InfoHub Logo

(Tarıhı drama)

Ábdiǵapar – 1916 jylǵy kóterilis kósemi
Tynyshbala – Ábdiǵapardyń jubaıy
Amangeldi – halyq batyry, sardar
Jaǵypar – Ábdiǵapardyń inisi, 22 jasta.
Oıaz – dýan basshysy
Gýbernator – Torǵaı oblysynyń general-gýbernatory M.M.Eversman
Ahmet Baıtursynov – zıaly qaýym ókili
Ábdirahmanqajy - bolys
Smaǵul Tokın –halyq ókili
Dosaıqajy – el aqsaqaly
Dosan bı – el aǵasy
Qosymsha Álibı Jangeldın, Keıki, Daýylbaı, Qazıma, patsha áskerleri, aýyl adamdary, urylar.

Birinshi kórinis

Jazyq dala. Avansenada oıǵa batqan Ábdiǵapar. Baılaýly jandaı dármensiz kúıde. Sahnada túrli oqıǵalar tizbegi ótip jatady.

Qoıshybaı: Báıbishe, áı, báıbishe. Al, qazanyńdy qamda! Búgin qaqpanyma bir teke túsipti. Ózi de múıizi qamshy saptaı iri kıik eken.

Qazıma: Tipa, tipa. Bala-shaǵanyń nesibesi ǵoı, ábden qyzylsyrap otyr edik.

Qoıshybaı: Jınap júrgen terileriń qaıda álgi, dýanǵa jármeńkege aparyp, qant-shaı alyp keleıin.

Qazıma: Jalǵyz atyńdy salyqqa berdiń. Baıǵus-aý, jaıaý qalaı barmaqsyń?

Qoıshybaı: Qudaı bergen eki aıaq, eki qolym aman bolsyn. «At joq» dep ash otyramyz ba? Myna turǵan jer ǵoı, dáneńe etpes...

Qazıma: Óziń bil onda, jolaı Teńdorba qaınaǵanyń úıine soǵyp, bir sháı iship alarsyń. Má, biraz jınalyp qalypty ǵoı. Qudaıym jolyńdy ońǵarsyn.

Qazıma Qoıshybaıdyń moınyna qorjynyn ilip, jolǵa shyǵaryp salady.

Qoıshybaı: Buıyrsa osy qorjyndy toltyryp oralarmyn. Qorjyn, óziń aıtpaqshy Teńdorba qaınaǵańa da sálem berip qaıtaıyn. Jármeńkeniń qyzyǵy tarqaı qoımaǵan shyǵar.

Sharýasyna kúıbeńdep keri aınalǵan Qazıma. Ysqyryp ándetip bara jatqan Qoıshybaı. Aldynan qarýly soldat shyǵa keledi.

Soldat (qolynda qarýy, masań kúıde): Ah,ty, kırgız! Stoıat! Toqta! Rýkı vverh! Qolyńdy kóter deımin men saǵan.

Qoıshybaı. Taqsyr-aý, náshindik...

Soldat: Jap, aýzyńdy. Ne istep júrsiń munda? Aıt janyńnyń barynda.

Qoıshybaı (qolyn kóterip jalynyp): Men mynaý Aqmyrzadanmyn. Jármeńkege bara jatyrmyn. Jaıaý bolǵasyn tóte salǵan edim.

Soldat: Soq, ótirikti. Qaýyn urlaýǵa keldiń ǵoı, á? Kórsetem men saǵan baqshaǵa túskendi. Baran...

Soldat ony tepkileı jóneledi. «Aǵaıyndar-aý, qutqar!» dep jan daýsy shyǵa shyryldaǵan Qoıshybaı. Amangeldi, Smaǵul bastaǵan bir top adam atyp shyǵady.

Smaǵul: Áı, soldat, bas-kózge qaramaı nege urasyń jazyqsyz adamdy?

Soldat: Ket bylaı jolymnan, qaýyn jegisi kelgen eken, «jegizem» men senderge...

Amangeldi (jolyn bógep): Eı, naqurys, kózińe qara. Bir túınek úshin kisi óltireıin dep pe ediń?

«Urlaǵan joqpyn, batyreke, buıyrmasyn. Baqshasyna tısem Qudaı ursyn. Qutqara kór myna tajaldan» dep beziregen Qoıshybaı.

Soldat (Amangeldige óshige qarap, myltyǵynyń shúrippesin qaıyryp kezeı bastaıdy): Ne dediń? Qaıtalashy...

Amangeldi: Esiń barda eliń tap, bozakesh. Ótiń jarylyp ketse de aıtarym osy.

Soldat keketip: Ah, ty kırgız, solaı ma?!

Soldat myltyǵyn Qoıshybaıǵa qaraı usyna beredi. Atyp turyp uńǵyǵa keýdesin tosqan Ábdiǵapar. Ony eshkim kórmegendeı. Soldat myltyǵyn atyp qalady. Uzynynan sulaǵan Qoıshybaı. Qaptap ketken myltyqty soldattar. «Qoryqpańdar, aǵaıyn. Qudaı ózi bergen janyn ózi alady. Táýekel! Bulaı basyndyryp qoıaǵa bolmaıdy!» dep aıǵaı salǵan Amangeldi. Ár jerden «Árýaq!», «Oıbas!», «Aqjol!», «Amanjol!», «Shaqshaq!», «Sandybaı!», «Barlybaı!», «Janqoja!» dep urandaǵan halyq. Dúrkin-dúrkin aspanǵa atylǵan myltyq. Typ-tynysh qara túnek. Joqtaý aıtqan Qazıma. Janyna kelip súlesoq kúıde júrelep otyra ketken Ábdiǵapar.

Qazıma: Basymnan ushty saıranym,
Qazaǵa bar ma qaıranym.
Aqyryń kúıgir aq patsha,
Taýsylar qashan oıranyń?
Biz bir ǵárip zarlanǵan,
Qarańǵyny qarmanǵan.
Basyma tústi-aý zor náýbet,
Keń dúnıeni tar qylǵan.
Kózimnen aqty-aý qandy jas,
Qasiret batty-aý janyma,
Turmandy tulpar aldyrǵan.
Aıdyndy shalqar kól qaıda,
Jazıra, jasyl bel qaıda?
Bel taıanyp súıener,
Úkimetili el qaıda?
Elin jatqa talatpas,
Arystan týǵan er qaıda?

Qamshysyn úıirip, zekirgen Daýylbaı starshyn Qazımany «áı, qatyn, suńqyldama. Elde baıy ólgen sen ǵana ma, úkimetke qarsy shyqqan ózinen kórsin. Bolys-ekeń suratyp jatyr, salyǵyńdy tóle» dep jelkelep alyp ketedi. Oǵan ara túspek bolǵan Ábdiǵapardy elemeıdi. Jer taıanyp, qasiretke batyp, eńsesi ezile túsken Ábdiǵapardyń ústine Amangeldi, Keıkilerdi ertken Álibı Jangeldın jaqyndaıdy.

Álibı: Shynjyr balaq, shubar tós, jeti atasynan bılik úzilmegen sen búıtip qınalǵanda, qalǵan qarasha qaıtip tózip júr eken? Jer betin jaıaý aralaǵanda túıgenim, quldyqqa túsken halyqqa Qudaı da qolyn sozbaıdy...

Selk etken Ábdiǵapar. Dirildep basyn kóterip, qolyn kókke sozady.

Álibı: Kókten kómek kelmeıdi. Qumdy jıyp tas qylý, quldy jıyp bas qylý bizdiń qolymyzda. Tuıyqtan qashyp, uıyqqa tap bolǵan eldi qaıtsek tyǵyryqtan shyǵaramyz?

Amankeldi, Keıkiler myltyǵyn sýyryp, sustana qarap turyp, Álibıge erip shyǵyp ketedi. Olardy súlesoq kúıde kózimen shyǵaryp salyp, basyn syǵymdaǵan Ábdiǵapar. Baıaý basyp, oǵan taıaý kelgen Tynyshbala.

Tynyshbala: Halyq - Qudaıdyń bir aty. Endeshe, qaýymnyń amanaty - Qudaıdyń amanaty! Laýhyl maqpýzda pesheneńe jazylǵan taǵdyrdan qashyp qutyla almaısyń. Aldyńda eki jol bar. Tek tańdaýdan qatelespe, sultanym...

Tynyshbala aqyryn jylystap, sartyldatyp soıyl siltesken qazaqtar paıda bolady.

Dúkenbaı: Áı, qańǵyma ıt, qaıyr anaý jylqyńdy. Jerime nege túsesiń?

Qaıyrbek: Tart tilińdi. Aıaqty maldy arqandap baǵam ba, endi qaıt deısiń maǵan?

Dúkenbaı: Qańǵyp, elińnen údere kósh degen men emes.

Qaıyrbek: «Arqa tynysh bolsa, arqar aýyp nesi bar». Jerimdi jetiskennen tastaǵam joq. İrgeme órt tıgesin kóshtim. Túp atamyz bir týǵan baýyr emes pe edik?

Dúkenbaı: Óı, qulaǵyńnyń ishin, tap túp atańnyń sol...

Olar kerildesken qalpy alystap, Jaǵypardyń tulǵasy kórinedi. Qolyna ustaǵan syryǵy bar.

Jaǵypar: Assalaýmaǵaleıkým, Qapar kóke...

Ábdiǵapar únsiz.

Jaǵypar (ıyǵynan tartqylap): Qapar, kóke. Kóke deımin...

Ábdiǵapar: Á, Jaǵyparmysyń? At-kóligiń aman ba?

Jaǵypar: Áıteýir, tilge keldiń be? Balbal tastaı bezerip, túsiń qashyp ketipti ǵoı.

Ábdiǵapar: E... qabyrǵa saıyn qaıǵym bar, omyrtqa saıyn ýaıym bar. Qulaǵymnan qalyń eldiń zary keter emes. Já, meni qoıshy. Óziń nege kidirdiń?

Jaǵypar: Aldymen dýanda poshtanyń kelýin kúttim. Aıtqandaı, minekeıińiz...

Qoınynan bir býma gazet alyp beredi. Ábdiǵapar gazetti sholyp qaraı bastaıdy.

Jaǵypar: Sodan eki júris qylmaıyn dep jolaı Qaıyńdyǵa soqtym. O, Qudaı, toba, qalyń toǵaıdyń ishinen óziń aıtqan synǵa tolar syryq tabý qıynǵa túskeni... Eki kún sharlap, áıteýir tapqandaı boldym.

Ábdiǵapar: Ien toǵaıdan eki kún izdeseń, beker aǵash emes shyǵar. Beri ákel, kóreıik...

Ábdiǵapar gazetti qonyshyna tyǵyp, syryqty qolyna alyp, salmaqtap kóredi.

Ábdiǵapar: Paı, paı, Qudaıdyń qudireti-aı... Osynsha minsiz jaratarmysyń? Myltyqtyń temirindeı túzý, suńǵaq, qyzdyń bilegindeı... Ón boıynda bir bez joq. Jaradyń, Jaǵyparym. Eńbegiń esh ketpepti.

Jaǵypar: Kóke, muny qaıtpeksiń... Iip doǵa qyla ma desem, jińishke. Jetekke de kelmeıdi. Soıylǵa da jaramaıdy-aý. Álde naıza sapqa ma?

Ábdiǵapar: Naıza men soıyldyń zamany ótkeli qashan?! Qazir myltyqtyń dáýreni júrip tur. Áıtse de, ot qarýdy da jeńer kúsh bar, Jaǵypar.

