InfoHub Logo

— Dál qazirgi jaǵdaıym syralǵy bolarlyq bir serigi joq qańǵybas ıttiń jaǵdaıynan da jaman bolyp tur, endi, — dep oılady jabaıy ıt Dıngonyń kúshigi Djımmı.

Haıýanattar baǵyndaǵy qysqy torqamaýdyń ishindegi alańqaı abyr-sabyr. Qyzmetshilerdiń barlyǵy tynymsyz áreket ústinde. Kútýshilerdiń árqaısysy ózderi tárbıelep júrgen haıýanattaryn aldaǵy maýsymnyń jańa tártibine daıarlap álektense, ju­mysshylar jazǵy alańqaılardy yńǵaılaýmen áýre.

Djımmıdiń arǵy ata-babalaryn osydan tórt myń jyldaı bu­rynyraqta teńiz qaraqshylary Malaı arhıpelagtarynan Aýstralıaǵa alyp kelgen bolatyn. Jabaıy ıt Dıngonyń arǵy teginiń ókilderi sol kezdiń ózinde-aq adamdardyń senimdi serigi bolyp, ań aýlaýǵa járdemdeskenge uqsaıdy. Qazirgi kezde jabaıy ıt Dıngonyń qandastary Taıland, Indonezıa, Bırma, Laos, Fılıppın men Malaızıada emin-erkin ómir súrýde. Al Djımmıdiń ózi osynda — Almaty haıýanattar baǵynda dúnıege kelgen. Tabı­ǵı jaǵdaıda Dıngo deıtin ıtter dúnıege bes-toǵyz kúshikten ákeletin kórinedi. Al mynandaı qysyltaıań jaǵdaıda aldyńǵy jyly Djımmıdiń ata-anasy eki kúshik tapty. Uıalasy uzaqqa barmaǵan eken. Tatar dámi taýsylmaǵan Djımmı bolsa, mine, bıyl ekinshi ret jazǵy alańǵa shyǵýǵa daıarlanyp jatyr. Uzynqulaq sybystarǵa qaraǵanda, Dıngolardyń arǵy tegi — Soltústik Amerıkany meken etetin Qyzyl qasqyr degen áńgime bar. Jalpy, ıt degenderdiń bári sútqorekti, omyrtqaly jyrtqyshtar ǵoı. Olardyń qatarynda túlkiler, qorqaýlar, osy avstrıalyq dıngolar, sosyn qasqyrlar bar. Sosyn deıdi, sosyn emes, búkil osy ıt tektilerdiń shejiresiniń kóshbasynda osy qasqyrlar turady.

Djımmı qysqy torqamaýlardaǵy týma-týystary turǵan baspa­nalardyń japsarlaryna japsyrylǵan jazýlardy kóz qıyǵymen bir sholyp ótti.

Qabyrǵalas tordaǵy kórshileriniń ataýy «Gıena» ekenin bildi.

Kúni erteń jazǵy alańǵa shyqqanda aralary alystap ketetinin seze qoıǵan, Djımmı kórshilerin birden suraqtyń astyna aldy:

— Gıena táte, Sizder qaı jaqtan bolasyzdar?

— Aınalaıyn, dál qazir biz almatylyqpyz, — dedi, turqy — ıt, jaly kúzep qoıǵan jabaǵynyń jalyna uqsaıtyn, ırek-ırek sıraqtary men julym-julym baýyr júnderine qarap, son­shalyqty baýyr tarta qoıýǵa tura qoımaıtyn maqulyq. — Almatyǵa Orynbordaǵy haıýanattar baǵynda júrgenimizde jer­gilikti sileýsinge aýystyryp alǵan soń kelgenbiz. Jalpy, ata-babamyz búkil Afrıka, Taıaý Shyǵys pen Úndistanda tirshilik etedi.

— Bizdiń atategimiz avstralıalyqtar kórinedi. Anaý, Kengýrý degenderdi bilesiz be? Olar bizge jerles bolyp keledi, — dedi Djımmı.

 — Kengýrý degen, jazǵy alańda bizderdiń torymyzdyń qarsy­synda qosaıaqtap sekirip júretin esekter me?

