InfoHub Logo

1917 jyldyń sońynda Soltústik, Soltústik – Shyǵys Qazaqstanda qurylǵan qazaqtyń ulttyq, demokratıalyq baǵyttaǵy saıası uıymyn 1917 jyldyń aqpan aıynda Omby qalasynda qurylǵan «Qazaq eńbekshileri odaǵynyń» músheleri qurady. Bul odaq 1917 jyldyń sońynda «Úsh júz» partıasyna aınaldy. Partıa músheleri óz uıymyn «Qazaqtyń sosıalısik partıasy» dep atady. Jetekshilik róldi burynǵy advokat, jýrnalıs ári dramatýrg Kólbaı Tógisov, feldsher, tilmash Shaımerden Áljanov, Ábilqaıyr Dosov, Ysqaq Kóbekov, Muqan Áıtpenovter atqardy. Uıymnyń quramynda zıaly top ókilderimen qatar qaladaǵy qazaq kedeıleri de boldy. «Úsh júz» partıasy OK-niń ornalasatyn jeri Omby qalasy bolyp belgilendi. Áıtpenov — partıanyń tóraǵasy, orynbasary — Tógisov, hatshysy — Kóbekov, qazynashysy Tynyshbaev  boldy. Baspasóz organy «Úsh júz» gazeti Qyzyljar qalasynda shyǵaryldy. Keıinnen «Úsh júz» partıasynyń tóraǵasy bolyp Tógisov saılandy. Partıanyń Qyzyljar, Aqmola, Semeı, t.b. qalalarda óz uıymdary men toptary jumys istedi. Qazaqtyń demokratıalyq radıkaldy toptarynyń múddelerin bildire otyryp, Alash partıasyna qarsy ıdeıalyq – saıası kúres júrgizdi.

«Úsh júz» partıasynyń baǵdarlamasynda negizgi maqsattar retinde qazaq halqyn kóshpendilikten otyryqshylyqqa kóshirý, olarǵa sharýashylyqpen aınalysý úshin jetkilikti jer bólip berý, kedeıler men jarlylarǵa járdem berýdi uıymdastyrý, oqý-bilimge taratý, musylman dinin qurmetteý, partıa quramyna qazaq jeri de kirýi tıis Túrkistan Federasıasyn qurý, t.b. atalyp kórsetildi. «Úsh júz» partıasy Birinshi dúnıejúzilik soǵysty toqtatyp, bitim jasaýdy, musylman halyqtarynyń arasyndaǵy yntymaqtastyqty, basqa dindegi halyqtarmen de dostyq qarym-qatynastardy saqtaýdy jaqtady. «Úsh júz» partıasy bólshevıkterdi qoldap, olarǵa jańa qoǵamdyq qurylys ornatýǵa járdemdesti. Partıanyń birqatar qaıratkerlerine Batys Sibir, Qyzyljar, Semeı keńesterinde jaýapty qyzmetter atqarýǵa usynys jasaldy. «Úsh júz» gazetine qarjylaı kómek kórsetildi. Gazet Keńes ókimetiniń saıasatyn nasıhattap, onyń sheshimderin qoldap otyrdy, asharshylyqpen kúres jóninde maqalalar jarıalady. Ombydaǵy Keńes ókimeti qulaǵannan keıin Kolchak úkimeti «Úsh júz» partıasynyń basty qaıratkerlerin túgelge derlik tutqynǵa alyp, qýǵynǵa ushyratty. «Úsh júz» partıasynyń baǵdarlamasy negizinen solshyldyq, radıkaldyq baǵytta boldy. Qazaq halqynyń ulttyq múddelerin basshylyqqa alǵandarymen, áleýmettik ekonomıkalyq jáne saıası máseleler boıynsha bólshevıkter partıasynyń yqpalynda boldy. 1918 jyldyń jazynda «Úsh júz» partıasy taratyldy.

Túıindeı kelgende Aqpan men Qazan tóńkeristeri aralyǵynda Reseıdegi sıaqty, onyń ulttyq aımaǵy – Qazaqstanda da kóp partıaly júıe  qalyptasty. Qazaqstanda ulttyq, dinı, taptyq, soslovılik negizde paıda bolǵan ár túrli partıalar men toptar kóptegen retterde kelisimge  nemese ymyraǵa kele almaı, bir-birimen shıelenisken túrde júrgizdi. Sonymen birge 1916 jylǵy, onyń izinshe bolǵan 1917 jylǵy Aqpan   tóńkerisi  Qazaqstannyń halyq buqarasynyń orasan kópshiligin dúrsilkindirip, tarıhı prosestiń damýyn jedeldetýge sebepshi   bolǵany  anyq edi. ....

1917 jylǵy Aqpan býrjýazıalyq-demokratıalyq tóńkeristiń jeńisiniń nátıjesinde patsha úkimetiniń qulatylýy jáne Reseıde Respýblıkalyq tártiptiń ornatylýy Qazaqstan men Túrkistandaǵy saıası jaǵdaıdy túbimen ózgertti. Aqpan tóńkerisi Qazaqstannyń basqa aımaqtary sekildi ońtústik óńirindede úlken qoldaýǵa ıe boldy. Biraq, aımaqtyń atalǵan kezeńdegi qoǵamdyq saıası damýynyń erekshelikteri de boldy. Aımaqtaǵy kazak–orys áskerleriniń bıleýshi toptary ózgeristerge qaramastan kazak–orys stansıalaryndaǵy bılik tizginin burynǵysynsha óz qoldarynda qaldyrýǵa barlyq kúshterin saldy.

Ádebıetter:

1.    Qazaqstan tarıhy. Kóne zamannan búginge deıin. Bes tomdyq, tórtinshi tom. Almaty  Atamura2010 j. 752 b,
2.    Aıman Selkebaeva. Qazaqstanda qurylǵan qoǵamdyq uıymdar.//Qazaq tarıhy  №6 (145)2016j. -29-30b
3.    Gúljaýhar Kókebaeva. Ýaqytsha úkimet jáne bólshevızm//Egemen Qazaqstan 78 naýryz 2017 jyl.
4.    E.Tileshov, D.Qamzabekuly Alash qozǵalysy ( ensıklopedıalyq anyqtamalyq) Almaty, «Sardar» 2014j.-528 b.
5.    Dmıtrıı Chýrakov. Ýrokı ı znachenıe 1917 goda.//Lıteratýrnaıa gazeta 18-24 ıanvará 2017 №1-2 (6582).

Qorqyt ata atyndaǵy
Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetiniń
magıstranty Nıazbek Aıakóz Ádilhanqyzy

---