Jaǵypar: Ol qandaı kúsh?

Ábdiǵapar: Eń myqty qarý – júrektegi rýh pen senim.

Syryqty Jaǵyparǵa berip, qoınynan shubar ala týdy alady.

Ábdiǵapar (kúnge jaıyp kórsetip): Myna qasıetti shubar ala tý – babamyz Tileýliden qalǵan mura. Osy baıraqty kóterip Tileýli batyr Ábilqaıyr, Abylaı handardyń qol astynda jaýǵa shapqan eken. Joryqtardyń bárinen jeńispen oralypty.

Jaǵypar: Batyr babamyzǵa Qydyr ata:

«Qanjyǵanyń qanynan berdim,
Tebinginiń terinen berdim.
Bet alǵan tusyńnan berdim,
Aq naızanyń ushynan berdim» dep bata bergen ǵoı. Qydyrdyń tilegi qabyl bolǵany da...

Ábdiǵapar: Áı, Jaǵypar-aı. Ańyzdy da zamany týdyrady. Ol qazaqtyń bir týdyń astynda, Abylaıdyń aqbýrasyndaı jaýyna qarsy shabynyp turǵan kezi edi ǵoı. (Týdy búktep qoınyna salyp) Al, qazir qazaq ta - bir, buıdaly taılaq ta - bir. Buıdany úzbeı baqyt joq. Biraq, buǵaý bulqynbasań buzylmaıdy. Myna qaıyńdy bapta. Bir qys qar astynda, bir jaz kún astynda qaqtalyp, ábden jarasyn. Sonda ǵana týǵa laıyq bolmaq.

Qamshysyn bilemdeı ustaǵan ashýly Dosan bı jelke tustan shyǵa keledi.

Dosan bı. Han Nıazdyń tuqymy, úıirden bólingen saıaqtaı shettep, taǵy neni oıǵa aldyńdar?

Ábdiǵapar men Jaǵypar «assalaýmaǵaleıkým» dep sálem beredi.

Dosan bı (jerdi qamshymenen bir uryp).Esendik surasyp, ezip turar jaıym joq, Ábdiǵapar. Óziń aıtshy, jeńgen ıt jeńilgen ıtti neshe jyl talaıdy?

Ábdiǵapar (keri burylyp): Bosada bastaǵasyn kóńilde kirne qaldyrma...

Dosan bı. Aıdyń kúni amanda, arysymdy aldyryp, elge emes, jerge qaraǵan jaıym bar. Qynyna syımaǵan semserińniń baldaǵy basqanyń qolynda ketti. Syrt aınalsań «súıinshim» osy, kegińdi ulyq qaıtardy. Endi jeriń keńidi. İniń isti bolyp, aıdalyp barady.

Ábdiǵapar (jalt burylyp): Kóne jaranyń betin tyrnaspaıyq, Doseke. Amangeldi taǵy ne búldirdi?

Dosan bı. Torǵaıda úlken janjal shyǵyp, otyz jigit qamaýǵa alynypty. Oraıyn paıdalanyp, baqaı esebi barlar domalaq aryzdy qarsha boratyp jatsa kerek...

Ábdiǵapar. Otyz jigitti qamaýǵa aldy deımisiń? Túrmesine qoısha toǵytýǵa kóshken eken de.

Dosan bı (júrelep otyra ketedi). Er ekenińe seneıin - «ókpege qısań da, ólimge qımaıtyn» márttigińdi bir kórset. Osy tóńirekte oıaz ben kúbirnatyrǵa sózi ótetin bir adam bolsa, ol - óziń. «Jekseń jetegiń bar, ustasań etegiń bar» dep, aldyńa keldim.

Ábdiǵapar (dúr silkinip). Aıtqanyń bolsyn, Doseke. Bul saparǵa barymdy salaıyn.

Dosan bı. Janym qysylǵanda jaǵańnan alyp óktemdep edim. Usaq kıkiljińdi umytyp, keńdik tanytqanyńa razymyn, Han Nıazdyń tuqymy.

Ábdiǵapar: Qotanǵa qasqyr shapqanda ıt te birikpeı me, bıeke?!

Dosan bı (orynan shapshań turyp qyzyna sóılep). Sony uǵarlyq jan qaıda? Bas basyna bı bolǵan anaý patshanyń qarǵybaýly tóbetteri arsyldaǵanyn qoıyp, aýyz sala bastady. Baltyrymdy qanatty. İshime iriń toldy, kókeıime jegi qurt tústi. Eskekpen urǵan balyqtaı qashanǵy máńgireımiz? Keleshegiń kók tuman... Adasqan qoıdy bastar aıshyq múıiz aq serkem emes pe ediń? Ne bel keter, ne belbeý keter, basta! Kórset bir jolyn.

Ábdiǵapar. Tý túbinde sert aıtar kún de alys emes. Aqkózdik jasap arandaý ońaı. Aldymen qarýymyzdy qamdaıyq.

Dosan bı. Qaıraýly bir qanjaryń Amangeldiń emes pe? Silteı almasań saǵan sert. Qıyp túspese oǵan sert. Bodaýyna berme basqanyń. Jattyń dúresin soqtyrǵansha, óziń jazala.

Ábdiǵapar. Jaǵypar, bı aǵańdy jaqsylap shyǵaryp sal da, atty ázirle. Dýanǵa attanam.

Dosan bı men Jaǵypar shyǵyp ketedi. Ortada oıǵa shomǵan Ábdiǵapar.

Ábdiǵapar. «Jeńgen ıt jeńilgen ıtti qansha jyl talaıdy?» deı me? Tiliń ashshy bıim-aı, tilip aıtasyń-aý. Alaýyz eldiń bir ıtaıaqtan as ishe almas ıtten nesi artyq? Bolmashy bılik úshin týǵan halqyn talaǵan bolystardy asyrandy tóbet demeı kór. Biraq, dúregeılerin aıtaqtap, qanyńdy aǵyzǵan úlken ıt - aq patsha emes pe?! Endeshe, ımperıadan irge bólmeı, eldiń basyndaǵy qaıǵy bulty ashylmaıdy. Biraq, ondaı kúsh qaıda? Ormandy baltamen otap taýysa almaısyń, oraıyn taýyp ot qoısam, onyń jalyny jaılaýymdy uıpap ótse qaıtpekpin?

Entelep júgirip kelgen Jaǵypar.

Jaǵypar. Kóke, túnde jylqyǵa ury tıipti. Barymtashylar úsh adam eken. Jigitter soıyldasyp, úsheýin de túsirip alypty.

Arqandaýly úsh uryny ákelip tizerletken Ábdiǵapardyń jigitteri.

Ábdiǵapar (ár qaısysyna jeke-jeke úńilip). Kim bular?

Jaǵypar.Attarynyń tańbasy, kıim kıisi Aral jaqty nusqaıdy. Til alyp úlgirgenimiz joq.

Ábdiǵapar: Tym shalǵaıdan kelgenine qaraǵanda, meni muqatpaq bireý boldy ǵoı. Úsheýin de tirideı kómip, tek basyn shyǵaryp qoıyńdar... Janyna eshkim jýymasyn. Sońynan izdeýshi kelse, kisi basyna kúmis erli qara arǵymaq, bir-bir myltyq bolsyn qaıtarymy.

Jaǵypar.Tirideı kóm deısiń... Kóke tym qatal jaza emes pe?...

Ábdiǵapar shyǵyp bara jatyp nuqyp: Munyń da mánisi bar. Buljytpaı orynda. Barsha jurt habardar bolsyn.

1 Ury. Meımanań ábden tasyǵan eken, Ábdiǵapar.

2 Ury. Sen bizdi bulaı jazalaı almaısyń. Seniń súıengeniń qaı sharıǵat? Úkim shyǵaratyn qazy emessiń. Kóp qazaqtyń birisiń.

3 Ury. Astamsyma, orystyń zańynan báribir attaı almaısyń.

Ábdiǵapar. (jalt burylyp) Sharıǵatty qalasań – darǵa asylasyń. Al, ulyqqa júginseń – ıt jekken aıdalyp, ıtke jem bolasyń. Joǵalǵan mal qurly qadirleriń bolsa, kórelik. Kim izdep keler eken?

Jaǵypar men jigitteri qarsylasqan urylardy jelkeler alyp ketedi.

Ekinshi kórinis

Torǵaı. Oıazdyń keńsesi. Tórde İİ Nıkolaıdyń portreti. Qujat toly shkaf. Uzynsha ústel. Ortada grafın. Telefon.

Oıaz: Tórlet, Abdýlǵapar Janbosynovıch.

Ábdiǵapar: Alda razy bolsyn, oıaz myrza, qurmetińizge rızamyn.

Oıaz: Eh, Abdýlǵapar, Abdýlǵapar. Ústińizden túsken aryzdar tom-tom bolyp qalyńdaǵan saıyn, Siz ben bizdiń araqatynasymyz da aýyrlaı túskendeı me, qalaı? Tanysam deseńiz marhabat.

Ústel ústine qalyń tomdy tastaıdy.

Ábdiǵapar: Aryz jazý sahara saltynda joq edi, qalaısha tez arada súıekke sińgen keselge aınalǵanyna tańym bar. Sirá, adal básekege táýekeli barmaıtyn bısharalar, baqtalasýdyń ońaı jolyn tapqan sıaqty ǵoı.

Oıaz (grafınnen staqanǵa araq quıyp): Másele baqtalastyqta bolmaı tur ǵoı, Abdýlǵapar Janbosynovıch. Siz eki jyl buryn bolystyqty óz erkińizben tapsyrdyńyz emes pe?

Ábdiǵapar: Iá...

Oıaz: Nege? Osyny túsindirip bere alasyz ba? Sol mansapqa qoly jetpeı qusada júrgender qanshama?

Ábdiǵapar: Men áýelden mansap kóksep, bolystyqqa talasqan adam emespin. Ózderińizge belgili, úkimettiń tútin basyna salǵan salyǵyn «baılar tólesin, kedeılerge maza berińder» dep men bolystarǵa talap qoıdym. Bul qara halyqtyń kóńiline qonǵanmen, bıleýshilerge jaqpady. Aqyry, ústimnen aryz kóbeıip, Qaratorǵaı bolysyn ekige bólip, jańa ashylǵan Kórtoǵaı bolysynyń eki tizgin, bir shylbyryn maǵan ustatty.

Oıaz: Iá, Siz engizgen «baı salyq» buqaradan qoldaý tapty. Alaıda, osy bir «ásire áleýmetshil ıdeıa» qandaı paıda boldy? Bul saıası kereǵar kózqarasy úshin jer aýdarylǵan Mıhaıl Vasılev pen Vasılıı Bondarchýktardyń keńesi emes pe? Álde jasyrynyp kelip, úgit júrgizip júrgen Jangeldınniń aqyly ma?

Ábdiǵapar: Jutaǵanǵa jylý jınap, qysylǵanǵa qol ushyn sozý - dalanyń salty. Baılar myń bas malynyń júzin satyp, salyq tólese de qylshyǵy qısaımaıdy. Al, on-on bes qarasyna kúni qarap, qalt-qult eken bıshara sharýaǵa bir bastyń ózi aýyr salmaq. Aýqattylar kedeıler úshin tólesin dep «baı salyqty» engizgenim ras. Dáýletten zeket berý dinniń paryzy, sharıǵatta da bar saýapty is.