 — Iá, solar-ar-r. — Djımmı tamaǵyn qyrnap, Gıena tátesiniń áńgimege yńǵaı tanytqanyn birden seze qaldy. — Olar buryn dál qazirgideı qosaıaqtap sekirmeı, osy biz sıaqty tórt aıaqtap-aq júrgen kórinedi.

— Iá, sodan ne bolyp qalypty?

— Mássaǵan, olardy osylaısha artqy eki aıaqtarymen sekirtip qoıǵan bizdiń ata-babalarymyz ekenin siz estimegen ekensiz ǵoı! —
Qansha jerden ıt tuqymdas bolsa da, usqyny kelispeı qalǵan myna maqulyqtyń tarıh pen shejireden múlde habarsyz ekenine tańǵalýǵa bolmaıtynyn jabaıy ıt Dıngo túsindi.

— Seniń ata-babań nemene sonsha, Kengýrýdyń aldyńǵy eki aıaǵyn qyrshyp, julyp alyp pa?

— Joq, olaı emes, — dedi Djımmı. — Eger qulqyńyz soqsa, qalaı bolǵanyn aıtyp bereıin...

— Aıta ǵoı, bar zeıinim sende bolsyn, — dedi Gıena qos qulaǵyn tikireıtip.

— Onda, másele bylaı bolǵan... — Djımmı tamaǵyn taǵy bir ret kenep aldy da, áńgimesin bastap ketti: — Bastapqyda Kengýrýdyń usqyn-poshymy dál qazirgideı bolmaǵan. Ol tórt aıaqty, úlpildegen sup-sur júni bar, óte tákáppar haıýan bolǵan. Avstralıanyń tup-týra kindik tusyndaǵy saı-salada bı bılep júrip, Nka, Nkıng degen qudaılarǵa baryp: «Meni jer júzindegi eshbir ańǵa uqsamaıtyndaı etip ózgertińdershi», — degen ǵoı. Jańaǵy eki qudaıdyń ekeýi de: «Joǵal, kóz aldymyzdan!» — dep, Kengýrýdy qýyp jiberipti. Sodan qudireti eń kúshti qudaı — Nkongqa barsa, ol: «Jaraıdy!» — dep kelisimin beripti.

 Nkong ómir boıy ashqursaq júretin, ústi-basy kir-qojalaq, sap-sary ıt Dıngony shaqyryp alyp, Kengýrýdy nusqap:

— Dıngo, kózińdi ash, Dıngo! Myna bıshi maqulyqty kórip tursyń ba? Ol búkil álemdi tańǵaldyryp, ataq-dańqqa bólengisi keledi. Qane, qýyp bershi ózin. Eger ol ataq-dańqty qýsa, sen onyń ózin qýalap kórshi! — deıdi.

— Qaısysy ol? Myna maqulyq qoıandy ma? — deıdi ornynan atyp turǵan sap-sary ıt Dıngo.

Sóıtip, ómir boıy ashqursaq júretin, ústi-basy kir-qojalaq, sap-sary ıt Dıngo astyńǵy-ústińgi tisterin bir-birine qajaı shyqyrlatyp, qashyp kep bergen Kengýrýdy qýyp kep beredi.

Kengýrý, baıǵus kári Kengýrý, eki ókpesin qolyna alyp, shaba beredi. Aǵash-aǵashtyń astymen, buta-butanyń arasymen, bıik shópter men jataǵan kógaldardyń ústimen, Shaıan jáne Eshkimúıiz jynystarynyń orta-ortasymen shapqylap, tórt aıaǵynyń bar-joǵyn ózi de umytqandaı bolady.

Ábden ashyqqan sary ıt Dıngo Kengýrýǵa jetip te almaı, qalyp ta qoımaı Volgong ózenine deıin qýady.

Al ózenniń bergi jaǵynan arǵy jaǵaǵa ótetin ne kópir, ne bolmasa, sal da joq. Kengýrý ábden daǵdaryp, del-sal bolady. Sóıtip, artqy eki aıaǵyn demeý qylyp sekirmekke yńǵaılanady.

Tastardyń ústimen, qumdardyń betimen, Orta Azıadaǵy búkil jazyqtyqtar boıymen dál qazirgi kengýrýrlar qalaı sekirip júrse, solaı sekiredi. Sekire beredi, sekire beredi...

