InfoHub Logo

Нұр-Сұлтан қаласы «ТҰРАН-АСТАНА»  университеті Манарбек Айым

Мақалада бастауыш сыныптағы балалардың ертегі терапиясы арқылы эмоциялық ахуалын қалыптастыру қарастырылған. Сонымен қатар, ертегі терапиясының принциптері, мүмкіндіктері көрсетілген.

Кілт сөздер: Эмоция, темперамент, невроз, психика, ертегі терапиясы, принцип, ереже, релаксация, мүмкіндіктер, метафора, эпизод.

Баланың қазіргі өмірі көптеген оқиғаларға толы. Интернет, теледидар, білім беру мекемелері, бір жағынан, баланы дамытады, ал екінші жағынан, балада теріс сыртқы әсерлерге қарсы тұра алмайтын жағдайларды жиі туындатады. Ертегі бейнелі және символдық түрде балаға осы әсерге қарсы тұрудың типтік үлгілері мен тәсілдерін ұсынады. Ертегілерде, мифтерде, астарлы әңгімелерде алдыңғы ұрпақтардың тәжірибесі жинақталған, оған сүйене отырып, қазіргі заманғы мамандар айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізе алады. Осы тәжірибеге сүйене отырып, біз ата-бабаларымыздың даналығын қарастыра аламыз.

Баланың эмоционалды өмірі сезімнің баланың іс-әрекетінің барлық аспектілерінен басым болуымен байланысты. Эмоционалдылық еріксіз риясыздықпен, жарықтықпен сипатталады: сезімдер тез ауысып отырады және жоғалады, көңіл-күй тұрақсыз, эмоция көріністері өте күшті болып келеді. Бала жанашырлық, сүйіспеншілік, махаббат, аяушылық сезімдерін оңай сезіне бастайды, сүйіспеншілік пен мадақтауды, жазаны және сөгісті бастан кешіреді, жанжал жағдайларына оңай жауап береді, кітаптар мен фильмдердің кейіпкерлеріне деген сезімдерін қатты білдіреді [1].

Балалардың мінез-құлқы мен дамуында мінез-құлықтың бұзылуы (агрессивтілік, темперамент, енжарлық, гиперактивтілік), дамудың артта қалуы және балалар нервтерінің әртүрлі түрлері (нейропатия, невроздар, қорқыныш) жиі кездеседі.

Баланың психикалық және жеке дамуының асқынулары, әдетте, екі факторға байланысты: білім берудегі қателіктер немесе белгілі бір жетілмегендік, жүйке жүйесінің зақымдануы. Баланың жеке басының эмоционалды дамуын зерттеуге арналған зерттеулерді көптеген ғалымдар мен зерттеушілер жүргізді (Г.М. Бреслав, В. К. Вилюнас, А. В. Запорожец, К. Э. Изард, Я. З. Неверович, П. В. Симонов және т. б.).
Балалардың жағымсыз эмоционалды жағдайларын түзету мәселесімен И.П. Воропаева, А. И. Захаров, Е. Е. Кравцова, B. C. Мухина, А. А. Нурахунова, Т. О. Смолева, А. С. Спиваковская, С. Г. Файнберг, М. И. Чистякова, Т. Д. Зинкевич-Евстигнеева және басқалар айналысты. Олардың пікірінше, мұндай балаларды қызықты іс-шараларға тарту тиімді; бұл зерттеушілер ойынды түзету, психогимнастика, ертегі терапиясы және мінез-құлықты психокоррекцияның басқа бағдарламаларын ұсынады.

Ертегі балалардың эмоционалды жағдайына қатты әсер етеді. Ертегімен танысу процесі баланың әлеуметтік бейімделуін қалыптастыру үшін нақты психологиялық жағдай жасайды.

Баланың теріс эмоционалдық жағдайы отбасындағы қарым-қатынастардың өзгеруіне байланысты қалыптасуы мүмкін, бұл өз кезегінде бейімделу қаупін арттырады [2].