Oıaz (staqandaǵy araqty iship jiberip): Jaraıdy, bul ýájińizge ılanýǵa tyrysaıyn. Biz Sizge osy armanyńyzdy júzege asyrý úshin arnaıy bolys ashyp berdik. Qolyńyzdy qaqqanymyz joq. Bul bile bilseńiz, ólsheýsiz qurmet. Sol senimdi aqtaýdyń ornyna, qysyltaıań shaqta qyzmetten bas tartqanyńyzdy opasyzdyq deýge aýzym barmaı otyr.

Ábdiǵapar: Ómirde bılikten de bıik murat bar. Jıhan soǵysyna baılanysty salyqtyń túri men mólsheri kóbeıýi halyqty ábden tıtyqtatty. İshki jaqtan yǵystyrylǵan rýlar sany údemese kemimek emes. Jer taryla bastady. Torǵaı kólemine halyq syımaı barady. «Azǵana asqa baqaýyl bolma» dep, halyqtyń múddesine qaıshy keletin abyroısyz mansaptan, ash júrgendi artyq sanadym.

Oıaz. Solaı de... Al, myna aryzǵa ne deısiz? «Úkimetke qarsy narazylyǵy órshigen shonjar Ábdiǵapar, el ishinde patsha aǵzamǵa qarsy úgitke belsendi kiristi. Mańaıyna toptap jigit jınap, ury ustap, bolystarǵa ses kórsetýin qoıar emes. Kókshetaý jaǵynan Judyryq, Syzdyq sıaqty qaraqshylar sonyń aýlyn panalap otyr. Kezinde arazdasqan belgili baýkespe Amangeldi Úderbaıulymen qaıtadan aýyz jalasty». Osyǵan seneıin be, senbeıin be?

Ábdiǵapar (myrs etip). Ári qaraı jalǵaı berińiz...

Osy sátte oıazdyń kómekshisi ústel ústine taǵy bir aryzdy ákelip qoıyp, qulaǵyna sybyrlaıdy.

Oıaz. Aıtyp aýyz jıǵansha taǵy bir aryz tústi. Oqıyq. «Ábden astamsyǵan Ábdiǵapar Janbosynuly, dala dástúri men úkimet zańyna da pysqyrmaı, jeke dara bılik júrgizýge kóshti. Jónimen ketip bara jatqan Kishi júzdiń úsh jigitin ustap alyp, jerge tirideı kómip, qun ornyna myltyq suratyp otyr». Sizge qarý ne úshin kerek, Abdýlǵapar myrza?

Syrtta gúrsildegen myltyq daýysy.

Ábdiǵapar ornynan turyp syrtqa kóz salyp: Bul dýanda shirkeý men meshit, mektepten buryn anaý kazarma salyndy emes pe? Myltyq – jeti qazynanyń biri, «jaıaý júrseń taıaǵyń, qarnyń ashsa tamaǵyń». Meniń jalǵyz qarýymnan kúmandanasyz, al, kúni-túni nysana kózdep, soǵys ónerine mashyqtanyp jatqan anaý topty ásker sizge ne úshin kerek, Oıaz?

Oıaz (ashýlanyp ústeldi bir uryp). Bul kırgızdar tumsyǵyn tyǵatyn másele emes, doǵar tájikelesýdi. Qolǵa túsken úsh adam, meıli, olar ury bolsyn, tergep, teksermeı qatań jazalaýǵa qaqyń joq. Úkimettiń zańy bar tezge salatyn.

Ábdiǵapar. (baıaý únmen) Úkimettiń zańy bolsa, dalanyń da óz dástúri bar. Qazir eldiń jaǵdaıy máz emes. Urlyq-qarlyq órship tur. Úkimet zańy muny tıýǵa qaýqarsyz. «Urylar ulyqtarmen aýyz jalasyp otyr» dep oılaıdy ashynǵan halyq. Bulaı kete berse, bir kúni bulǵaq bastalary haq. Sol úshin qatal jaza qoldanýyma týra keldi. Al, siz tutqyndaǵan otyz jigittiń qylmysyn túgel tekserdińiz be?

Oıaz. Olardy tergep, tekserýge ýaqyt ta joq, qulqym da joq. Bári de baskeser, baýkespeler. Eh, bul qanisherlerden qutylar kún qashan týady eken?

Ábdiǵapar. (daýysyn jumsartyp) Meniń kelý sebebim de osy jaǵdaıǵa baılanysty edi, oıaz myrza. Maǵan senińiz, qaraqshylardy ózim jazalaımyn. Qashqan-pysqan qandyqoldardy kózimnen tasa qylmaı, shekten shyqqandardy el aldynda qara bet qylýymnyń sebebi endi túsinikti shyǵar? Torǵaı túrmesine qamalǵan otyz jigittiń ishinde meniń týystarym da otyr. Arasynda Amangeldi de bar. Qylmyskerlerdi qolyma berseńiz, ómiri el betine qaraı almaıtyn etip ózim jazalaıyn. Orys bıligi sottasa, qyr qazaǵynyń narazylyǵy órshı bermek. Ár jigittiń artynda rýly eli tur. Munyń arty jaqsylyqqa aparmaıdy.

Oıaz. Siz árqashan tereńnen oılaısyz, Abdýlǵapar. Biraq, ımperıaǵa degen munshalyqty qamqor nıetińizge ılana almaı otyrǵanym. Onyń ústine Amangeldi Úderbaıuly - saıası qylmysker. «Torǵaı jármeńkesindegi qandy qaqtyǵysta orys muǵalimin tap sol qaraqshy mert etti» degen kórsetindi bar. Bul - gýbernıa soty qaraıtyn is.

Ábdiǵapar qaltasynan alyp taıtuıaq altyn salynǵan dorbany qoıady.

Ábdiǵapar. Amangeldi osyǵan deıin de úsh ret isti boldy. Kóshimbek bı bastaǵan týystary, qaıynjurty ony Kókshetaý sotynan da alyp shyqty. Qazaqtyń barymtaǵa túser jylqysy bitpeı bul jalǵasa bermek. Tentekti tek dalanyń soty ǵana toqtata alady. Amangeldi - arly jigit. Siz meni túsindińiz dep oılaımyn, myrza.

Oıaz. (qolyn bir siltep «osymen bul áńgimeni toqtataıyq» degen ısharamen) Sizge qoıar mańyzdy bir suraǵym bar edi, Abdýlǵapar Janbosynovıch. Qazir jahan soǵysy júrip jatqanyn bilesiz. Orys halqy qarý alyp shaıqasta júr. Meıirban patsha aǵzam sonda da buratana halyqtardan ásker alǵan joq. Ágarakı, qazaqtan soldat ala qalsa, Siz oǵan keliser me edińiz?

Ábdiǵapar. Buny qazaqtyń oqyǵandary qostap, únemi gazette jazyp keledi. Qazaq - týmysynan qabiletti halyq. Jaqsyny da, jamandy da tez meńgeredi. At ústinde soıyl siltesken adam, myltyq alyp shaıqasqa da túse alady. Tek soǵys ónerin, qarý jasaýdyń tetigin úıretse bolǵany.

Oıaz. (myrs etip) Tetigin úıretse deńiz... tetigin úıretý. Mıǵa syımaıdy... Rahmet Sizge, Abdýlǵapar myrza. Shyǵa berińiz.

Ábdiǵapar qoshtasqan ıshara jasap shyǵyp ketedi. Ortada oıǵa batqan oıaz taıtuıaq altyndy salmaqtap turady.

Oıaz. Daaa, ońaı shaǵylar jańǵaq emes. Saýdalasa biledi. Degenmen, onyń qaraqshylarynyń jazasyn jeńildetý kerek boldy endi... Jabaıylar Sibirge baryp ne qaryq qylar deısiń. /Oıǵa batyp/ Qudaı umyt qaldyrǵan qý medıen. Bir qarasań túk qyzyǵy joq surqaı dala. Sol dalada qandaı tartys, tirshilik úshin maıdan júrip jatyr. Bularda bolashaq joq. Beıne shuńqyrda qalyp qoıǵan balyq sıaqty. Súzekińdi sal da, shúpirletip ala ber. Imperıa úshin men kimmin? Jáı bir qulmyn. Al, myna jurt úshin qaharym hannan beter. Endeshe, kırgızdar ózderi aıtpaqshy, «barynda batyp ish». «Daıýt berý, bút begý. /Qyzmetkerlerine buıyryp/ Jınalyńdar, jolǵa shyǵamyz.

Oıaz qolyn siltep, tez-tez basyp shyǵyp ketedi.

Úshinshi kórinis

Torǵaı dýan. Daýryqqan jurt. Ortada uzyn minber.

Dúkenbaı. Áskerge adam bermeımiz!

Qaıyrbek. Malymyzdy, jerimizdi alǵany azdaı, endi janymyzǵa qol salaıyn dedi me?

Qoıanbaı. Patshanyń qyzyl ıttiń terisine mór basyp, «qazaqtan ásker almaımyz» degen anty bar.

Dildábek. It emes, buzaýdyń terisine.

Dúkenbaı. Aq patsha antynan taımasyn...

Nárikbaı. Onsyz da sińirimiz shyqqany azdaı, endi soldattyń inin qazý qalyp edi.

Qoıanbaı. Bala ólgenshe shal ólsin, meni jiber, balam qalsyn.

Súleımen. Qaýlaǵan kók quraqtaı órenderimizdi otqa salyp qalaısha shydap otyrmaqpyz?

Daýylbaı. Dabyrlamańdar, gýbernator kele jatyr...

Nárikbaı. Kúbernatyrdyń ózimen sóıleseıik...

Qaıyrbek. Oıbaı-aý, oǵan qarsy sóz aıtar kimiń bar?

Oıaz, gýbernator jáne Ahmet Baıtursynov, kúzetshileri, birer baı-bolystar minberge shyǵady.

Oıaz. Qurmetti kırgız myrzalary! Patsha aǵzamnyń 1916 jylǵy maýsymdaǵy jarlyǵyn túsindirý úshin bizge gýbernator Eversmannyń ózi kelip otyr. Bul Mıhaıl Mıhaılovıchtiń senderge kórsetken qurmeti. Muny eskerýleriń kerek. Qazir ımperıada jaǵdaı kúrdeli. Kırgızdar buǵan deıin jomarttyq tanytyp, Reseı-German soǵysyna shıkizat, et, jylqy ótkizip, qoldan kelgen kómegin kórsetti. Marhabatty patsha-aǵzam bul jaqsylyqtaryńyzdy umytpaıdy.

Amangeldi. Eı, surqyltaı, seniń ne aıtaryń belgili. Biz gýbernatordy tyńdaýǵa kelip turmyz. Patsha jarlyǵyn óz aýzymen aıtsyn.

«Durys aıtady, gýbernator sóılesin» dep qostaǵan halyq.

Gýbernator. (Amangeldi jaqqa ashýly kózben qarap) Kim bul?

Oıaz. Amangeldi degen býntar osy. Sizdiń sóıleýińizdi talap etedi.

Gýbernator. Talapshylyn bulardyń... Ne túsindiretini bar. Uly mártebelimniń jarlyǵy boıynsha soǵysqa Orta Azıadan, ishinara Sibir halyqtarynan 19 ben 43 jas aralyǵyndaǵy 400 myń er adam rekvızısıalanady. Jospar boıynsha kırgızdardan 240 myń adam tyl jumysyna alynady. Birinshi kezeńde 19-31 jas aralyǵynda, ekinshi kezeńde 32-43 jas aralyǵyndaǵylar jóneltiledi. Torǵaı oblysynan 60 myń adam jiberiledi. Bul – mindet! Patsha jarlyǵy talqylanbaıdy.