Aldymen bir arshynǵa, sosyn úsh arshynǵa, bara-bara bes ar­shynǵa sekiretin bolady. Artqy aıaqtarynyń serpini kúsheıip, uzara túsedi. Shybyn jany shıqyldap ábden qysyltaıańǵa túsken Kengýrý shegirtkeshe, ystyq tabaǵa túsken burshaqsha, jas balanyń rezeńke dobynsha sekirip, ómir boıy ashqursaq júretin, ústi-basy kir-qojalaq, sap-sary ıt Dıngoǵa jetkizer bolmaıdy.

Aldyńǵy aıaqtaryn keýdesine qysyp, tek artqy aıaqtarymen sekire beredi. Sekirgen kezde qulap qalmaıyn dep, quıryǵyn ábden sozyp jibergen. Sóıtip, sahara boıymen sekirýin jalǵastyrady.

Endi ne isteý kerek?

Dıngo — ábden ıtsilikpesi shyqqan, ashyqqan ústine ashyǵa túsken, sap-sary ıt Dıngo Kengýrýdyń qashan sharshap, toq­taıty­nyn bilmeı, mı qaýashaǵynyń shat-shálekeıi shyǵady.

Dál sol kezde óziniń tuzdy kóliniń betine kóterilgen qudiretti qudaı Nkong Kengýrýdan:

— Qalaı, rızasyń ba? — dep suraıdy. — Sen nege sary ıt Dıngoǵa alǵysyńdy bildirmeısiń?

— Túk túsinsem buıyrmasyn?! — deıdi Kengýrý. — Ne úshin men oǵan jyly qabaq tanytýym kerek? Ol meni búkil balalyq shaǵym ótken jerden qýdy, jol-jónekeı nár tatqyzbady, eń bastysy —
meniń tórt aıaǵymnyń barlyǵyn jan balasy tanymaıtyndaı músápir halge ushyratty. Men bul ıttiń kúshigine sol úshin alǵys aıtýym kerek pe?

Sonda qudireti kúshti Nkong qudaı:

— Eger men umytyp qalmasam, ózińdi jer-dúnıedegi ań-qustyń bári tań-tamasha bolatyndaı, ózge haıýanattyń eshqaısysyna uq­samaıtyndaı ańǵa aınaldyryp ber degen sen emes pe ediń? — deıdi.

Qansha degenmen, Kengýrýdyń azdaǵan bolsa da uıaty bar bolǵany ǵoı, Nkong qudaımen salǵylasýǵa dáti barmaı, keri burylyp, qosaıaqtap, basy aýǵan jaǵyna sekire jónelipti.

— Iá, saýap bolǵan eken, ózine de. — Djımmıdiń Gıena tátesi bylshyq basqan kózderin jypylyqtatyp alyp, ary qaraıǵy áńgimege zaýqy joq ekenin tanytty. — Endi azdap kóz shyrymyn almasam, álim quryp bara jatqan sekildi.

— E, bopty, durys eken, — dedi jabaıy ıt Dıngo — Djımmı. —
Sizderdiń arǵy jaǵyńyzdaǵy «Kaıota» degen kimder? Tanys-bi­listigińiz joq pa?

— Bilmeı ne bolypty, qudaıy kórshi emespiz be? — dedi Gıena. — Olar jabaıy ıtter emes pe? Kádimgi jabaıy ıtter.

«Oıpyrym-aı, á! Torǵa qamalyp turǵanymyz bolmasa, biz nemene, biz de jabaıy ıt emeı kimbiz?! — dep oılady Djımmı. — Bárimiz de jabaıy ıttermiz».

Kaıotadan keıingi torda júrgen, júrgen emes, sala qulash qyp-qyzyl tilin salańdatyp bir buryshtan ekinshi buryshqa bezektep, tynym tappaı júgirip júrgen haıýan — kádimgi túlki. Qaıdan kelgenin kim bilsin?! Jergilikti — qazaqstandyq pa, álde, ózge qurlyqtan ákelingen be, tek bir táńirige ǵana aıan. Bul túlkilerdiń jer-dúnıede jıyrma bir túri bolatyn kórinedi. Al endi, sol jıyr­ma bir túrdi jik-jikke bólip, jiliktegende — olardyń sala-salasynyń sany qyryq segizden asyp jyǵylady deıdi, mássaǵan!

