynasynda aıtylady

Buǵtaq — han áıelderi jáne mártebeli hanymdar kıetin asa baǵaly bas kıim

Rásim — tártip-shara, jol-joralǵy

Taht — taq, taǵy

Atıl — Edil darıasyn araptar osylaı ataǵan

Syrdaq — sol zamandaǵy bir shahardyń aty. «Sarytaý» maǵynasynda

Kónqalta — saba, torsyq maǵynasynda

Mashaqat — qıyn-qystaý, qıynshylyq

Jamıǵ — juma namazyn oqıtyn arnaıy meshit

«Saýdagerlerdiń maldary» — tiri mal, janýar emes, zattar, taýarlar meńzeledi

Shaıhy — aqsaqal, qart, abyz

Muǵamılasy — mámilesi, baılanysy, qarym-qatynasy

Sında — Sınad dep te aıtylady

Kóshpeli meshit — kóshkende alyp júrýge yńǵaılanyp jasalǵan kıiz úı tárizdes qulshylyqqa arnalǵan oryn.

«Qazaq tarıhy» kitabynan alyndy

---