Seńdeı soǵylyp, meń-zeń kúıge túsken halyq.

Qoıanbaı. Astapyralla.

Qaıyrbek. Aq patshadan ynsap ketken eken.

Dúkenbaı. Sumdyq ǵoı mynaý.

Nárikbaı. Qyrylmaǵan nemiz qaldy.

Qoıanbaı. Gúbernatyr qatty ketti ǵoı.

Oıaz. (julqynyp) Nemenege buldanasyńdar. Jaqsylyqty bilmeıtin óńsheń ońbaǵandar. Sender ne, zıaly qaýymnan aqyldysyńdar ma? Álde uly orys halqynan jandaryń artyq pa?

Oıaz «túsindir» degendeı Ahmet Baıtursynovqa ym qaǵady.

Ahmet Baıtursynov. Aǵaıyndar, bekerge daýryqpaıyq. Sózge qonaq berińder. Maıdanǵa shaqyrǵannan qorqýdyń qajeti joq. Jalǵyz qazaqtar ǵana emes, ózge mıllattar da alynyp jatyr. Tyl jumysy degen tek ǵana soǵysý emes, maıdan óńiri mańaıynda jol salý, qurylys turǵyzý sıaqty jumystarǵa jegilý. Barsańdar óner úırenesińder, zamannyń qalaı ózgerip jatqanyn bilesińder. Kózderiń ashylady ári túrli salyqtan bosatylasyńdar. Jalaqy alasyńdar. Bizder, Alash azamattary, maıdanǵa alynǵandarǵa tilmashtyq kómek kórsetip, qaqyn qorǵaıtyn eriktiler uıymdastyrmaqpyz...

Ábdirahman. (toptyń ortasynan shyǵyp) Aıtqanyńnyń bári jón, Ahmetjan. Ulyqsat bolsa, meniń bir saýalym bar.

Gýbernator. (zirkildep) Bul qaısy taǵy, ne aıtpaq?

Ahmet Baıtursynov. Bul - Imanquldyń Ábdirahmany degen kisi. Dindar, qajy. Maıqaraýdyń bolysy. Elge syıly, áskerge kóp jylqy bergen jomart adam.

Gýbernator. Onda sóılesin...

Ábdirahman: Bizdiń qazaq patshany Qudaıdyń jerdegi kóleńkesi dep, buıryǵyna qarsy kelmegen jurt edik. Úkimet ne surasa da, búlk etpeı kóndik. Odan turmysymyz ońalyp, janymyz qalar túri kórinbeıdi. Keshegi halyq ıesi handarymyzben «qazaqtan ásker almaımyz» dep anttasqan aq patsha sertinen taıyp, nızamyn ózgertti. «Ýáde - Qudaı sózi» degen qaıda qalady? Sózinen bir taıqyǵan aǵzam, erteń jany qysylǵanda jastarymyzdy oqtyń aldyna aıdap salmasyna kim kepil?

«Durys aıtady» dep qostaǵan halyq.

Amangeldi. (atyp shyǵyp qolyn sermep) Ábekeńdiki jón sóz. Bir adam da bermeımiz. Patshanyń qıanaty shekten shyqty. Gýbernator túgili, Nıkolaıdyń ózi kelse de aıtarymyz osy. Orysqa qalqan bolamyz dep jat jerde basymyz qalǵansha, atamekenimizde alysyp óleıik!

Nárikbaı. Baýyzdarda laq ta baqyrady. Bizdi aıaıtyn úkimet joq, ózekti janǵa bir ólim.

Dúkenbaı.Aq patsha búıtip «jarylqamaı-aq» qoısyn.

Súleımen. Barmaımyn maıdanǵa.

Qaıyrbek. Bermeımin balamdy áskerge.

Halyq tolqýy kúsheıip, minberdegiler sasqalaqtap, abyr-sabyr kúıde.

Oıaz janushyrǵan kúıde kómek kútken keıippen: Abdýlǵapar Janbosynovıch, Abdýlǵapar Janbosynovıch. Siz ne deısiz, basý aıtyńyz mynaý elge.

Halyq qalt tynyp, Ábdiǵapar minberdiń aldyna kelip, gýbernatorǵa kózin tiktep, qamshysyn sozady.

Ábdiǵapar. (kúrt ózgergen jalyndy únmen) Menen janyńdy súıinter sóz shyqpas, oıaz. «Halyq qalasa han túıesin soıady». Jolaıyraqqa kelgende jádigóılenip, jurtymnan bóline almaspyn. Eldi ábden ashyntqan ózderiń. «Qarǵa da bolsa halyq edik», qurmetiń qaıda, gýbernator myrza? Kırgız emes, qazaq deseń, tiliń qyrqylyp qala ma? Shirene-shirene aqyry shiderdi úzdińder. Men kelispeımin patshanyń jarlyǵyna. Sender bizdi adam ǵurly kórip turǵan joqsyńdar. Mal sıaqty tirketip jatyrsyńdar. Oqyǵandar «qazaqty áskerge alyńdar, soǵys ónerin úıretińder» dep jalynǵanda qaıda qaldyńdar? Endi jan alqymǵa kelgende, janashyrsısyńdar. «Ittiń ıesi bolsa, bóriniń táńirisi bar!». Alla dep atqa qonaıyq, aǵaıyn!!!

Urandap, ereýildegen halyq. Gýbernator men oıazdy qorshaǵan soldattar, sońyna ergen bolystar saqtana qorǵanyp, bir búıirge yǵysyp, shyǵyp ketedi. Amangeldi bastaǵan top olar da jelpinip, bir bólek ketedi. Ortada bir-birinen kóz almaı jaqyn kelgen Ahmet Baıtursynov pen Ábdiǵapar. Olardy ańdyp, tyń-tyńdap qalǵan Daýylbaı.

Ahmet Baıtursynov. (kúızele) Munshalyqty aqkóz emes ediń ǵoı, Ábdiǵapar. Kópe-kóreneý otqa aıdaǵanyń qalaı? Ereýildi emes, el bolýdy oılasań netti?

Ábdiǵapar. /tebirenip/) Kemel aqyl qısynyn keltire almaǵan nárseniń, albyrt ashýmen sheshiletin tusy bar. Qazir halyq ashyqqan qyrandaı. Iesine túsýden taıynbaı tur. Temirdi qyzyp turǵanda soǵyp qalsam deımin. Meniń maqsatym – dúrbeleńdi paıdalanyp, ozbyr patshadan irgemdi bólý, buıdamdy úzý.

Ahmet Baıtursynov. Orys - patshaly el. Ońaılyqpen aldyrtpaıdy. Erteń ásker shyǵaryp, qynadaı qyrady ǵoı. Basqa óńirde qanǵa bóktirip jatyr qarsylasqandy. Sony túsinseńshi. Arystanmen arpalysar shamań bar ma? Qolyńda qarýyń da joq.

Ábdiǵapar.Uıasyna qater tóngende judyryqtaı torǵaı ábjylanǵa qarsy turmaı ma? Torǵaı qurly bolmaǵanymyz ba? «Kúshim teń emes» dep buǵa berseń, suǵa beredi. Qazir eń oraıly sát. Myna soǵys patshany ábden shatqaıaqtatty. Kópke uzamaı óziniń de aıaǵy kókten keler.

Ahmet Baıtursynov. Jurt bitkenmen jaýlasyp, ekonomıkasy turalaǵan ımperıanyń kúni taıaý da shyǵar. Biraq, jylandy úsh kesseń de kesirtkideı qaýqary bar ǵoı. Jaǵasy seniń qolyń jeter jerde emes.

Ábdiǵapar. (minberge kóterilip) Maǵan salsa, jeti basty aıdahar bolyp ketsin. Quldyqqa máńgilik tóz deısiń be endi? «Qazaqtardyń ómir súrýiniń ózi problemaǵa aınaldy» dep gazetińe jazǵan óziń emes pe ediń? /Qonyshynan gazetti alyp Ahmetke ustata salady/ Qulyn etine kekirik atyp, qymyzǵa mas bolsa, odan arǵyny oılamaıtyn meshkeılerge el tizginin ustatty. Bıligińniń bıigi bolystyq. Ádildik izdep júginseń, týralyq qylar tóre joq. Ulyǵyńnyń jemsaýy – qurdymnan beter. Attap bassań – para. Qyl arqany qyltamaǵymdy qysyp barady. Búıtip qorlyqqa tózgenshe, aqyryp maıdanǵa shyǵaıyn.

Ahmet Baıtursynov. Bizdiń de kóksegenimiz - derbes el bolý. Onyń da kókjıegi kóringendeı. Men «sońyna ergen támam jandy qanǵa bóktirip alasyń ba» dep qorqam.

Ábdiǵapar. (Minberden túsip) Meniń kúresim - ádilet kúresi. Jeńsem - ǵazy, ólsem - sheıitpin. Ókiner túgim joq. Baqytqa barar jol qashan jeńil bolypty?

Ahmet Baıtursynov. Túbi qaıda soǵary belgisiz táýekeldiń qaıyǵyna mindiń, Ábdiǵapar. Taǵdyr daýylynan saqtasyn, artyńa ergen halyqty jarǵa uryndyrmasań jarady. Qazaqtyń qaıraty aqylyna baǵynbasa ne shara?

Ábdiǵapar. (Ahmet Baıtursynovty qushaqtap) «Qabanǵa ergen qanǵa boıalady» deýshi edi. Eń qaterli saparda júrsiń, Óziń de saq bol, Ahmet. Óz ákeń Baıtursyn men Aqtasty ıtjekkenge baılap bergen bul el saǵan opa bere qoımas. Baýyrlaryn oılap, qaıǵydan qan jutqan anamnyń nalasyn oılasam, kókiregimdi kernegen kek janyma maza bermeıdi.

Ahmet Baıtursynov. Oq tıip on úshimde oı túsirgen, júrektegi jaramdy qozǵadyń-aý. Ákemdi sottatqan orystan opa kútpeımin. Biraq, shen úshin emes, el úshin tózip júrgenimdi túsin.

Ábdiǵapar. Táýekeldiń ótkelinen aman ótsek, jolymyz toǵysar. Kóriskenshe qaıyr, qosh, naǵashy!

Ahmet: Alýa apama duǵaı sálem, jıen...

Ekeýi qushaqtasyp qoshtasyp, Ábdiǵapar jalt burylyp, jyldam basyp shyǵyp ketedi. Óz-ózimen oıǵa shomǵan Ahań kúbirlep óleń oqıdy.

Ahmet Baıtursynov:

Qaltyldaq qaıyq minip espesi joq,
Teńizde júrmiz qalqyp keshpesi joq.
Jel soqsa, quıyn qýsa jyljı berý,
Bolǵandaı taban tirer eshnárse joq.
Bul kúıge búgin emes, kópten kirdik,
Aldy-artyn ańdamaǵan betpen kirdik.
Shyǵarmaı bir jerden bas, bir jeńnen qol,
Alalyq alty baqan dertpen kirdik.
...Ee, saharada órt shyqty. Jalyny qazdaı qalqyǵan qazaqtyń qanatyn sharpymasa netti!

Ashýly oıaz ben gýbernator Ahańnyń ústine jetip keledi. Sońdarynda lápbaıshyl tobyr.

Gýbernator. Bul ne masqara, jabaıy kırgızdarǵa jelik bitti degen ne sumdyq? Ahmet myrza, osy ýaqytqa deıin júrgizgen agıtasıalaryńnyń nátıjesi qaıda?

