InfoHub Logo

Taqyryp: Abyl Tileýuly "Arǵymaq atta syn bolmas" óleńi

Sabaqtyń maqsaty: oqýshylardy aqynnyń shyǵarmashylyǵy týraly derektermen tanystyrý, týǵan ádebıet tarıhyna qurmetpen qaraýǵa, ultjandylyqqa tárbıeleý.
Kútiletin nátıje: mánerlep oqý, aýyzsha til mádenıetin saqtaý, shyǵarma taldaý, topta jumys isteý daǵdylaryn damytady.
Sabaqtyń ádisi: syn turǵysynan oılaý

BARYSY:
İ. Uıymdastyrý.
A) Sálemdesý, kezekshimen suhbat, oqýshylardyń sabaqqa qatysyn baqylaý.
B) Úı tapsyrmasyn suraý. Sh. Qanaıulynyń "Zar zaman" tolǵaýynan úzindi, aqyn týraly izdengen málimetterin, dápterlerin tekserý.

İİ. Qyzyǵýshylyqty oıatý.
Oı shaqyrý.
1. Jyraý degenimiz kim? (Jyraý — jyrdy óz janynan shyǵaryp aıtatyn jáne epıkalyq dastandar men tolǵaýlardy oryndaıtyn halyq poezıasynyń ókili).
2. Jyrshy degen kim? (Jyrshy – jyr aıtýshy, taratýshy. Jyrshylar dombyranyń ne qobyzdyń súıemeldeýimen maqammen, ánmen aıtady).
3. Dástúr jalǵastyǵy degendi qalaı túsinesińder?

İİİ. Aqparat jınaý.
1) Asosıasıa.
JYR - qazaq halyq poezıasyndaǵy 7 - 8 býyndy óleń ólshemi, poezıalyq shyǵarma janry. Qazaq aýyz ádebıetindegi batyrlar jyry, tarıhı jyrlar, lıro - epostyq jyrlar, joqtaýlar, jyraýlar poezıasy, tolǵaýlar, termeler, taǵy basqa túgelderlik poezıanyń osy ólshemdegi úlgisine qurylǵan.
TOLǴAÝ - tolǵaýda tereń azamattyq áýen, iri qoǵamdyq, áleýmettik, saıası fılosofıalyq taqyryp erekshe oryn alady. Negizgi beıneleý tásili - dıdaktıka. Tolǵaýda keıde kúrdeli, kólemdi lırıkalyq týyndy, tipti sújetsiz poema derlikteı sıpat alady. Qurylysy tırada pishindi, býyn sany aralas, keıingi damý kezeńderinde ózgeriske ushyrap, birtindep turaqtalǵan. Tolǵaý aýyzsha damyp, bizdiń zamanymyzǵa aýyzsha jetti. Bir maqam men mýzykalyq aspaptyń súıemeldeýinde oryndalady.

2) Jańa sabaqty meńgertý.
ABYL TİLEÝLY (1777 - 1864)
18 - ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ómir súrgen burynǵy aqyn - jyraýlardyń dástúrin jalǵastyrýshylardyń biri - sýyryp salma aqyn - Abyl Tileýuly. Ol Mańǵystaýda týyp - ósip, búkil Atyraý aımaǵyna tanylǵan aqyn. Ákesi Tileýdiń turmysy tómen bolǵan.
Abyl Atyraý aımaǵyn, qaraqalpaq, túrikmen elderin aralap, ózi tutas aqyndarmen óner saıystyrǵan.
Buryn ádebıette Abyldyń «Arǵymaq atta syn bolmas»,«Eskertý» deıtin tolǵaýlary ǵana málim bolatyn. Ǵalym Q. Sydıyqov 1965 jyly onyń ómir jolyn, taǵy eki - úsh tolǵaýyn Sáttiǵul aqynnan jazyp alǵan. Abyldyń tabylǵan jyrlar túgel derlik 1967 jyly «Qazaq ádebıeti hrestomatıasynda», 1972 jyly «Aqberen» jınaǵynda basylyp shyqty.
Abyldyń kóp óleńderi umytylǵan. Bizge jetkeni onyń ómiriniń sońǵy kezeńindegi shyǵarǵan arnaý retindegi tolǵaýlar men birli - jarym naqyl sóz, termeleri ǵana. Osy bar azdy - kópti shyǵarmalaryna qaraǵanda, Abyl óz zamanyndaǵy ádebıetke aıtarlyqtaı úles qosqan talant ıesi ekenin baıqaımyz.
Abyldy ózinen keıingi kóp aqyndar jaqsy bilgen, ózderine ustaz tutqan. Murat, Nurym, Qashaǵan, Aqtan, Sáttiǵul sıaqty bir top aqyndar legi Abyldyń talantyna bas ıgen. Onyń óleńderi negizinen aýyzsha taralǵan. Alǵash baspa betin kórgen tolǵaý - 1924jyly basylyp shyqqan «Arǵymaq atta syn bolmas» atty óleńi.