Sol qyryq segizdi aıtpaǵannyń ózinde, ár túlkiniń qaı-qaı­synyń qyryq segiz túrli aılasy bar eken. Óte qý, zalym haıýan ǵoı, bul qý túlki degeniń.

Baıaǵyda, XIX ǵasyrdyń sońy, XX ǵasyrdyń bas kezderinde bir túlki kók bórini aldap, sýattan quıryǵymen balyq aýlaýǵa bolady dep tań atqansha muzdyń oıyǵyna otyrǵyzǵan ǵoı. Balyq aýlap qarnyn bir toıǵyzýdy oılaǵan qasqyr baıǵustyń quıryǵy tań atqansha muz bolyp qatyp, aýyldyń sháýildegen ıtterinen qashamyn dep, quıryǵyn muz-sýatta qaldyryp, quıryǵynyń tuqylyn sholtańdap tura qashypty degen áńgime bar.

Taǵy bir qyzyǵy, jıyrmasynshy ǵasyrdyń basy, on toǵyzyn­shy ǵasyrdyń sońy bolýy kerek, bir túlki, anadaıda kele jatqan at shanany kórip, ótirik ólip, joldyń ústine sulaı qulaǵan ǵoı. Sóıtse, shanada kele jatqan kári shal: «Oıbaı, shirkin, myna bir túlkini jaratqannyń ózi maǵan jolyqtyrǵan eken. Ózime tumaq, kempirimniń shapanyna jaǵa bolýǵa buıyrǵan shyǵar», — dep balyq tolǵan shananyń ústine túlkini laqtyra salǵan kórinedi. Sodan soń qýanyshy qoınyna syımaı aýylyna qaraı shaba jónelipti. Al jańaǵy qý túlki bolsa, jol boıy shanadaǵy balyqty shetinen jol jıegine laqtyra beripti. Aýylǵa jaqyndaǵanda ózi de shanadan sekirip túsip qalypty. Sóıtip, shal baıǵus úıine túlki de joq, balyq ta joq, sympıyp barypty. Bul qyrdyń túlkisine qatysty áńgime.

Arǵy kórshiles tordaǵy túlki anaý júrgen qyrdyń qyzyl túl­kisinen múlde bólek. «Polár túlkisi» dep jazylypty. Ózinen soń eki tordan keıin bolsa da, daýys jeter jer ǵoı dep oılaǵan, Djımmıdiń Polár túlkisimen de tildeskisi keldi. Daýystap shaqyra qoıaıyn dese, atynyń kim ekenin bilmegen soń qyrdyń qyzyl túlkisine ótinishin aıtty:

— Túlki apaı, arǵy jaqtaǵy kórshińizdi bergi jaqqa moıyn burǵyzyp jibermes pe ekensiz?

— Túlki de bolsa, ıt tuqymdas emes pe? Qanyna burmaǵannyń qary synsyn. Arǵy jaǵyndaǵy Polár túlkisin beri qaratty.

— Keshirińiz, — dedi Djımmı. — Aıypqa buıyrmasańyz, sizden bir jaǵdaıatty bilgim kelip edi?..

— Aıtaryńdy tezirek aıtshy, jarqynym. Myna qapyryqtan júregim loblyp, qan qysymym kóterilip tur. Qudaıdyń kúniniń sýyǵynda jyly qoraǵa qamap, kóresini kórsetti ǵoı bular. Tezirek dalaǵa shyǵarsa eken, — dedi Polár túlkisi.

— Daladaǵy torlarǵa búgin-erteń aýystyramyz dep jantalasyp jatyr ǵoı, osyndaǵylar. Biraq túnde taý jaqqa qar tústi deıdi. Áli de erterek emes pe eken? Salqynnyń shalyǵy ketpegen sıaqty ǵoı, áli?

— Týh! Aınalyp keteıin, — dedi Polár túlkisi. — Meniń tuqym-tuıaǵym sonaý polús sheńberiniń arǵy jaǵyndaǵy Týndra jáne Shyǵys pen Batys jartysharyndaǵy Soltústik Muzdy muhıtty mekendegen. Endi, óziń oılap qarashy. Soltústik muzdy muhıt pen Qazaqstannyń ońtústik astanasy — aıyrmashylyq bar ma, joq pa? Onyń ústine, tórt qabyrǵasy tuıyqtalǵan temir torqamaý. Meni sharshata bermeshi, kúshigim.