Ahmet Baıtursynov. (gazetti usynyp) Biz jazýdaı jazdyq. Halyq qazir ashýǵa erik berip otyr. Munyń bári Stolypın reformasynyń kesiri. Sabasyna túsý úshin qazynaǵa ótken qunarly jerlerin qaıtaryp, salyqtan bosatarsyzdar, bálkim...

Gýbernator. Ańsapsyń, qaıta bas kótermes úshin salyqty eseleý kerek bularǵa. Jerin taǵy alamyn. Qutyrǵan eken bálemder. Sen, oıaz, (jaǵasynan alyp julqylap) myna bolystaryń nege sóılemedi mana. Bergen pulyna qyzyǵyp óńsheń topas, boqqaryndardy qaptatqansyńdar bılikke. (Kebeje qaryn bolystardy nuqyp). Eldi erte alar biri joq. Anaý Ábdiǵaparlardy shyjymdap, ataq-mansap berip, óz jaǵyńda ustaý kerek edi. Amangeldi nege sottalmaǵan osy ýaqytqa deıin? «Búlikshilerdiń orny túrme» dep qashanǵy aıtamyn?

Oıaz. Keshirińiz gýbernator myrza. Ol ótkende basqasha...

Gýbernator. Bylshyldama. Tez Orynborǵa habar jiber. Tkachenko qoldaǵy bar soldatty alyp , attansyn Torǵaıǵa. Ol az deseń, Týrgenov pen Lavrentevtiń áskeri shyqsyn. Birin qaldyrmaı qyryńdar bas kótergenderdiń.

Ahmet Baıtursynov. Mıhaıl Mıhaılovıch... Olaı etýge bolmaıdy.

Gýbernator. Eshe kak bolady. Uly Rossıa úshin ter tógýge arlansa, onda men olardyń qanyn tógeıin.

Daýylbaı. Myrza, Ahmet Baıtursynovqa senýge bolmaıdy. Ol Ábdiǵaparmen ym-jymy bir adam. Jańa ǵana ekeýi áskerge adam bermeý jaıly sóılesti. Bular bir-birimen naǵashyly jıendi kisiler.

Gýbernator Ahmet Baıtursynovqa óshige qarap. Ah, solaı ma? Tak, sen kimsiń?

Daýylbaı. Men Qaraqoǵa bolysynyń starshyny Estaılaquly Daýylbaı.

Gýbernator. Sen bolys bolǵyń kele me?

Daýylbaı. Oıbaı-aý, myrza, endi oǵan...

Gýbernator. Sen búginnen bastap Ábdiǵapardyń janyna barasyń. Býntarlardyń árbir basqan qadamyn bizge baıandap turasyń. Shama kelse, Ábdiǵapardy óltir. Aldaǵy saılaýda tikeleı ózim basshylyqqa alyp, seni bolys saılatam. Uqtyń ba?

Daýylbaı. (ıilip) Siz úshin bárine daıarmyn, myrza.

Tórtinshi kórinis

Han saılaý rásimi.

Amangeldi. (qylyshyn sýyryp alyp) Aǵaıyn, on úsh bolystyń ıgi jaqsylary túgel jınaldyq. Bul - taǵdyrymyz talqyǵa túsken jıyn. Alash balasy atqa qonyp, antyn buzǵan aqpatshaǵa qarsy shyqty. Myna irgeńdegi Yrǵyzda Aıjarqyn han bastap el ereýilge shyqty. Qostanaı, Aqmola, Qarqaraly, Semeıde de tolqý bar. Oral, Saǵyz boıy, Jetisý jurty da janyn shúberekke túıip otyr. Ne erlikpen ólemiz, ne jeńemiz! Aqpatshany qulatpaı, qylyshty qynǵa salmaımyz! Kim ne deıdi?

Ábdirahman. Alla aldynda qaqymyz bir úmbet edik. Aq patsha teń kórmedi, kem kórdi. Ózderiń kýá, eldigimizdi kórsetip, myna Smaǵul bar, tórt adam elshi bolyp Peterborǵa deıin baryp qaıttyq. Adam eken, ıt eken degen biri joq. Mámileniń joly kesildi. Endi qalǵan jalǵyz tańdaý - ádilet maıdany. Sertten taıǵan patshanyń ózi, endi oǵan qarsy shyqsań da sharıǵat aıyptamaıdy. El múddesinen aıanarym joq, qalyń jylqymdy sarbazǵa atadym. Mine, men basqaratyn Maıqaraý bolysyndaǵy áskerge alynatyndardyń tizimi.

Ortaǵa alyp shyǵyp, tizimdi dar-dar etip aıyrady.

«Barlyq jerde spısokty tartyp alyp, órteý kerek. Kónbegen bolystardy óltiremiz» dep eleýregen Keıki, Jaǵyparlar.

Smaǵul qamshy kóterip. Ulyqtyń qamshysy kóp batqan bir jan bolsa, ol men shyǵarmyn. İrgesin de kórdim, túrmesin de kórdim. İshten irigen patshany syrttan shalyp, qashan qulaǵansha dińkelete bereıik. Qudaıǵa shúkir, dalamyz keń. Qımaıtyndaı, qıraıtyndaı qalamyz joq. Shańyraǵymyzdy arqalap, zeńbiregin súıretken soldatyn ıt áýrege salsaq deımin. Bul toqsannan asqan ákem Tókeniń de keńesi.

Ábdiǵapar. Bizdeı emes, ishki ahýaldan habaryń mol. Saǵan bári aıqyn, sen ne deısiń, Álı?

Álibı Jangeldın. (ortaǵa shyǵyp) Reseıdiń barlyq óndiristi qalalarynda jumysshylar narazylyǵy órship tur. Eńbekshi taptyń múddesin qorǵaıtyn bólshevıkter kúsh alyp keledi. Kóp ótpeı-aq ne saraı tóńkerisi, ne jalpyhalyqtyq revolúsıa bolary anyq. Patsha qulaıdy, al jańa úkimet senderdi jazalamaıdy. Jańa dáýir ornaıtyn kún jaqyn. Maǵan senińizder.

Ábdiǵapar. Meniń de oıym osyǵan ılanyp tur. Japonmen soǵys kezinde patsha jany qysylǵanda bılikti gosdýmaǵa berip qoıǵan. Myna soǵys odan bálen ese aýyr. Qarý qaǵysar kún týsa, Tóke qarttyń aıtqanyndaı, qasha urys salarmyz. Qalaı da endi oryspen odaq bolmaımyz. Átteń, kúshimiz kem. Álibı, sen janyńa Zıaýtdendi ertip jolǵa shyqsań qaıtedi? Buqara, Táshkennen oq-dári, qarý satyp alý kerek. Biráli baı bastaǵan dáýletti adamdar qarjy shyǵaryp otyr. Túbi urys sozylyp ketse, qandastarymyzǵa qaraı jylystaıtyn da kún týmasyna kim kepil? Pana bolar meken sholyp qaıt.

Álibı Jangeldın. Men qazirden bastap attanaıyn. Qaıtkende de berilmeńder!

Álibı Jangeldın jıynnan qol qýsyryp, shyǵyp ketedi.

Amangeldi. (zildi daýyspen) Soǵys – oıynshyq emes. Tatyrdaǵy shaıqasta bet aldy shaýyp, qanshama bozdaq qyryldy. Torǵaıǵa shabýylda alaýyzdyqtan kúshimiz álsiredi. Bulaı bolmaıdy, aǵaıyn. Arǵyn, Qypshaq, Naıman dep emes, bostandyq dep atqa qondyq áýelde. Sol úshin bizge ortaq tártip kerek. Rý-rýǵa han saılap, shekemizdiń qyzǵany shamaly. Ony keshegi Torǵaı shaıqasy kórsetti. Budan bylaı bir adamnyń dárgeıine baǵynaıyq!

«Jón sóz», «Ortaq han saılaıyq» dep qostaǵan halyq.

Dosan bı. Alystan boljar arysym, Ábdiǵapardan kemel kimiń bar? Tegin surasań, arǵy atasy han Nıaz!

Ábdirahman. Bárekeldi, handyqtyń joly Ábdiǵaparǵa tıesili.

Smaǵul. Atasy Iman Kenesaryǵa erip, oryspen óle ólgenshe soǵysyp ótti. Tasqa salsań maırylmas asyl bolat Amangeldi bas sardar bolsyn. Tar jolda túrmeniń dámin birge tatyp edik. Ozbyrlyqqa ashynǵan arystanym, aıqasta aldyrtpas dep senemin.

Qostaǵan halyq. Ábdiǵapar ortaǵa shubar týyn alyp shyǵyp, sóz sóıleıdi.

Ábdiǵapar. «Atqa mindiń, ajalǵa mindiń». Bul tek ezgige qarsylyq emes, eldik jolyndaǵy kúres. Musylmannyń belgisi – atam Tileýliniń shubar ala týyndy kóterdim. Aq patsha qulaǵansha attan túspeýge ant berdim!

«Ant berdik, ant berdik» «Alla jar», «ıá, áýraq, Qudaı, óziń qolda» dep shýyldaǵan jurt.

Dosaı qajy. Áı, Ábdiǵapar, Amangeldi! Kózimizdiń aǵy men qarasyn aldaryńa salyp berdik. Orynsyz otqa salyp, obalymyzǵa qalmańdar!

Ábdirahman. Al, káne, Dosaı qajy. Ber batańdy!

Dosaı qajy qolyn kóterip aldyǵa shyǵady.

Ýa, barsha áleýmet,
Surasań bata bereıik.
Patshaǵa qarsy attanyp,
Er qarýy - bes qarý,
Boıymyzǵa ileıik.
Bostandyq úshin tý ustap,
Alladan medet tileıik.
Qaharman qol, sarbazdar,
Kók tilgendeı jarqyldap,
Naızaǵaıdaı tóneıik.
Altyn japqan aq jebe,
Dáldep túırep naızany,
Jaý kóbesin sógeıik.
Qaıyrly bolsyn baǵyńyz,
Qutty bolsyn taǵyńyz.
Ǵadildik qylyp halqyńa,
Jaqqan saıyn jaǵyńyz.
Patshadan kórdik zábirdi,
Qaıǵyly turǵan shaǵymyz.
Qaıǵydan halyq arylsyn,
Altyn erli aq boz at,
Astyńyzda arysyn.
On bes myń sarbaz, qolyńa,
Qaharman erlik darysyn.
A, Qudaıym, ońdasyn,
Barsha áýlıe qoldasyn,
Ǵaıyp eren, qyryq shilten,
Jan-jaǵyńnan qorǵasyn, áýmın.

«Áýmın» dep qol jaıyp, tizerlegen top.

Ábdiǵapar. Bul maıdannyń joly aýyr. Qarýymyz kemshin, biligimiz tómen. Bizdi jeńiske alyp shyǵar qaırat – aýyzbirlik pen senim. Sondyqtan, on úsh bolysta Han keńesi saılaǵan elbegiler bılikti alsyn. Ulyqtyń jansyzdaryna aıaýshylyq joq. Ár jerde ustahanalar ashylyp, qarý soǵylsyn. «Qus qanatty poshta» qalpyna keltirilsin. Ázirge kórshi ýezerdi qosa almaımyz. Olardyń jelkesinde ulyqtyń uńǵysy tónip tur. Beker mert etermiz. Miner at, isher asty aıtpaǵanda, kıimimiz de ala-qula. Men ózim bastap, Qarsaqpaı, Jezdidegi aǵylshyn shahtalarynyń mata, qaıla-kúrekterin bopsalaımyn. Berse qolynan, bermese jolynan!