Ертегі терапиясы - бұл ертегінің метафоралық ресурстарын қолдана отырып, адамдарға өзін-өзі тануға, басқалармен ерекше сенімді, тығыз қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік беретін практикалық психологияның бағыты.

Ертегі терапиясының жұмыс істеу принциптері.

Ертегілермен жұмыс істеу барысында мұғалімнің қандай ертегі қолданатынын ескергені абзал, өйткені әрбір ертегі түрінің өзіне тән психологиялық ерекшеліктері мен мақсаты болады.

Ертегілерді бірнеше түрге бөлуге болады:

– Дидактикалық. Оның мақсаты – балаларға жаңа білім беру. Ертегілердің бұл түрі осы білімнің мәнін ашады және бала орындауға қажетті тапсырмаларды қамтиды;
– Медитативтік ертегілер баланың жеке және терең мүмкіндіктерін оятуға бағытталған;
– Балалардың мінез-құлқына психокоррекциялық әсер ету;
– Психотерапевтикалық, ертегілердің бұл түрі астарлы әңгіме түріне ие, яғни баланың терең жан дүниесіне бағытталған;
– Психологиялық ертегі, ертегілердің бұл түрінің мақсаты баланың тұлғалық дамуына әсер ету болып табылады.

Әрбір бала өз пікірін, белгілі бір жағдайға қатынасын білдіруге құқылы, сондықтан мұғалімнің сабақта баланың пікіріне теріс баға беруіне жол берілмейді. Ертегі терапиясы арқылы өтетін әрбір  сабақ сыйластық пен сенімге, бала мен үлкеннің өзара түсіністігіне, өзара көмекке құрылады.

Ертегі арқылы сабақтарды өткізу кезінде төмендегідей ережелер сақталады:

1. Сабақтар үшін жеткілікті орын болуы керек. Еденге үлкен кілем керек. Сыныпта балалар көбінесе релаксация деп аталатын қалыпта отырады: өкшеде отырып, қолдарын дене бойымен еркін түсіріп немесе жамбастарына сүйенеді.
2. Релаксация процесінде (отыру, жату, тұру) балаларға қозғалуға, сөйлесуге, сұрақ қоюға кеңес берілмейді. Өйткені «өзін-өзі тыңдау» процесі өте нәзік және кез келген әңгімелесу, қағу, шапалақтау, қозғалыстар балалардың назарын аударып, жасалған атмосфераны оңай бұзады.
3. Сабақ барысында балаларға белгілі уақыт аралығында өз сезімдері туралы айтуға мүмкіндік беріледі, бірақ кейде оларға жай ғана «өзін тыңдау» ұсынылады.
4. Ертегі мәтіні жаттығулар арасындағы дәнекер. Ертегілерді қайталауға болады, бірақ кейде автордың стилі мен нәзік атмосферасын сақтау үшін оқыған дұрыс.
5. Ертегілер белгілі бір уақыттан кейін қайталануы мүмкін. Балалар қайталауды жақсы көреді, сонымен қатар таныс жаттығулар жеңілірек, кейде үлкен қызығушылықпен қабылданады.
6. Балалардың орындағанының бәрі, олардың барлық сөздері, қимылдары, тіпті импровизациялары (оларды ерекше мадақтау керек!) сәтті болып табылады. Ал сырттан қалай көрінетіні маңызды емес. Балалардың өзін еркін сезінуі, өзіне және күшіне сенуі маңызды [3].

Ертегімен жұмыс істеу мүмкіндіктері

– Әңгімені метафора ретінде пайдалану. Ертегілердің мәтіні мен бейнелері клиенттің жеке өміріне қатысты еркін ассоциацияларды тудырады, содан кейін бұл метафоралар мен ассоциацияларды талқылауға болады.

