InfoHub Logo

(Áńgime)

Andaquldyń sheshesiniń kórshi aýylda turatyn sińlisi qaıtys bolyp, sonyń namazyna júretin boldy. Keterinde ol:

- Qulynym, ana qasqa sıyry qurǵyrdy mal óristen  qarsy alyp, qoraǵa qama. Dalada qalmasyn, ury-qary bar degendeı,- dep qatty tapsyrǵan.

- Apa, uqtym!- dedi bul sózin bólip.

- Qoı, kólikten qalyp qoıarmyn, qozǵalaıyn.

Sheshesi ketken soń, ol úıge bir kirip, bir shyǵyp qara keshti, maldyń óristen qaıtar shaǵyn asyǵa kútti. Aqyry, kún uıasyna qonyp, óristen qaıtqan maldyń tuıaǵynan kóterilgen  qara shań aýyldyń shetine ilikken tusta, bul da sheshesiniń sıyr qaıyrǵanda qolyna ustaıtyn shybyǵyn alyp, maldyń aldynan shyqqan.

E-e, mine, qasqa sıyrlar da kórindi. Tek sol sátte ǵana munyń óziniń sıyryn jyǵa tanymaıtyny esine tústi. Suraı qoıatyn baqtashy da kórinbeıdi. Qap! Sol sát ózine qaraı bettep kele jatqan sıyrlar sartpa-surt súzise ketti. Bulardan muny kútpegen ol sostıyp turyp qalǵan edi.

Aqyry, qarsylasynyń tizesine shydamaǵan sıyrlardyń biri buǵan qaraı oıysa berdi.  Buǵan taqala berip bir túrli jalynyshty únmen ishin tartyp, yshqyna móńirep qoıa berdi. Onyń munysy: «Oıbaı-aý,  ne qarap tursyń? Meni mynaý óltiretin boldy ǵoı!»- degen syndy estilgen. Sol-aq eken bul qolyndaǵy shybyǵyn sholtańdatyp arashaǵa umtyldy. Qolyndaǵy shybyǵymen qasqa sıyrdy tyrqyrata qýyp kele jatqan sıyrdy ońdyrmaı salyp-salyp jiberdi. Sol-aq eken jańaǵy sıyr taıqyp shyǵa berdi.

Aýylǵa kirgen tusta qasqa sıyry qurǵyr basqa kóshege qaraı buryla berdi. Bul ony qaıyryp álek. Al ol budan laq-laq qashyp álek. Endigi sátte aýyl ıtteri de kókten tilegenderi jerden tabylǵandaı abalaı úrisip bulardyń sońynan salǵan.  Keýdesinde shybyn jany bar, aýyldyń eńbektegen balasynan eńkeıgen shal-kempirine deıin óristen qaıtqan maldaryn qarsy alyp dalaǵa shyqqan tusy ǵoı.  Keıbiriniń eki kózi sharasynan shyǵa, endi bireýleri aýyzdaryn ańqaıta ashyp nemen biteri belgisiz.

Tosyn jaıdy tamashalaýmen tur. Aqyry, qasqa sıyry qurǵyr bir úıdiń esigi ashyq turǵan aýlasyna syp etip qoıyp ketken. Sıyrdy iz ókshelep qýǵan.  Andaqul da osy aýlaǵa ene bergen. Andaqul osy  tusta,  qarsy aldynda jymıa kúlip turǵan Aıaýlymdy kórgen. –Opyraı, sonda manadan beri munyń ókpesi óship, óksheleı qýyp júrgeni osy úıdiń sıyry bolǵany ma? Masqara-aı, el-jurt... Oılamaǵan jerden Andaqulǵa anadaıdan órshelene ókirip, aldyńǵy aıaǵymen jer tarpyp, shańdata bastaǵan buqa tyǵyryqtan shyǵar jol siltegendeı edi.

-Saǵan kele jatyr edim,- dedi bul. Jolda sıyryńdy súzip jatqan buqadan aıyryp aıdaı keldim. Sende sharýam bar edi.

-Úıge kir.

-Joq, júre sóılessek. Muny estigen Aıaýlymnyń áke-sheshesi úılerine bettegen.