Amangeldi. Ár on adamǵa - bir qos, onbasy - júzbasyǵa, júzbasy - myńbasyǵa qaltqysyz baǵynady. Mergender jasaǵy men sholǵynshy topty Keıki basqarady. Aqtóbe jaqtan keler qaterge, bahadúr Shaqshaq Jánibektiń aq týyn kótergen Ospan hannyń sardary Qasymhan tosqaýyl qoısyn. Osy sertte turaıyq.

Dosan bı. Ár qyryq qoıdan bir qoı, ár bes qaradan bir bas zeket alynyp, azyq-túlik qory jasalsyn. Ury-qarylar qatań jazalansyn.

Ábdiǵapar. Sosyn, meni «han» dep dáserdeı qylmaı, «ámir» dep atasańdar eken.

Dosan bı. Qabyrǵadan qar jaýsa,

Atan súırer dóńbekti.

El shetine jaý kelse,

Erler kórer beınetti. Endi aıanyp qalmaıyq, qara qazan, sary balanyń qamy úshin, qaryndastyń ary úshin otqa da, sýǵa da túsýge ázirmiz!

«Sóz túıini osy», «budan basqa jol joq», «taıynbaımyz» dep dýyldasqan han keńesi.

Bosaǵadan attaǵan úsh ury tizerlep kelip otyra qalady.

Jaǵypar. Mynaý baıaǵy urylar ǵoı.

1 Ury. Kezinde týra joldan taıyp, aram kásippen jan baqqanymyz ras edi!

2 Ury. Sol shaqta bizdi qatań jazalap, ómirlik sabaq berdińiz.

3 Ury. Endi kúnámizdi jýyp, qalyń qolǵa qosylýǵa ruhsat berińiz, aldıar! Sizdi «aq patshaǵa qarsy kóterildi» dep estip, arnaıy at sabyltyp kelip turmyz.

Dosan bı. «Adasqannyń aıyby joq, qaıtip úıirin tapqan soń».

Amangeldi. (urynyń belindegi arqandy nusqap). Úsheýiń de sarbazǵa qosylasyńdar. Kezinde asaý jylqyǵa quryq salǵan qýsyńdar ǵoı. Endi sol eptilikterińdi soǵysta kórsetińder. Buǵalyqtaryńdy patshanyń zeńbiregine salyp, kókpar tartqandaı súıretesińder, solaı ma, Keıki?

Keıki. Maǵan salsa, temirin súıretip atty qara ter qylǵansha, oqtaýshysyn qasqa mańdaıdan ata salar edim.

1 Ury. Keıki aǵa, osy maıdan bastalǵaly neshe soldatty óltirdińiz?

Keıki. Sanap júrgen kim bar, áıteýir, Amangeldiden kóp óltirgenim haq. Áı, bir otyz-qyrqyn jer jastandyrǵan shyǵarmyn-aq. Aldıar?

Ábdiǵapar. Qulaǵym sende, er Keıkim?

Keıki. Qudaıǵa shúkir, qol astyńa «ury-qary» kóp jınalyp jatyr. Osyny paıdalanyp, aq patshanyń jylqysyn barymtalap alsań qaıtedi?

Qarqyldaǵan kúlki.

Ábdiǵapar. Basqa-basqa, men tap osy azamattardyń sarbazǵa qosylýyn jaqsy nyshanǵa balap otyrmyn. Bul - halyqtyń sanasynyń ósýi. El birikse, alynbaıtyn asý joq.

Han keńesi rýhtanyp taraıdy. Tý túbinde tolǵanǵan Ábdiǵapar. Esebin taýyp jylystap, qolyna semser ustaı kirgen Daýylbaı. Semser salmaqqa yńǵaılana bergenge, «myrzam» dep shar etken Tynyshbalanyń daýysy shyǵady. Jalt qaraǵan Ábdiǵapar Daýylbaıdy shalyp túsiredi. Ony búktep astyna salyp, semserin ıegine taqatqan Ábdiǵapar.

Ábdiǵapar. Kimsiń, kim jiberdi? Seni munda jumsaǵan kim deımin?

Daýylbaı. Gýbernatordyń ózi...

Ábdiǵapar. (Daýylbaıdy alqymynan alyp) Gýbernator saǵan qandaı tapsyrma berdi?

Daýylbaı . Kóterilisshilerdiń ár qadamyn ańdyp otyr, Ábdiǵapardyń kózin joı dedi, al, ne deısiń?

Ábdiǵapar. Óziń áke-sheshe, qatyn-balań bar nemesiń be?

Daýylbaı. (yzalana) Nemene, qatyndy toptap alyp, topyrlatyp bala súıýdi Qudaı seniń tuqymyńa ǵana jazyp qoıdy dep pe ediń?

Ábdiǵapar. (tańǵalyp) Sen, silimtik, zatsyz neme, sonda shynymen qazaqtyń dalasyn qan qaqsatyp, áıel-balasyn qyryp, eldi tonap jatqan patsha áskeriniń jaǵyna shyqqanyń ba?

Daýylbaı. Qazaqty qan qaqsatqan patsha ǵana ma eken? Qolyndaǵy bıligi bardyń bári tizesin batyrady. Sen, Ábdiǵapar, ádiletshil bolsań, baıaǵyda, anaý urdajyq aǵaıyndaryń, meniń qalyńdyǵymdy tartyp alyp, ózimdi soqqyǵa jyqqanda qaıda qaldyń?

Ábdiǵapar. Qıanatym joq demeımin. Men de pendemin. Biraq, halyq qara býradaı shabynyp, qaharyna mingen shaqta qara bastyń kegin qoıa tursań da bolar edi ǵoı...

Daýylbaı. Aldaýsyratam de. Joooq! Seniń de kóksegeniń - bılik. Ótirik deshi? Keshe ǵana orystyń ulyǵymen aýyz jalasyp, dalany ýysyńda tyrp etkizbeı búrip ustap otyr ediń. Halyq tolqyǵanda, bir-aq, kúnde jalt burylyp, «han» bolyp shyǵa keldiń. Oraıly sátte sen «han» atansań, maǵan nege bolys bolmasqa?

Ábdiǵapar. Men bılikti aıarlyqpen alǵam joq. Babadan úlgi jol, basyma qonǵan baq.

Daýylbaı. Kórdiń be, seniń basyń shabylmaı, basqaǵa baq qonbaıdy. Baq degeniń – Taq! Taq -bireý. Sol úshin qandaı jolmen bolsa da, men bılikke jetýden arlanbaımyn. Bir basyńda úsh qatyn, tórt qubylań saı. Men de sendeı shalqyp ómir súrgim keledi.

Ábdiǵapar. Úúnińdi óshire salsam bolar edi. Biraq, seniń aram qanyńa qol bylǵap qaıtem. Orys oıyndaǵysyn qylyp bolǵan eken. Mansapqumarlyq, satqyndyq súıegine deıin sińgen eken bul qazaqtyń. Soldatymen aıqasarmyn-aý, qanyna engen bul qasiretimen qaıtip kúresem?

Daýylbaıdy sylq etkizip bosatyp, jibere salady. Tórt aıaqtap qasha jónelgen Daýylbaı.

Tynyshbala: Basyńdy báıgege tikken ekensiń, qapa bolma... Endi ár kúniń qaýip pen qaterge toly bolmaq.

Ábdiǵapar. Basqa túskenin kórip aldym.

Tynyshbala. Tý túbine top jınadyń, sultanym. Aqyry qaıyrly bolǵaı...

Ábdiǵapar. Álgi jetesiz aıtqandaı, kóksegenim handyq mansap emes, Tynyshbala. El tyǵyryqqa tirelgende, tyǵylyp qala almadym.

Tynyshbala. Muratyń - bıik, maqsatyń - aıqyn. Biraq, ushsań qanat, qonsań quıryq bolar, oıyńdy uǵar jurtyń bar ma?

Ábdiǵapar (baıaý, tebirengen únmen) Bar azamatty baptamasam, minsiz erdi qaıdan tabarmyn?! Ótkeli qylkópirden tar kóshtiń buıdasyn qolyma aldym. Aman ótýdiń amalyn aıt, Tynyshbala?

Tynyshbala. Handyqtyń býyna pisseń, qylkópirden qulaǵanyń. Onda túser jeriń - tozaq. Ótseń - ujymaq. Bastaǵan ekensiń, tastama. Jasyǵanyńdy kórsetpe jurtyńa. Áliń kelgenshe ádil bol, sonda aımaǵyń aıtqanyńa ılanar, aıdaǵanyńa kóner. Aqyrettik bózińdi belińe baılap, aldynda júr. Ajalyń jetpeı ólmeısiń. Qatyn-bala, mal-múlikke bas qatyrma.

Ábdiǵapar. Qıanatqa kónbedim. Qalǵanyn qıamette kórermin. Qudaıdyń sendeı jar buıyrtqanyna razymyn, pendelik arman joq mende. Jurtqa tulǵa bolar Jaǵypardaı jan baýyrym, úsh-tórt tuıaǵym izimdi basyp keledi.

Tynyshbala. Astana jurtyn meńgerer aqylyń bar. Alystan boljap is qyl. Qansha qarýy myqty degenmen, patsha áskeri de adam balasy. Jigit qamal almaıdy, qamaldy amaly alady. Atamekenniń ár jyqpyly qorǵanyń.

Ábdiǵapar. Tý ustadym ba, joq bolmasa ý ustadym ba, ózim de bilmeımin, Tynyshbala. Týym qulasa, buıyrǵany ý bolsyn. Meniń sertim osy.

Besinshi kórinis

Gýbernator Eversman men Oıaz. Astan kesten keńse ishi. Qısaıyp qalǵan Nıkolaıdyń portreti. Qulaǵy jerge túsken telefon.

Everman. (shashyn julyp elerip) Bul ne sumdyq. «Aıbyndy orys armıasy aıyrmen qarýlanǵan jabaıy kırgızdardan qorqyp, keıin shegindi» degenge kim senedi?

Oıaz: Qoldan kelgenshe kúresip jatyrmyz. Olar da aıanar emes.

Gýbernator. (ústeldi urǵylap) Basqa ólkedegi bulǵaqtyń bári janshyldy. Basshylarynyń basy qaǵyldy. Al, alaqandaı Torǵaı berispeı jatyr. Uly mártebelim İİ Nıkolaı patshanyń tikeleı buıryǵymen Torǵaı oblysynda soǵys jaǵdaıy jarıalandy. Pozor. Pozor! Osyǵan tikeleı sen kinálisiń? Qaıda bolystaryń, nege habar bermeı jatyr?

Oıaz shyr-pyr bolyp bezirep. Ábdiǵapardyń basbuzarlary bizdiń agentterdiń kózin qurtyp, ornyna óz adamdaryn qoıdy. Til ala almaı qaldyq. Telegraf baǵandary túgel úzilgen. Bul stıhıaly kóteriliske múldem uqsamaıdy. Barlyq jaǵynan uıymdasqan. Qyrǵyzdar tobynyń áskerı sapy bar, lap berip shabýyldaıdy. 25 shaqyrymǵa deıin barlaýshylar jiberedi. Túgel dala kóterilisshilerdiń tyńshysy...

Gýbernator. (yzalana kúlip) Olardyń qolynda bilteli shıti myltyq. Soǵan qaramastan barlaýshylardy atyp túsiredi. Arǵyn men Qypshaq, Naımany bir týdyń astynda. Tipti mıyma sıar emes.

