InfoHub Logo

1905 jyly 9 qańtarda Peterbor qalasynda patsha úkimeti qarýsyz shyqqan qarapaıym jumysshylarǵa qarýdan atty. Bul oqıǵa tarıhta «Qandy jeksenbi» degen atpen qaldy, otarlyq ult aýdandarynyń oıanýyna áser etti, halyqty yzalandyrdy. Patsha úkimetine narazylyq bildirip, tipti qonys aýdarýshy sharýalardyń ózderi de ashýly boldy. «Qandy jeksenbi» oqıǵasynyń arty revolúsıamen ulasyp ketti, óıtkeni halyq bundaı ádiletsizdikti budan ári shydaı almady.

1905-1907 jyldary birinshi orys revolúsıasy bolady. Revolúsıaǵa alǵyshart bolǵan máselelerdiń biri: patsha úkimetiniń agrarlyq saıasaty. Saıasatqa qarsy kúres qazaqtardyń saıası belsendiliginiń kúsheıýine ákeledi. Vernyı,Perovsk,Aqmola oblysy,Oral qalalarynda jumysshylardyń biraz qarsylyq tolqýlary ótti. Biraq olar patsha úkimetine tikeleı qarsy shyǵa almady. Olarda qarý-jaraq sany az boldy, ol túgili shyǵar jumysshy sany az etin. Qazaq halqy sol sátte saıası jaǵynan álsiz, soqtyǵystarǵa daıyn emes bolatyn. Patsha úkimeti barynsha otarshyldyq saıasatty kúsheıtip, eldiń qolyn baılaıtyn úzdiksiz zańdar shyǵara bastady. Qazaq halqy óziniń jerinen aıyrylyp, dalada qańǵýda qaldy.Orys sharýalarynan, Qytaı ımperıasy ákimshilikterinen óz jerin jalǵa alyp otyrdy. Halqymyzdy barynsha eń aýyr qara jumystarǵa salyp, kún demeı, tún demeı eńbektendirdi. Aıamaı eńbek etken adamdardyń jalaqysy óte tómen boldy. Ózimizdiń zavod, fabrıkalarymyzdy sheteldik kásipkerlerge bir tıyn qunmen satyp alyp otyrdy. Munyń bárine halyq qalaısha shydap otyra bermek? Biraq sharýalardyń bulaı otyrmaıtyndyǵyn aldyn ala eskergen patsha úkimeti 1906 jylǵy 6 qańtardan bastap patshanyń arnaıy jarlyǵy boıynsha Aqmola jáne Semeı oblystarynyń búkil aýmaǵynda áskerı tótenshe jaǵdaı jarıalady. Bylaısha aıtqanda bul jaǵdaı jumysshylardyń «qolyn baılady». Óıtkeni ereýilderge qatysyp, qarsylyq kórsetken jumysshylarda birden kásip ornynan shyǵarý, jer aýdartý máseleleri týyndaıtyn boldy.

Jalpy 1905-1907 jyldary biraz ereýilder men tolqýlar boldy. Sebebi patsha úkimetiniń toqtaıtyn túri joq, kúnnen kúnge túsinikke berilmeıtin zańdar shyǵyp jatty,qazaq-orys halqyna ádelitsizdik qarym-qatynas boldy. 1905 jyly  15 qarashada Qarqaraly qalasynda jumysshylar men sharýalardyń, soldattardyń kóterilisin basqarǵan J.Aqbaev Semeıge qamalǵa alyndy. Halyqty, eldi qorǵaýda mańyzdy ról atqarǵan qazaq ókilderi: A.Baıtursynov, Á.Bókeıhanov, M.Dýlatuly boldy. Olar saıası jıyndarǵa belsene qatysty, petısıa daıyndaý isine aralasty.

Alash qozǵalysynyń ókilderi 1905 jyldyń qazan aıynyń 17 de jarıalanǵan patsha manıfesin áshkereledi. Manıfes boıynsha Reseıdiń birqatar halqy, Qazaqstan halqynyń saılanýyna quqyq joq delindi. Qazaqtardy nebári «kóshpeli,qańǵybas halyq» dep atady. Halyq Reseı Memlekettik Dýmasyna qazaq zıalylaryn qatystyrǵysy keldi. Bundaı opasyzdyqqa jol bermegen halyq aqyrynda narazylyǵyn bildirip, qazaqtar saılanýǵa quqyǵyn aldy. 1905 jyly jeltoqsanda Oral qalasynda bes oblystyń ókilderi sez ótkizip, Qazaq konstıtýsıalyq-demokratıalyq partıasyn qurý sheshimi qabyldanady. Partıanyń basty maqsaty qazaq halqynyń ulttyq múddesin qorǵaý týraly másele boldy.

1905-1907 jyldardaǵy revolúsıa ókinishke oraı jeńilis tapty. Alaıda bul aıtarlyqtaı qazaq halqyna úlken «tájirıbe» jáne «synaq» boldy dep oılaımyn. Óıtkeni elimiz birqatar qıynshylyqtarǵa tótep berip, aldaǵy ereýilderge daıyn boldy. El sheshimimen tańdalǵan ókilder Reseı Memlekettik Dýmasyna qatysyp, ózderin bıik jaǵynan kórsetip bildi. Temir jumysshylary 8 saǵattyq jumys tártibine kóshti. Keıbireýler ózderiniń kásipterin qurdy. Osylaısha, bári keremet kezeńge ulasqanymen, bundaı aýyr oqıǵa bizge úlken rýhanı kúsh berdi! Qazaq halqy odan beter kúsheıdi! 

Abylaı han atyndaǵy Qazaq Halyqaralyq Qatynastar jáne Álem Tilderi Ýnıversıteti 1 kýrs Jánibekova Toǵjan

---