InfoHub Logo

31 mamyr — Qazaqstan tarıhyndaǵy eń aýyr, eń qaraly kúnderdiń biri. Bul kún saıası qýǵyn-súrgin men asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni retinde belgilengenimen, onyń tarıhı, rýhanı jáne adamı salmaǵy resmı datadan áldeqaıda aýyr. Bul — bir halyqtyń jartysyna jýyǵy qyrylyp, aman qalǵany úreı men úmitsizdikte ómir súrgen dáýirdiń, totalıtarlyq júıe qasiretiniń sımvoly.

HH ǵasyrdyń 30-jyldary qazaq halqy qoldan uıymdastyrylǵan eki zulmatpen betpe-bet keldi: biri — asharshylyq, ekinshisi — saıası qýǵyn-súrgin. 1931–1933 jyldary keńestik bılik qazaqtyń dástúrli ómir saltyn joıyp, otyryqshylandyrý men ujymdastyrýdy kúshpen engizdi. Nátıjesinde qazaq halqynyń úshten biri ashtyqtan qyrylyp, tiri qalǵany Qytaı, Aýǵanstan, Iran, Túrkıa asyp bosyp ketti. Bul – bir ulttyń tamyrynan aıyrylýy, tynysy tarylyp, bolmysy shaıqalýy edi.

Al 1937–1938 jyldary bastalǵan saıası qýǵyn-súrgin kezinde qazaqtyń betke ustar azamattary, Alash qozǵalysynyń qaıratkerleri túgelge jýyq atylyp ne túrmede azappen óltirildi. Olar ulttyń bolashaǵyn oılaǵany úshin, til men mádenıetti saqtaýǵa tyrysqany úshin «halyq jaýy» atandy. Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Maǵjan Jumabaev, Sáken Seıfýllın syndy tulǵalar qasiretti zamandaǵy júıeniń qurbanyna aınaldy. Olardyń sońynan qazaqtyń muǵalimi, dárigeri, ınjeneri, sheneýnigi — bári repressıa quryǵyna ilikti.

Biraq bul qasiret tek atý jazasymen shektelmedi. Qazaqstan jeri tutas bir túrme alańyna aınaldy. Karlag, ALJIR syndy eńbekpen túzeý lagerleri myńdaǵan adamnyń taǵdyryn tozaqqa aınaldyrdy. Bul lagerlerde tutqyndalǵandar adamdyq qasıetin aıaqqa taptatyp, ashtyq pen aýyr eńbekke jegildi. Ondaǵylardyń kinási — ultqa qyzmet etý, erkin oılaý, namysty bolý ǵana edi.

Totalıtarlyq júıe tek tándi ǵana emes, rýhty da syndyrǵysy keldi. Qazaq mektepteri jabyldy, ulttyq mádenıetke tyıym salyndy, dinge sengender qýdalandy. Halyq úreıde ómir súrip, bir-birinen kúdiktenip ómir súrýge májbúr boldy. Adamdar tipti jaqyn dosy, kórshisi, týysy týraly jalǵan donos jazýǵa májbúr boldy — aman qalýdyń jalǵyz joly osy edi.

Búgin biz sol jyldardyń qurbandaryn eske alyp otyrmyz. Alaıda, bul kún formaldylyqqa aınalmaýy kerek. Bul kún — ulttyń jan jarasyn qozǵaıtyn, ádilet pen shyndyqty talap etetin kún. Repressıa qurbandary aqtalǵanymen, olardyń arman-muraty tolyq aqtalǵan joq. Qazaq qoǵamy ol murattardy tolyq júzege asyra aldy ma? Ultqa adal qyzmet etken arystardyń izimen júrip kelemiz be, álde taǵy da únsizdikke úırenip aldyq pa?

Bul — jaýaby aýyr suraq. Óıtkeni búgingi zamanda da sóz bostandyǵy, erkin oı, ádilet úshin kúres áli de ońaı emes. Demek, 31 mamyr — tek tarıhqa úńiletin kún emes, búgingi shyndyqqa syn kózben qaraıtyn kún. Tarıhty tek este saqtaý az, odan sabaq alyp, qaıtalamaý — eń mańyzdysy.

Sondyqtan bul kún — estelik emes, eskertý. Rýhanı táýelsizdik úshin kúres áli de jalǵasyp keledi. Al saıası qýǵyn-súrgin men asharshylyq qurbandaryn eske alý — sol kúrestiń júrek túbindegi únsiz arqaýy.

Halyqty ashtyqpen qyryp, rýhyn qorqynyshpen tunshyqtyrǵan júıe ketkenimen, onyń kóleńkesi jadymyzda qaldy. Ol kóleńkeni tek shyndyqty aıtý, ótkenge týra qaraý, ádiletke umtylý ǵana jeńe aldy.

Berdaly ORAZ