(Grafınnen bir stakan araqty simirip salady)

Oıaz. Keıki atty mergeni...

Gýbernator. Qysqart. Bizde zeńbirek, pýlemet, vıntovka, arnaıy áskerı daıyndyqtan ótken jasaq. Soǵan qaramaı únemi quıryǵyn butyna tyqqan ury ıtteı keıin sheginýmen kelesińder.

Oıaz. Biz olardy aıamaı qyramyz...Tek...

Gýbernator. Qashan qyrasyń, jeti aıdan asty áli nátıje joq. Keshe ǵana podpolkovnık Kıslov Qostanaıdan alty júz áskermen shyǵyp, Sholaqsaıdan beri qaıta oraldy. Áskerinde shyǵyn bar. O, sýjúrek, súmelek. Anaý esaýl Loshılıniń ol. Júzdiktiń jartysyn úsik shaldyryp, kırgızdardyń jurtyn da taba almaı keldi. Sonda Ábdiǵaparǵa ergen elý myń adam qaıda? Kókke ushyp ketti me?

Oıaz. Bir adamdy ustadyq.

Gýbernator. Ákelińder, káne...

Oıaz. Tutqyndy kirgińizder...

Shashy jalbyraǵan, aýzy tańýly, aıaǵy aýyr, bet-aýzy kókala qoıdaı Qazımany ákelip, gýbernatordyń aldyna tizerletedi. Gýbernator eńkeıip, aýzyna baılaǵan oramaldy ala bergende Qazıma betine túkirip jiberedi. Búıirden yńq etkizip bir tepken oıaz.

Gýbernator. Tfú, túıe neme.

Qazıma. Áı, kórińde ókirgir, óńmeńdegen kári qaban. Meniń ne jazyǵym bar edi?

Oıaz. Tart, tilińdi, ońbaǵan.

Qazıma. Basymdy qazir kesip alsań da tilimdi tarta almaımyn. Jazańdy Qudaı bersin, qanquılylar.

Taǵy da bir tepken oıaz.

Gýbernator. Sen, Ábdiǵapardyń qoly qaıda ekenin bilesiń be? Aıtsań tiri qaldyramyz?

Qazıma. Qý jan úshin elin satatyn adamdy tapqan ekensińder. Tekke ýaqyt sozyp áýre bolmańdar. Menen til ala almaısyńdar. Orystyń oǵynan ólgen kúıeýimnen janym artyq emes.

Gýbernator tapanshasyn alyp Qazımany ata salady.

Oıaz. Durys istedińiz. Áketińder mynanyń óleksesin.

Gýbernator. Bul kırgızdar shynymen de ólispeı-berispeıtin qarsylyqqa kóshken eken. Bulardy endi aıamaı qyrý kerek. Jaz, káne. Buıyramyn!

Oıaz ústelge otyryp jaza bastaıdy.

Gýbernator. Quramynda alty pýlemet, tórt zeńbiregi bar Týrgenov bastaǵan alty kazak júzdigi, bir jaıaý ásker vzvody shuǵyl jolǵa shyqsyn. Kóterilisshilerdiń qatyn-bala, kári-jasyna qaramaı túgel qyrsyn de. Túsinesiń be, qyrsyn. Jolaı kezdeskenderdi aıamasyn! Jáne dýandaǵy barlyq júzdikpen bir búıirden qysyńdar.

Oıaz. Tap solaı isteımiz. Aıaýshylyq bolmaıdy, jýsatyp salamyz.

Gýbernator. Jaz, odan ári. Qazan soǵys okrýgi shtabyna. «Qyr qazaǵyn qyryp-joıý úshin 10 júk kólik pen jyldam júrip-turatyn birneshe jeńil mashına, telegraftyń jumys istemeýine baılanysty eki aeroplan, birneshe radıo-telegraf stansıalarymen jabdyqtaýdy suraımyz» . Tez, telegramma jiber. Tez.

Oıaz (múláıimsip). Baılanys istemeı tur, Mıhaıl Mıhaılovıch...

Gýbernator (oıazdy julqylap). Onda atańnyń basyna jazdyń ba, saıtannyń sapalaǵy...

Oıaz. Taptym...

Gýbernator. Ne taptyń?

Oıaz. Ábdiǵapardyń senimine kire alatyn bir adam bar. Kóterilisshilerdiń ishine sony jiberemin.

Gýbernator. Mynaýyń tabylǵan aqyl. Aldymen, rýlardyń arasyna jik salý kerek. Bul olardyń jandy jeri! Biz, qarýǵa senip, tizege salyp jiberdik. Qateligimiz osynda. Bulardy tek qara kúshpen jeńe almaıdy ekenbiz. Qansha jerden umyttyrǵymyz kelgenmen, ejelgi memlekettik tártibi handyqty qaıta keltirdi. Endi oǵan oqyǵandary qosylsa, naǵyz qaýip sol. Tez, Orynborǵa jetip, Alash zıalylaryn aldaýsyratý kerek. Kórseteıin men senderge!

Altynshy kórinis

Han shatyry. Tórde Ábdiǵapar. Jaǵalaı Han Keńesiniń músheleri. Bóten bir adam bar.

Ábdiǵapar. Aqtóbeden shyqqan mashınaly ásker jolsyzda qarǵa maltyǵyp, sýyqqa shydamaı úsip, qaıtadan inine tyǵyldy.

Dosaı qajy. Alla jar bolsyn biz beıbaqqa.

Ábdiǵapar. Torǵaıdan shyqqan úsh júz atty áskerdi Jaǵypar bastaǵan mergender Toqanaıdan keri qaıtardy.

Jaǵypar. Biraz sarbaz mert boldy. Jan aıamaı soǵystyq. Qanysherler Qaraqoǵa bolysyn shaýyp úlgiripti. Bir aýyldy bala-shaǵasymen qosyp qyryp tastapty.

Ábdirahman. Astapyralla....

Amangeldi. Qostanaıdan shyqqan jazalaýshy ásker tym jaqyn qaldy. Aldynan shyǵý kerek. Áıtpese joldaǵy jurt ta Qaraqoǵanyń kebin kıedi.

Keıki. Amangeldi durys aıtady.

Smaǵul. Bálkim shegingenimiz jón shyǵar.

Ábdiǵapar. Budan ári yǵyssaq tutylamyz. Biz shegingenmen, jaý óksheleýin qoımaıdy. Jylanshyqta qar qalyń, ol jer soǵysýǵa yńǵaısyz. Doǵal men Úrpek boıynyń qamysyn panalap, ózen boıyna tosqaýyl qoıý kerek.

Bet-aýzy qanǵa bókken sarbaz gúrs etip qulaıdy. Atyp turyp súıegen Japyǵar, Keıki.

Sarbaz. Jaý Qumkóshýdi qyryp ketti. Aǵekem aýlyn typ-tıpyl órtedi. Tiri adam qalǵan joq. Men bir soldatty óltirip, áreń aman shyqtym.

Dosan bı. Zálim týǵan ıtter-aı.

Ábdirahman. (betin syıpap) Esil Aǵekem, marqumdar ımandy bolǵaı.

Amangeldi. Keıki, Jaǵypar, Ómen, Áljan, Qosjan, Qıaqbaı, qaıdasyńdar? Sarbazdar, atqa qon! Aldıar, batańdy ber!

Tizerleı qalǵan batyrlar.

Ábdiǵapar. Jaýdyń oǵy jaýyryndaryńa tımesin!

«Áýmın» degen batyrlar atyp-atyp shyǵady. Jaraly sarbaz da «Elim úshin jan pıda» dep yńyrana sóılep, qylyshyn alyp solarǵa erdi. Gúrs-gúrs atylǵan myltyq, zeńbirek. Shyńǵyrǵan at daýysy. «Alla, óziń jar bol» dep kúbirleıdi bári. Syrtqa atyp shyqqan Dosan bı. «Áp, bálem, sol kerek», «Jaraısyń, Keıki», «Óltir, Ómen», «Aıama, Amangeldi» degen aıǵaılar úzdiksiz estiledi. Keskilesken shaıqas údegen daýysy.

Júgirip jetken Dosan Bı. Aldıar, myna kápirlerdiń qarqyny qatty. Sheginesiń be, qaıtesiń.

Ábdirahman. Ǵarasat maıdany bastalyp ketkennen saý ma? Harap bolmasaq jarady.

Ábdiǵapar. Qazaq saltynda han qashpaıdy! Sarbazdardan janym artyq emes. Alla ózi jar bolsyn. Amangeldige shuǵyl habar berińder. Keıki bastaǵan mergenderdi jarqabaqty jaǵalaı ornalastyrsyn. Arasy ashylǵan sátte ushqyr atty jeńil jasaq jelkesinen ursyn. Maıdandy tastaı qashpańdar. Túgel qorshańdar.

«Qup bolady» dep júgirip ketken habarshy. Miz baqpaǵan Ábdiǵapar. Bógde adamǵa oqty kózin qadap, «al, sen, tup-týra myna taqtyń túbinde tapjylmaı otyr» dep buıyrady. Dirildep-qalshyldaǵan bógde aıtqanyn oryndaıdy.

Habarshy. Aldıar, Aldıar, muzdaı qarýlanǵan eki júz soldat tup-týra ordaǵa qaraı salyp keledi. Jolyn jaıpap, shydatar emes. Qashpasańyz bolmas. Kúsh teń emes.

Ábdiǵapar. Jaǵypar bastaǵan mergender aldynan shyqsyn. Keıkiniń jasaǵy oń búıirden soqsyn. Amangeldi jelkesinen oraı soǵyp, es jıǵyzbasyn. «Qoıan qashty» jasap qamysqa kirgizip, jel jaǵynan órt salyńdar.

Habarshy. Qup!

Ábdiǵapar. Ábeke, Doseke?

«Tyńdap turmyz, aldıar» desken qajylar. Ábdiǵapar bir qolynda tý, bilegine qalqan ilgen, qolynda ý quıylǵan quty.

Ábdiǵapar. Qudaı aldynda osy qyrǵynnyń suraýy qalaı bolmaq?

Ábdirahman. Otan qorǵaý – eń qasıetti paryz. Jattyń jerin jaýlaǵan joqpyz, óz atamekenimizdi, qaryndastyń aryn qorǵaýdan asqan kıeli borysh bar ma?

Ábdiǵapar. Myna pánıdegi mańyzy qandaı?

Dosaı qajy. Sen shalqar kóldiń ishinde, el sıarlyq keme ediń, Ábdiǵapar. Bul erligiń bile bilgenge, topannan qutqarǵan Nuq paıǵambardan kem emes.

Ábdiǵapar. Bul qyrǵynnan jan qalar-aý. Kemeniń túbin aqyrynda tyshqan tese me dep qorqam.

Syrttan «bozqasqa», «bozqasqa», «súıinshi», «kápirdiń desi qaıtty, jeńdik, jeńdik» degen kóńildi daýystar. Han aldyna entelep kelgen bet-júzin qan basqan Amangeldi. Keıki bastaǵan batyrlar. Úsh urynyń ekeýi joq. Bári túnerińki. Bir-birine kóz almaı arbasqan Amangeldi men Ábdiǵapar.

Amangeldi. Aldıar, aıtqanyńda turdyq. Zeńbirekten dop jaýdy, jańbyrdaı borap oq jaýdy. Áıtse de, jaýǵa jelkemizdi kórsetkenimiz joq. Teń jartysynan aırylǵan jendetter, tórt júzdeı soldattyń óligin shanaǵa tıep keri qaıtty. Jeńdik!