Polár túlkisiniń sonshalyqty sharshap-shaldyǵyp aıtqan áńgimesinen Djımmıdiń túıitkildeı túsingeni, Soltústik muzdy muhıt degen jaqta az da bolsa salqyn samal esetin bolýy kerek.

Yssylap turǵan týysqanynan jóni durys áńgime sýyrtpaqtaı almaıtynyn sezgen Djımmı — jabaıy ıt Dıngo, tup-týra qarama-qarsy bettegi torda júrgen ańǵa nazar saldy.

— O, toba! Myna bireýi qandaı maqulyq taǵy da? — Djımmıdiń jon arqasyndaǵy túkteri tikesinen tik turdy.

— Al saǵan kerek bolsa, ańnyń aty — Fenek. Boıy — bir qarys, qulaǵy — qyryq qarys. Naǵyz keremettiń ózi ǵoı. Túrine qarasań, túlki sıaqty. Basynan úlken, qalqaıyp turǵan qos qulaǵyna qarap, osyndaı naqurystarmen bir ıtatadan taraıdy ekenbiz degenge Djımmıdiń namysy keldi.

— Fenek, a Fenek! — dep aıqaılady Djımmı.

— Nege sonshama daýryǵasyń? Sybyrlap aıtsań da bir jarym shaqyrymnan estiledi. Qandaı sharýań bar edi? — dedi qarama-qarsy tordaǵy maqulyq Fenek.

— Jáı ǵoı, ásheıin. Qarama-qarsy torda turǵan soń, tanysaıyn degenim ǵoı.

— Búkil qys boıy qaıda boldyń tanyssań. Es-aqylyń endi kirdi me?

— Joǵ-a-a, jazǵy alańǵa shyqqan soń turaqtarmyz alshaqtap kete me degenim ǵoı. Ózderiń qaı óńirdiń týǵany bolasyńdar?

— Anaý ápkem Ońtústik Afrıkada týǵan. Men... men umytyp qaldym. Álde Shymkentten, álde... ıá, ıá, Qaraǵandynyń haı­ýanattar baǵynan alǵyzdy-aý deımin. Asyrap alǵan apam uıyqtap jatyr edi. Kúte turasyń ba, surap keleıin?

— Ie-e, keregi joq...

Tuqym tuıaǵynyń osynshalyq usaqtap bara jatqanyna Djım­mıdiń shyn máninde namysy kele bastady. Sóıtti de, búkil osy ıttektilerdiń kóshbasshysy qasqyr ekenin esine aldy. Esine aldy da, qarsy betke, dál jańaǵy qalqanqulaq Fenektiń sol jaq qaptalyna qarasa, jon arqasy kújireıgen kókjal qasqyr tur eken.

Á, degende aldynda turǵan alpaýyttyń túr-álpetine qarap-aq Djımmıdiń mysy basylyp qalǵandaı boldy. Sodan keıin boıyn tiktep alyp, kókeıine kelgen alǵashqy saýalyn kókjaldyń ózine tikesinen qoıdy:

— Siz, Qasqyrsyz ba?

— Iá, sóıtse qaıtedi eken? Men — Arlanmyn.

— Osynda kópten turasyz ba?

— Qaıda? Qazaqstanda ma? Dúnıege kelip, kózimdi ashqaly beri Saryarqanyń keń baıtaǵynda kósilip shaýyp edim. Ashkózdenip, ózime qajetin ǵana almaı, beıbit otyrǵan bir shopannyń jarty otaryn jaıratyp salyp, qara basty da, osy jerden bir-aq shyqtym. Sol jarty otar qoıdy qarnym ashqandyqtan, bárin bir-aq jeý úshin emes, ózimniń jyrtqyshtyq qasıetimdi tejeı almaı, qyryp salyppyn. Qansha jerden ıt bolsań da, ıttik jasaýǵa bolmaıtynyn endi túsindim.

Jabaıy ıt Dıngonyń balasy Djımmı oılanyp qaldy.

---