Sheshesi: -Apyr-aı, áıel qyryq shyraqty degen osy da, qarshadaıynan seniń qyryńa iligip, mektepti bitirer-bitirmesten qalaǵa oqý izdep qańǵyp ketip, úsh-tórt jyl degende ne bitirgen oqýy, ne basybaıly baıy joq jıyrma segizge deıin jar qusha almaı, kári qyz atana bastaǵan tusta  baıǵus balanyń baǵy baılandy-aý!- dep,- ishkenim iriń, jegenim jelim bolyp júrgende, shynymen-aq baǵy janǵaly tur ma?- dep tátti oıǵa berilgen...

Ákesi : «Bul zántalaq  oqýǵa baramyn dep qoıarda qoımaı atań ólse atamaıtyn qara qashardy sattyryp, aqshasyn jambasyna basyp ketip edi. Sodan ne ólimin, ne tirimin degen habaryn bildirmesten jatyp aldy. Shyqqan qyz shıden tysqary, bul da ony izdemedi. «Sheshesi, qyzyńdy izdemeısiń be?»-dep  yzyńdap qulaǵynyń qurtyn jegen tusta: «Óziń baryp bir habaryn bilip kel»,- deýmen shekteletin.

Ómiri Sarqamystan attap shyqpaǵan bul baıǵustyń aýzyna qum quıylatyn. Aqyry, qurysynshy ózi keldi. Esikten kire mamyrap: «Qara qashardyń aqshasy»,- dep bir býda aqshany qolyna ustatty. Qaıdan alǵanyn kim bilsin? Bul suramady.

 Osy sát kempiriniń:

- Áı, shal!- degen daýsy onyń oıyn bólgen.

- Iá,- dedi bul jaqtyrmaı.

- Ardan-qordan bezgen myna qar eki keshtiń arasynda Andaquly bar bolǵyrmen qoltyqtasyp qaıda ketip barady? Kórshilerden uıat...

Bul sátte ishki qyjyly syrtqa teýip, ashynyp turǵan shaly buǵan alaıa qarap:

- Áı!- degen zildene til qatyp,- qyzyńnyń ábden ashylyp-shashylyp bolǵan artyn alaqanyńmen baspaqsyń ba? Qyzyńdy tyı, qalaǵa jiberme!- dep Qudaıdyń zaryn qylǵanda...

- Bul, baıǵus, qıt etse meni kinálap shyǵa keledi,- dep oramalynyń ushyn kózine apara bergen áıeline:

- Já,- dedi álemtapyryq bolǵan júzin jylytyp,- sen Alladan búgin túnde ekeýin tósektes qyla kór!- dep tile. Sodan keıingisin maǵan qaldyr,- degen qyryldaı sybyrlap.

Al bul sátte Andaqul Aıaýlymǵa:

-Apam úıde joq edi, úıde joq,- dep qaıtalaýmen kele jatyr edi. Onyń munysyna Aıaýlym:

-Tipti jaqsy,- degen nazdana erkelep,-onda ekeýmiz bastańǵy jasaımyz, bildiń be? Andaqul:

-Bastańǵy?.. Bastańǵy deısiń be?- dep  jol boıy suraýmen bolǵan.

-Muny munshalyqty máńes dep kim oılaǵan? Seniń osy ashyq aýyzdyǵyńdy paıdalana alsam jarar edi.

Sóıtip, tyrnaǵyma bir iliktersem. Qalada jappaı qysqartýdyń qurbany bolyp jumyssyz,  jatahanasyz qalǵan tusta Pasha atty orys shalyna úı jumysshysy bolyp jaldanyp, jeke basty beısharanyń bir aıǵa jeter-jetpes ýaqytta qoınyna kirip alyp aıtqanyma kóndirip, aıdaýyma júrgizip, birshama kólemdi zeınetaqysyn keregime jarattym.

Qara qashardyń aqshasyn ákeme qalaı qaıtaramyn dep júrip ár kesh saıyn shaly qurǵyrdy qushaǵyma alyp, onyń azdy-kópti aqshasyn súlikshe soryp, aqyry, ákemniń aqshasyn jınaqtadym. Sóıtip júrgende óne boıymdy bıleı jónelip, yrqymdy alyp, degbirimdi qaldyrmaı degenine kóndiretin  erkekqumarlyq atty dertke ushyraǵanymdy sezbeı de qalyppyn.