– Ертегі бойынша сурет салу. Сызбада еркін ассоциациялар пайда болады және алынған графикалық материалды одан әрі талдауға болады.

– Кейіпкердің мінез-құлқы мен іс-әрекетінің мотивтерін талқылау, адам мінез-құлқының құндылықтарын талқылауға сылтау ретінде қызмет етеді, жақсы-жаман деген категориялардағы адамның бағалау жүйесін ашады.

– Ертегінің эпизодтарын ойнау. Эпизодтарды ойнау балаға немесе ересек адамға эмоционалды маңызды жағдайларды сезінуге және эмоцияларды ойнауға мүмкіндік береді.

– Ертегілерді астарлы-адамгершілік ретінде пайдалану. Метафораның көмегімен жағдайды шешуге шақыру.

– Ертегі бойынша шығармашылық жұмыс (қосу, қайта жазу, ертегімен жұмыс).

Баланың жеке басын психокоррекциялау және дамыту үшін ертегілердің тартымдылығы төмендегідей:

– Ертегілерде тікелей моральдық, тәрбиелік мәні жоқ. Ертегідегі оқиғалар логикалық, табиғи, бірінен соң бірі жалғасып, бала дүниеде бар себепті байланыстарды меңгереді.

– Ертегі образдары арқылы бала сан ұрпақтың өмір тәжірибесімен байланысқа түседі. Ертегілерде әр адамның өз өмірінде басынан өткеретін жағдайлары мен қиыншылықтары болады: ата-анасынан айырылу; өмірді таңдау; өзара көмек; махаббат; жақсылық пен жамандықтың күресі.

– Ертегілердегі жақсылықтың жеңісі балаға психологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етеді: ертегіде қандай жағдай болмасын, бәрі жақсы аяқталады. Батырлардың басынан өткен сынақтар олардың ақылды, мейірімді, күшті, дана болуына көмектеседі. Осылайша, бала адамның өмірінде болып жатқан барлық нәрсе оның ішкі өсуіне ықпал ететінін біледі.

– Кейіпкердің аты мен ертегі оқиғасының орнында алдын ала жазылудың жоқтығы. Басты кейіпкер – ұжымдық образ, балаға өзін ертегі кейіпкерімен сәйкестендіріп, ертегі оқиғаларының қатысушысына айналуы оңайырақ.

– Құпиялар мен сиқырлардың ореолы, қызықты сюжет, кейіпкерлердің күтпеген түрленуі - мұның бәрі тыңдаушыға ертегілердегі ақпаратты белсенді түрде қабылдауға және сіңіруге мүмкіндік береді [4].

Қорыта келе, ертегіге негізделген ғажайып ойындар адамның әлсіз және күшті жақтарын ашып, эмоциялық ахуал қалыптастыруға және жаңа  мүмкіндік береді. Сонымен қатар,  мінез — құлқындағы кейбір жағымсыз жақтарының себептерін анықтауға мүмкіндік береді.
Балалар ертегі арқылы эстетикалық тәрбие алып, шығармашылық қабілеттері арттырады, ой — қиялдарын, елестету арқылы артикуляциялық гимнастиканы  орындай отырып, қол моторикасын  дамытады.

Әдебиеттер тізімі:
1. Абрамова Г.С. Даму психологиясы. — М.: Юрайт, 2012. — 811 б.
2. Мектептегі 6-7 жастағы балаларды тәрбиелеу, оқыту және дамыту. Әдістемелік құрал. - М .: Білім, 2017. - 192 б.
3. Ермолаева М.В. Бастауыш сынып балаларының эмоционалдық саласын дамытудың ерекшеліктері мен құралдары / М.В.Ермолаева. - М .: Мәскеу психологиялық-әлеуметтік университеті (МПУ), 2016. - 757 б.
4. Зинкевич-Евстигнеева Т.Д.Ертегімен жұмыс істеу формалары мен әдістері. – Петербург: Сөз, 2006. – 140 б.

---