Batyrlardyń júzin barlap, bárine úńilip Jaǵypardy izdegen úreıli júzdi Ábdiǵapar.

Ábdiǵapar. Bizden shyǵyn qansha?

Amangeldi. Tulpar minip, tý kóterip, eldi erkindikke bastaǵanda, basymyzdy ajalǵa tikpep pe edik, Ábdipaǵar? Jeńis shyǵynsyz kelmeıdi.

Ábdiǵapar. Tek «Jaǵypardaı jampozyńnan aıryldyń» deı kórmeshi.

Amangeldi. Qylkópirden qurbandyqsyz ótý joq ekenin bilmep pe ediń, Ábdiǵapar! Altyn saqańnan aıryldyń! «Qaıǵyǵa jaqsy qasqarar, oıbaılap jaman bas salar». Han basyńmen kóz jasyńdy kórsetpe!

Ábdiǵapar /bir sátke syr berip, yzaly únmen/ Men seni bar altynymdy salyp, sottan alyp qalmap pa edim, eı, Amangeldi?

Amangeldi. Endi altynnan da baǵalyńdy berip, halqyńdy ottan aman alyp qaldyń! Bir Jaǵypardyń qazasy - búkil eldiń bostandyǵynan qymbat emes. Qazaqtyń taǵy bir qatyny batyr ul týar.

Dosaı qajy. Ajalǵa sabyr, aldıar. Jaǵypar el úshin sheıit boldy.

Amangeldi. Bozqasqanyń ornyna, bozdaǵyńdy shaldyń. Bilseń, bul da baqytyń.

Ábdiǵapar. Qasymdaǵy qorǵan-qalqanym edi ǵoı. Osylaı bolaryn bile tura, oqqa aıdaǵan ózim edim. Anama qalaı estirtem bul qazany? İzime ergen inim edi ǵoı... Bar-joǵy 22 jasta. Ony jibergenshe, nege ózim barmadym?

Keıki /tymaǵyn alyp, kóz jasyn súrtip/. Jastyǵyn ala ketti, er Jákem. Talaı jaýdy jer jastandyrdy. Armany joq!

Ábdirahman. Eldiń týy qolyńda ekenin umytpa, aldıar. Bekem bol!

Ábdiǵapar. Týralap kelgen taǵdyr jebesin eshkim keri qaıtara almaq emes.. Jat jerde okop qazyp júrip, qańǵyǵan oqqa tap bolsa qaıter edim. Aldy jaryq aq ólim! Shydadym...

Ábdiǵapar. (Týyn bıik kóterip kóńildi únmen) Nege túnere qaldyńdar, jaýdy jeńdik emes pe?! Bozqasqa shalyńdar, toı, toı jasańdar!

Tý bulǵaǵan Ábdiǵapar. Dúrkiregen toı, kóńilashar mýzyka. Alystan, «súıinshi, jeńdik! Jeńdik!» dep shýyldaǵan halyq. Qolyna qyzyl tý ustaǵan Álibı Jangeldın men Daýylbaı kirip keledi.

Álibı Jangeldın. Súıinshi, halqym. Patsha taqtan qulady. Reseıde aqpan tóńkerisi boldy. Endi bizdi eshkim jazalamaıdy. Jeńdi degen osy. Oıaz áskerimen dýandy tastaı qashty. Al, Ábeke, atanyń týyn emes, kúlli adamzattyń qyzyl jalaýyn kóteretin kún de jetti. Qazir bólshevıkter úlken kúsh. Reseıde belsendi kúres júrip jatyr.

Ábdiǵapar. Ormanda órt bastaldy de. Meniń qyzyl tý kótergenimnen qazaqqa ne paıda?

Álibı Jangeldın. Bólshevızmniń kóksegeni - ezilgen eńbekshi taptyń bostandaǵy. Adamzatqa áleýmettik, rýhanı teńdik ornatý. Endi bul dalada baı men kedeı degen uǵym bolmaıdy. Feodaldardyń bárin tap retinde joıamyz!

Ábdiǵapar. Joıý, joıý. Odan basqa ne bilesińder sender. Men óz paryzymdy ótkergen adammyn, qınama.

Álibı Jangeldın. Ábeke, qalaı túsinbeısiz? Baılarǵa senýge bolmaıdy. Keshegi han keńesinde de gýbernatorǵa málimet berip otyrǵan patshanyń shpıondary bolypty. Bul senimdi aqparat. Tilmásh Baıqadam Qaraldınniń óz aýzynan estidim.

Ábdiǵapar. Men muny bilgem. Álibı, sazdan adam soǵa almaısyń. Az qazaqty qyram-joıam deme, retin taýyp tárbıele. Jónimen jumsaı bilseń, urydan – batyr, qorqaqtan - qaharman shyǵady. Bir-aq, anaý qasyńdaǵy serigińniń surqy jaman... Opasyzdy tárbıeleı almaısyń...

Daýylbaı /Álibıge sybyrlap/. Oıbaı-aý, Áleke, Ábdiǵapardyń naǵyz shonjardyń ózi emes pe? Qara taban kedeıdiń hálin qaıdan túsinsin.

Álibı Jangeldın. Daýylbaı Estaılaqovıch – naǵyz proletarıat. Jańa úkimetke kerek adam.

Ábdiǵapar. Mundaı násilsizdermen qurǵan úkimetiń baıandy bola qoımas...

Daýylbaı. Áne, kórdińiz ǵoı. Bular bılikten ólse aırylmaıdy.

Beımálim táýekelge bel býǵan Ábdiǵapar kezdigine qol sozyp, qarý jumsamaqqa oqtala bastaıdy. Sekem alyp sheginshektegen Álibı. Basyn shaıqap qarsy bolǵan Tynyshbala. Sheginshektep shyǵyp ketken Álibı men Daýylbaı.

Ábdiǵapar /kúızele basyn shaıqap/. Beker bógediń. Endi bular boı bermeıtin boldy. Tar qyspaqtan alyp shyqqan kóshtiń noqtasyn óz qolymmen ustata saldym-aý...

Tynyshbala. Bulardyń birin óltirseń, myńy keledi. Urpaǵyńa zıany tıer dedim.

Ábdiǵapar /ókinip/. Basshysynyń basyn qaqsam, basqasy ýysymnan shyqpas edi. Myńnyń amandyǵy úshin, bireýdi qurbandyqqa shalýǵa bolady. /Sanyn soǵyp/ Oraıly sátti jiberim aldym. Áıeldigińdi kórsetip qoıdyń ǵoı. Men olardy aıaǵanmen, olar meni tynysh qoıar ma? Ahmetter de únsiz jatyp aldy. Mundaı shaqta ábjildik , qatal sheshim kerek.

Tynyshbala: Bulshyǵyn kesse bylq etpes, bekpatsha qyzyl nar eń ǵoı. Alapatyń patshadan asty. Baýyryńdy bergenmen, baýraıyńdy órtke ushyratpadyń. Elińdi tar ótkelden esen ótkizdiń, táýba. Júgińdi tıesili jerine jetkizdiń. Armanyń joq, sultanym.

Ábdiǵapar: Armanyń joq deısiń be? Qatelestiń, Tynyshbala. Mendegi uly arman – halqymnyń azat, erkin el bolǵany. Babadan mıras jerine ózi ıelik etkenin kórsem, shirkin. Arǵyn, Qypshaq, Naımannyń bir bóligin toptastyrǵanda qanshama kúsh boldyq. Al, túgel qazaq birikse, ol joıqyn qýat emes pe?! Kókiregimde qursaqqa jańa bitken nárestedeı, «bar qazaqtyń basyn bir týdyń túbine biriktirsem, eshkimge baǵynbaıtyn el qursam» degen uly maqsatym bar edi. Oǵan qýatym jete me?

Tynyshbala: Týysyńda kemdik joq... Ǵadildikpen jurt meńgerdiń. Keńdikpenen el baqtyń, erlikpenen tý kóterdiń. Babań zamanynda týǵanda bul qolyńnan keler edi. Arystan týǵan sultanym...

Ábdiǵapar. Iá, Tynyshbala...

Tynyshbala (ishin ustap). Arystan ekeniń haq, aıǵa shabam demeshi. Qursaqqa bitken náreste, kúni tolmaı týmaıdy. Tolǵaǵy kelmegen sharana túsikke aınalmasyn deseń, kútýden basqa sharań joq.

Ábdiǵapar (Tynyshbalanyń kindik tusyna syrttaı qol tıgizip). Endi qaıtpekpin? Qaıys noqtany úzip, temir júgen taqpaqpyn ba?

Tynyshbala. Eń bastysy, sen Alash balasyna basy birikse qandaı jaýdy da jeńýge bolatynyn kórsettiń. Kókiregine bostandyqtyń dánegin ektiń. Ol daraq kóktep, túbi bir jemis beredi. Seniń basyń esh noqtaǵa syımaıdy. Atoı salar aıqas emes, alakeı-túlekeı shaqta las saıasatqa kirisip qaıtesiń. Eshkimdi moıyndama, azat qalpyńda qal!

Qolyn sozyp keıin sheshingen Tynyshbala. Syrt kıimin sypyryp, aq jeıdemen ǵana qalǵan Ábdiǵapar:

Ábdiǵapar. Júregimdi baılaǵanym bir uly SENİM! Ol Jaratýshyǵa, halqymnyń nurly keleshegine degen ılanym. Ý isher kúnnen aman óttik, laıym, elimniń bal tatar kúni de keler. Sol kúnge rýhymdy aman jetkizgeısiń!

Ámın!

Beline oraǵan aqtyǵyn sheship, jaınamaz qylyp, namazǵa jyǵylǵan Ábdiǵapar. Tars etken myltyq daýysy. Qara fon.

Sahna syrtyndaǵy daýys:

Ábdiǵapar Janbosynuly - 1916 jylǵy Torǵaıdaǵy ult-azattyq kóterilistiń basty kósemderiniń biri. Alasapyran jyldary Torǵaıdaǵy alty bolys arǵyn, alty bolys qypshaq, bir bolys naıman ony ortalarynan saılap han kóterdi. Ábdiǵapar el bıligin soǵys jaǵdaıyna beıimdelgen dala demokratıasy negizinde qaıta qurdy. Sol ýaqyttarda onyń ıelegindegi qarý ustaı alatyn azamattar sany elý myńǵa deıin jetken. Sarbazdarmen qaqtyǵystyń bárinde patsha áskeri keıin sheginip otyrdy. Kóterilisten keıin Ábdiǵapar Janbosynuly handyqty taratyp, qoǵamdyq-saıası ómirge sırek te bolsa aralasyp turdy. Torǵaı ýezinde jer jónindegi raıys qyzmetin atqardy. 1918 jyly Orynborda ótken Torǵaı keńesteriniń İ sezine delegat retinde shaqyryldy. Alash partıasynyń kósemderi Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatovtarmen jaqsy qarym-qatynasta boldy. Alaıda, ol eki úkimetti de moıyndaǵan joq. Derbes saıasat ustandy.

Ábdiǵapar Janbosynuly 1870 jyly týyp, 1919 jyly qarashada namaz ústinde qyzyl áskerler qolynan qaza tapty. Keńestik saıasat ony múldem aıtqyzǵan joq. Táýelsizdikpen birge Ábdiǵapar esimi halqymen qaıta qaýyshty.

Sońy.

---