Sol sát Andaqul úıdiń esigin ashyp, buǵan:

-Joǵarylat!- degen. Úıge kirgen boıda muny dıvanǵa qaraı jetelegen. Aıaýlym: «Bastańǵy bastaımyz!»- degen yntyǵa sybyrlap. Áp-sátte ústindegi lypasyn kóz ilespes shapshańdyqpen sheship tastaǵan ol muny qushaqtaı dıvanǵa jantaıa bergen.

-Esiktiń kúrshegi...

-Alań bolma, bul -bastańǵy ...

Ol úshin eshkim de...Osy bir ańsarly sátti ańsaı kútken qumarlyq qurty Aıaýlymnyń óne boıyn bylaı qoıyp, oı-sanasyn barǵan saıyn tumandatyp jibergen edi. Ol sol sátinde qumarlyq qursaýynda bolatyn. Keshki shaı ústinde Andaqul: «Bastańǵy degen osy de!

Keremet, keremet eken!» - dep aýzyn ashyp, kózin jumyp  tamsanýmen bolǵan.

-Muny munshalyqty aqymaq dep kim oılaǵan? Degenmen Pashaǵa qaraǵanda, qýatty tizeli eken.

-E-e,-dedi álden soń Aldeke,- bul bastańǵynyń basy ǵoı... Úlkeni alda.

-Solaı ma? Tek esińde bolsyn.

Erteń úılený týraly sóz bolmaıtyn bolsyn.

Tek búgingi bastańǵyny na  vysshem ýrovne  ótkizeıik. Ekeýi soǵan kelisken. Bálkim, ózara bastańǵy atandyryp, tósekte tósterin túıistirgen mahabbat atty uly sezimge jol ashýǵa qaýqary da yntasyn da jete túsine qoımaıtyn osy bir ushqalaq sezim lap etken sátte jalp etip sóner me edi?

Tek Aıaýlymnyń ákesi, keshegi belsendi  Qabylqaıyr aralaspasa.

Ol áıelinen:

-Qalaı qyzyńa Andaqul sóz aıtyp pa?- dep suraǵan.

-Joq, ekeýi jaı...

-Jaıy qalaı?

-Endi jastar ǵoı, oınap-kúlip degendeı...

Buǵan : «Qaqpas ıt,  sen ne dep tursyń? Oınap-kúlgendi kórseteıin men oǵan!» -  dep esikke bettegen. Kúıeýiniń susty júzinen seskengen ol: « Alla, óziń saqtaı gór! Myna shaly qurǵyr Andaquldy  ashý ústi jazym etpese jarar edi»,- deýmen bolǵan.

Onyń bul qorqynyshy negizsiz de emes edi. Kezinde talaıdyń dám-tuzynyń ıt jekkende taýsylýyna sebepker bolǵan bul sumyraıdyń qandy sheńgelinen Abzal marqum da qutyla almady ǵoı. Qutyla almady. Abzal buǵan kóńil bildirip júrgen. Ortaǵa bul kelip kılikpegende, kim bilsin?..

Ony úıinen aldap alyp shyǵyp, ishkizip mas qyldyryp, pishtirip tastapty. Alla saqtasyn! Jurt solaı desedi. Ol kezde «Bas jarylsa, bórik ishinde, qol synsa, jeń ishinde» dep biletin qarıalar bolar is boldy dep jabýly qazandy jabýly kúıinde qaldyrdy.

Al Abzal baıǵus ıt qorlyqpen kóz jumdy ǵoı.  Al munyń ákesi: «Baıǵus, óle-ólgenshe, jaryǵym-aı, shybyn janymnan qorqyp, seni qandy balaq qaraqshyǵa berdim –aý! Keshir ákeńdi, keshire gór!»- dep egilip ótti. Ony bulaıǵy jurt qaıdan bilsin?!..

