InfoHub Logo

...Kúzde han jármeńkesi ashylady, on-on bes kúndik jármeńke sozylady, halyq kóp jınalady. Bul jármeńkege Isataı, Mahambet te bolady, birneshe kún bazarlap elge qaıtady. Jol-jónekeı aǵaıynshylap Azǵyrdyń syrtynda Eshpe degen jerde otyrǵan qalyń Sebek aýylyna keldi, bul aýyl berishtiń bir atasynan týystary bolyp sanalady.

Isataı, Mahambet sol aýylda eki-úsh kún qonaqtap, attanady. Ekeýi eki jolǵa túsip óz baǵyttaryna aıyrylys jasaıdy. Isataı janynda Tulyp degen bir týysy, qosshysy bolady. Isataıdyń artynan bir kúnnen keıin sol aýylǵa qasyna bes-alty kók naıza asynǵan saldattary Qaraýylqoja keledi.

Shyman degen túrik: «Sol Eshpeni ómirlik meniń paıdama shyǵaryp ber, men Eshpege baý-baqsha salyp orman egip quryq qylyp, úı salyp saıahat etetin ózimizge oryn ázirleıin», — dep aryz berip suraıdy eken. Sol aryz jármeńke ýaǵynda qaralyp, sanattar otyrysymenen qaýly alynyp, jer Shymannyń paıdasyna berilýge, ishinde otyrǵan eldi qyryqqa jedel kóshirýge, Súıindik degen shaǵylǵa qonystandyrýǵa qaýly alynady. Bir jetiniń ishinde han tártibin oryndaýǵa Qaraýylqojaǵa mindetteýge bolady dep buıyrady. Buny Isataı sezbeı qalady. Qaraýylqojanyń kelý sebebi osylaı eken.

Qaraýylqoja aýylǵa kelip, eldi jınap, qolyndaǵy ámirin jarıalaıdy. Halyq sasyp ne aıtaryn bilmeıdi. Kindik kesip, kir jýǵan ata kólin tastap ketý halyqqa óte qıyn keledi. Halyq: «Jaraıdy, bir-eki kún jatyp qonaq bolyńyz, aqyldasyp jaýap berelik», — deıdi. Túnde úıge túsirip, Isataıdyń artynan qýǵynshy jiberedi.

Isataı tań namazyna taharat alýǵa dalaǵa shyǵyp turǵanda, bir-eki atty kele jatady. Isataı:

— Qaı balasyń? — deıdi.

— Eshpedegi Sebek aýylynyń balasymyn, — deıdi bala.

— Iá, jaı júrmisiń?

— Jaı, keshe sizdiń sońyńyzdan aýylǵa Qaraýylqoja kelip qyryp-joıyp «kóshińder» dep jatyr. Aqsaqaldar sasyp qalyp sizge jiberdi, «qaıtemiz» dep. Soǵan sizdi shaqyra keldim.

— Atańa nálet, qarashy istep júrgenin. Anaý meniń atymdy ákelip ertteı ǵoı, men namaz oqyp shyǵaıyn dep úıge kirip ketedi.

Isataı atyna minip turyp: «Al, balalar, sender maǵan ilese almasańdar, jaılap kelersizder, men ol tóreniń shaıyna jetermin», — dep aqtabanmenen jónele beredi.

Qaraýylqoja jańa turyp, tal túste shaıǵa otyra bergende, ısataıdy kórip, jetip barady. Aman-saý aıtysyp bolǵasyn:

— Iá, tóre, elmisiń, jaýmysyń, kók naızań ne? — deıdi Isataı.

— Jaý emespin, elmin, han buıryǵy boıynsha jaıshylyqpenen eldi túsindirip basqa jerge qonystandyrmaqpyn, mynaý Eshpege Shyman kók ala jaı salyp, orman tal ornatýǵa alatyn bolǵan eken, sol jaıǵa júrmin, — deıdi Qaraýylqoja. Isataı:

— Áı, atańa nálet, jaý emespin, elmin dep, bul arada qandaı eldik bar, qyryq-elý úıdiń ata kóldik jerin tartyp alyp, qurdaı shubyrtpaqshysyń! Jan ózińe kerek bolatyn bolsa, shaıyńdy ishte, qazir ket, hanyńa sálem aıt, meniń kózim tiri turǵanda eshkimge kózin alartpasyn.