Tereń oıǵa berilgendigi sonshalyq:

-Apa, apa deımin, aýyryp qalǵanyń qaı jaǵysyń?- degen kórshi áıel ıyǵynan túrtip.

-Joq, joq,- dedi bul,- bir oıǵa berilip tur edim.

-E-e, myna zamanda kimniń oıy ornynda deısiz?

-Biz júgimizdi býyp-túıip qoıdyq.

Mashına tosyp otyrmyz. Qalaǵa kóshemiz. Keter aldynda árýaqtarǵa quran oqytpaqpyz. Soǵan keshke atam ekeýińizdi shaqyra keldim.

-Baramyz, baramyz,- dedi bul,- aýylda eshkim qalmaı barady- aý.

-Onyńyz ras bizden keıin taǵy eki-úsh úı qalaǵa kóshpek.

Al bul sátte óriske malyn shyǵaryp turǵan Andaquldy atynyń keýdesimen qaǵa-maǵa toqtaǵan Qabylqaıyr qarǵyp túsip, túsin sýytyp:

-Bizdiń qyzǵa qashan quda túspeksińder?- dep suraǵan.

-Ondaı áńgime bolǵan emes. Biz jaı... oınap- kúlip...

Osy sát jan-jaǵyna jaltaqtaı qaraǵan Qabylqaıyr mańaıda tiri jan joq ekenine kózi jetken tusta, Andaquldyń kindiginen tómen sart etkizip  salyp jibergen. Ańdaýsyz turǵan bul kindik tusyn qos qolymen basyp, qulyndaǵy daýsy quraqqa shyǵyp, záresi ushyp eńirep jiberýge shaq qalǵan.

-Tyńda!- dedi bul qatqyl únmen,- sen  Abzalǵa  meniń ne istegenimdi estip pe eń?

Sol sıaqty seni de pishtirip tastaý, úı ormanyńdy órtep jiberý sen sıaqty toqtylyq tonaýy joq súmelekti tereń qazyp tebe kóme salý maǵan túk emes bildiń be?- dep aqyryp qalǵanda, bul shoq basqandaı shoshynyp yrshyp túsken. Osy sát Qabylqaıyr: «Ana shesheńdi Aıaýlymǵa quda túsýge jiber! Uqtyń ba?

Osy jumadan qaldyrma!»- degen yzbarlanyp til qatyp. Onyń sózi qandaı yzbarly bolsa, túri sondaı úreıli edi. Sol kúnnen bastap budan maza ketken. Ásirese Qabylqaıyrdyń: «Tereń qazyp, tebe kómý»,- degeni qulaǵynyń túbinde yzyńdap turyp alǵan.

Abdyrap júrip jumanyń da jaqyndap qalǵanyn ańdamaı da qalǵan edi.  Dalaǵa bettep bara jatqan muny sheshesi toqtatqan.

 Janyna jaıǵasa otyryp:

-Osy Aıaýlym bizge kelin bolsa,- dep sóz bastaǵan. Bul onyń sózin únsiz tyńdaǵan.-Qarsy emessiń ǵoı?..

Sol sát Qabylqaıyrdyń ashýly júzi kóz aldyna kele qalǵan bul: «Qarsy emespin»,- degen. Birtúrli berekesi qashyp, sasqalaqtap . Sóıtip, Aıaýlym ekeýi shańyraq kótergen. Soǵan da jyl ótip barady. Bir kúni oıda-joqta namaz oqyp otyrǵan sheshesiniń: «Arýaǵyńnan aınalaıyn, Qareke-aý, jatqan kórińnen aqyretińdi súıretip kelip, tas qarańǵy qorada bilegimnen shap berip ustaı alyp: «Seniń ulyńnan meniń shópshegim... Aıaýlymnyń aıaǵy aýyr»,- dep  qyryldaı sybyrlaı ulyńa keler jumadan qaldyrmaı shópshegimdi aıttyr degen edińiz,   aıtqanyńdy eki ettim be? Joq.

Tek shópshegim ekiqabat degen edińiz. Pushpaǵy qanar túri joq degenin qulaǵy shalǵan. Sonda munyń bári Qabylqaıyr tóbettiń shantajy  bolǵany ǵoı . Kókeńdi kózińe kórseteıin. Áıtpese ómirden ozǵanyna eki ǵasyrǵa taıaý ýaqyt ótken. Qarakeń... kórden shyǵyp, aqyretin súıretip qaıdan kelsin?».  Esikke buryla bergende úı ishi qarańǵylanyp  aıaq asty kóterilgen quıyn ushyrǵan áldene áınekke sart ete túsip, shynysy byt-shyt bop namaz oqyp turǵan sheshesin murttaı túsirgen.

-Astapyralla!..

 Bul sheshesiniń sońǵy sózi edi...

Aıaýlym men Andaqul shaǵyn qalalardyń birinde turyp jatyr. Munda kóship kelisimen Andaqul osyndaǵy bazarda saýda jasaıtyn qyz-kelinshekterdiń taýarlaryn bazarǵa bazardan qoımalaryna tasıtyn júkshi bolyp ornalasty. Tańǵy altydan bazarǵa ketip, keshki toǵyz-onda súrinip, jyǵylyp úıge sharshap- shaldyǵyp oralatyn. Ol tamaǵyn apyl-ǵupyl iship tósekke jyǵylatyn. Tipti muny esinen shyǵarǵandaı edi. Buǵan yza bolǵan Aıaýlym birde ústine qonjıa ketken.

Sol sát kózin ashyp alǵan Andaqul: -Arsyz neme, men saǵan sharshap jatyrmyn,- dedim ǵoı dep. Ata turyp jaǵynan salyp jibergen. Toqtar, aqylǵa keler. Aqyr sońynda, tósek qyzyǵynan basqa da erli-zaıyptylar arasynda ǵasyrlar boıy qalyptasqan adamı qarym-qatynastar baryn  uǵynar degen munyń oıy kúl bolyp, kókke ushqandaı edi.

Kóp uzamaı Aıaýlym úıde turǵan azdy-kópti aqshany alyp, baryn kıip, baılaýyn salyp Andaqul jumysqa ketkende kórshi qalalardyń birine taıyp turǵan. «Aýrý qalsa da, ádet qalmaıdy» degen ras eken. Qalanyń ortasynda taman kafe, restoran jıi shoǵyrlanǵan tustan páter jaldaǵan. Tek qaltalary qalyń, áıelqumarlardyń da aıaǵyna  qarjylyq tusaý túsken kezi edi bul.

Sodan bul ár qıyrdan qalaǵa júk ákeletin, alysqa qatynaıtyn júrgizýshilerdiń  jolyn torýyldap, birer ret azdy-kópti nápaqa da tapqan. Birde tún ortasynda taman ózi mingen mashınanyń júrgizýshisi:

-Oıbaı, bizdiń jigitterdi MAI toqtatyp, tekserip jatyr. Siz túse turyńyz tez, tez!»- dep degibirin alǵandyǵy sonshalyq- bul sómkesine qol sozǵanda: «Ony maǵan berińiz!»- dep qolynan julyp alǵan. Bul jerge túsken sátte mashına qozǵalyp júre bergen.

Sóıtip, bul Qudaıdyń quba jolynda qańǵyp qala berdi. Tólqujattan, aqshasynan aırylǵan ol kóz jasyn kóldete otyryp Andaquldy esine alǵan. Sol tusta Andaqul da  buǵan qansha izdeý salsa da, kórdim bildim degen jan bolmaǵan. Al polısıadaǵylar: «Siz taǵy da joǵalǵan áıelińizdi izdep keldińiz be? Bálkim, ony óziń óltirip tastaǵan shyǵarsyń?..»- deýden ári asa almaǵan.

Sharasyzdyq, aqyr sońynda, ózin tósekke alyp urǵan. Syrqaty kúnnen-kúnge meńdep bara jatty. Dárigerlerdiń jazyp bergen dárisin alyp ishýge aqshasy joq edi.

-Apaı, otyryńyz, qaıda barasyz?  Bunyń janyna kelip toqtaǵan jigitterge:

-Ekibastuzǵa,- dep jónin aıtqan.

-Biz de solaı qaraı baramyz.