Qaraýylqoja qorqyp qaıtyp ketedi. Isataı Mahambettiń artynan kisi jiberip shaqyrtyp alady da, sol aýyldy Mahambetke baqtyryp ketedi.
«Han tártibi eki bolmaıdy, Qaraýylqojany taǵy jiberedi saldat qosyp. Eger kele qalsa, basqylap Qaraýylqojanyń ózin óltirińiz, aqyryn endi Qudaıdan kóremiz», — deıdi.

Qaraýylqoja qashyp ordaǵa barady, baryp aıta bastaıdy: «Isataı ońaılyqpenen bizge jer berer emes, el de qyzý tur, bul qalaı bolady, han?» — deıdi. «Jáńgir han tártibi eki bolmaıdy. Qalaıda orynda, adamyń az bolsa taǵy da on saldattan beremin», — deıdi.

Shara joq Qaraýylqoja qaıta kirdi. Bastyǵy Mahambet el adamy bolyp Qojany sabap eki adamyn óltiredi. Bul istiń aqyry osymenen tynady. Eshteme ala almaıtyn bolǵasyn, Shyman tóre Jańa qala jaǵynan bir táýir jerdi bosatyp alady da, aǵash úı salyp, baý-baqsha, aǵash egip, ol «Shyman qoryǵy» dep atalady.

Jáńgir onymen qarap jatpaıdy. Isataı, Mahambettiń ústinen Astrahan, Orynbor, Ýrelskıı úsh gýbernatorǵa aryz beredi.

«Mynaý Isataı, Mahambet el tentekterin ertip alyp, meniń úkimimniń el ishinde oryndalýyna úlken keseldik beredi jáne elge shyqqan sultandarymdy uryp-soǵyp, adamymdy óltiredi. Bulaı bolǵanda el basqarý qıynǵa soǵady. Sondyqtan Isataı men Mahambetti tutqyndap, eldiń qobaljýyn basýlaryńyzdy ótinemin», — deıdi.

Úsh gýbernatordan úsh kisi tirkeýshi komısıalar kelip, hannyń úıine túsip, qonaqtap, Isataı men Mahambetterge buıryq jazady: «Han ordasyna kelip jaýap ber, bizder han men qara halyqtyń arasyndaǵy qaıshylyq ǵamaldaryńdy tekserýge keldik», — deıdi.

«Eger halyq penen hannyń arasyndaǵy narazylyqty tekseretin bolsańyz, halyqtyń ortasyna kelińiz, hannyń úıinde aq baýyr et pen qyzyl shaı iship, jaılanyp jatqan ákimge baryp jaýap bermeımin!» — dep Isataı jaýap qaıyrady. Aqtyǵynda barmaı qalady.

Komısıalar halyq arasyna baraıyn dese, Jáńgir jibermeıdi. Ótirik «senderdi óltiredi» deıdi. Ondaǵy saıasaty komısıa halyq arasyna barsa, Jáńgirdiń bedeli túsedi, óıtkeni handy jamandap halyqtyń shýlap qoıa beretini oǵan anyq.

Isataıdy eki ret arnaýly kisi jiberip te shaqyrtady, komısıalar Mahambetke ózi barady, ekinshisinde Aqbaı degendi jiberedi. Komısıalar halyq ortasyna barsa, hannyń bedeliniń túsetini anyq ekenin sezedi.

Komısıalar ordada jatyp jaılap surap hannyń da qıanatyn bilip alady da, gýbernatorǵa hat jazady. «Qalaı etemiz, halyq ortasyna barsaq, hannyń bedeli túseıin dep tur, shaqyrsaq, Isataı men Mahambet kelmeıdi», — deıdi.

Gýbernatorlar: «Olaı bolsa, han bedelin túsirtpeńder, ajyrańdar!» — dep buıryq alyp, ajyrasyp ketedi. Jınaǵan isterin han ordasyna tastap ketedi. Sońynan Jáńgir menen Shymannyń ám uıǵarysqan bılerdiń maqsaty oryndalmaıdy.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jylqynyń torysy kóp pe, tóbeli kóp pe? (İ nusqa)

Syrymnyń Nuraly handy shabýy (İİ nusqa)

Baımaǵambet sultan men Syrym batyr

---