Otyryńyz, jigitterdiń biriniń kózi munyń moınyndaǵy alqasyna, qolyndaǵy júzikterine túsken. Ol bir aýylǵa jaqyndaǵan tusta jigitter: «Bel jazyp alsaq qaıtedi?» - degen.

-Áı, myna qatyn kekseleý bolsa da, jaramdy sıaqty. Moınyndaǵy alqasy, qolyndaǵy júzikteri.

-Uqtyq,- desti analar. Tek qanyna ortaqtaspaı-aq qoıaıyq. Aýyldyń aldyndaǵy qalyń shilikke kelip toqtaǵan bular:

-Apaı, túsińiz osy arada biraz boı jazyp, oınap-kúlip alsaq.

-Opyr-aı, á... júzi jylyp, jymyńdap sala bergen.

-Tý-ý,  tamasha, aıtary joq tamasha ekensiń.

 Bul onyń estigen sońǵy maqtaýy edi.

-Oıbaı, meniń astym shanshyp barady!

-Ne deıdi myna qatyn?

- Bıchtiń ózi bolmasyn.

Bireýi muny kózden qoıyp jiberip,ekinshisi muny urǵanda, óltirgende ne ónedi? Onan da alqasyn, syrǵasyn, júzikterin alyńdar. Emdelýge qarajat kerek emes pe? Al, kettik,- dep tartyp otyrǵan. Abyroı bolǵanda, jol kútip turǵan muny áldekim tanyp:

-Siz Andaqul aǵanyń áıeli emessiz be?

-Iá,- dedi bul.- Otyryńyz, aǵaı sizdi joǵaltyp...

Osy sóz Aıaýlymnyń qulaǵynyń túbinde yzyńdap turyp alǵan. Mine, ol ózderi turatyn úıge qaraı bettep keledi. Apyr-aı, Andaqul qarsy alar ma eken?.. Qýyp shyqsa qaıtem?- degen kúdikti oı meńdegeni sonshalyq – bir sát eshkimniń kózine túspeı- aq mańaıdaǵy jumysyn toqtatqan kóp shahtalardyń birine qulap ólsem.

Joq, asylyp ólsem, - degen san-alýan oıǵa berilgen. Jeme- jemge kelgende, óne boıy qaltyrap, taıqyp shyǵa bergen.

 Buǵan esik ashqan kekse áıel muny tanyp, jolyn kes-kestep:

-Ket, ket, kózińdi joǵalt! Andaqul maǵan úılengen. Endi Andaqul- meniki, ket.   Aıaýlym ony qaǵa-maǵa entelep ene bergen. Tipti bolmaǵannan soń keýdesinen keri ıterdi.

Sol-aq eken sartpa-surt tóbeles bastalyp ketti. Ótken aılardyń ishinde talaı erkekten, talaı áıelden taıaq jep pisip qatqan Aıaýlymǵa  ana áıeldiń uryp-soqqany shybyn shaqqandaı áser etpegen. Álden soń ol ananyń shashyn julyp, betin tyrnap, ıtshe tepkilep, kókesin kózine kórsetken. Ábden sileleı taıaq jegen anaý dalaǵa atyp shyǵyp, beze jóneldi.     

Bul úıge kirgen tusta kereýet ústinde sulyq jatqan Andaqul kózin ashyp:

- Keldiń be, keldiń be ? Tiri ekensiń ǵoı?!.. Bar ekensiń ǵoı?!..- dep kemseńdeı bastaǵan. Bul da tósekke tańylǵan Andaqulǵa qaraı qustaı ushqan.

- Saǵynttyń ǵoı,-deıdi Andaqul entige dem,- alyp ketpeshi, qasymda bolshy.

Bul onyń ómirden óz jolyn taba almaı, aryna daq túsirip, shantaj  qurbany bolǵan beıshara Aıaýlymǵa degen aıanyshy ma, joq álde?.. Jasqa da, kárige de birine erte, birine kesh aq sáýlesin túsiretin mahabbat shirkinniń kesheýildep jetken kórinisi me?.. Tap basý qıyn edi.  Ekeýi birin-biri qushaqtap, súıip, buryn-sońdy bolmaǵan lázzát sezimin bastan keshýde edi.

Súleımen Baıazıtov                 

---