Arǵymaq atta syn bolmas,
Qıǵan qamys qulaqsyz.
Azamatqa syn bolmas,
Arty bolsa tuıaqsyz.
Aıdyn kólde syn bolmas,
Jaǵasy bolsa quraqsyz.
Asqar taýda syn bolmas,
Baýyry bolsa bulaqsyz.
Aq kıikke syn bolmas,
Arty bolsa laqsyz.
Jeti arnada syn bolmas,
Aıaǵy bolsa turaqsyz.

Tirshilikte artyńda iz qalý kerek degen oı aıtady.
Ómiriniń sońǵy kezinde Baımaǵambet, Qaıypaldy sultandarmen kezdesip, betpe - bet aıtqan batyl sózderine qaraǵanda, ol shyndyqty aıtýdan taıynbaǵan, han aldynda qasqaıyp turyp, onyń minin kórsetýge batyly jetken aqyn. Baımaǵambetke aıtqany:
Bopaıdan týǵan ákeń Aıshýaq han,
Tabanyń taımaı tur - aý mingen taqtan.
Dálirek dajal syndy dárejeńdi,
Dep júrsiń Qudaı qoryp, qydyr baqqan...
Er óldi dep etek bulap jylaıtuǵyn
Baıeke - aý, qaı isiń bar elge jaqqan?!

Qaıypaldyǵa aıtqany:
Júr edim, taqsyr, seni dara bilip,
Halyqqa jazyqsyzdan saldyń búlik.
Bulannyń búıirinen jebe tıse,
Bul ony qaıǵyrmaıdy jara bilip.
Nemese:
Baımaǵambet ózińnen art dese,
Ustaıdy sonda seniń jynyń, taqsyr.
Qoldaǵan sol sultandy gýbernator,
Ózgeden artyq pa edi diniń, taqsyr.
Hıýanyń qonyshyna kirip kettiń,
Bir ýys bolmasa ıgi edi kúniń, taqsyr?!
Aqyn sultannyń isin jaqtyrmaı, bar jaıdy betine basady.
Abyldyń tolǵaýlary kópke nasıhat retinde aıtylyp, adamgershilik, izgilik jolyn meńzeıdi.
Dúnıede dertti kisi oınap kúlmes,
Er biler qadirińdi, sultan bilmes.
Kirpigi arǵymaqtyń kirjik tartsa,
Jabydaı ol jazylyp kóterilmes.
Jadyrap jaz shyqpasa, kún jylynyp,
Balasy sharýanyń egin ekpes.
Shalǵysy lashynnyń salǵyrt tartsa,
İler dep qaz balasy qaıǵy shekpes.
Abyl Tileýuly - aıtystyń da sheberi. Bizge «Baldaı qyzben aıtysy», «Sýshy qyzben sóz jarystyrýy», «Nurymdy synaýy», «Shernıazben kezdesýi»degen aıtystary jetip otyr.
Abyl - sheshendikte aldyna jan salmaǵan, tájirıbesi mol, kóp jasap, san - sanaly óleń shyǵaryp ótken sańlaq aqyndardyń biri.

İV. Maǵynany ajyratý.
1. "Arǵymaq atta syn bolmas" óleńin mánerlep oqytý;
2. Óleńniń ıdeıasyn ashý;
3. Óleń qurylysyna taldaý (3 shýmaq, 12 tarmaq, 2 býnaq, 7 - 8 býyn, a - b - a - b - shalys uıqas)

Teorıalyq bilimdi qaıtalaý.
Shýmaq – óleń sózde birneshe tarmaqtyń belgili retpen toptasýy.
Tarmaq degenimiz – óleńniń árbir joly.
Býnaq — óleń tarmaǵynyń (jolynyń) yrǵaqtyq qurylysy jaǵynan jekelengen bir bólshegin quraıtyn býyndar toby; sóz ólshemi, yrǵaqtyq paýza.
Býyn — sóıleý músheleriniń tutastaı qımylynan paıda bolǵan bir nemese birneshe dybystyq tirkesi.
Uıqas — óleń tarmaqtaryndaǵy aıaqqy sózderdiń dybystas estilýi, úndestigi. Uıqas túrleri: qara óleń uıqasy, shubyrtpaly, erikti, kezekti, shalys, egiz, aralas uıqastar.

V. Refleksıa
Aqynnyń týǵan jyly, ósken jeri
Óleń - dastan, aıtystary
Kótergen máselesi
Óleńderiniń tárbıelik máni

Vİ. Baǵalaý. Sabaqqa belsendi qatysqan oqýshylardy baǵalaý.
Vİİ. Úıge tapsyrma: "Arǵymaq atta syn bolmas" óleńin jattaý, "Qyrymnyń qyryq batyry" tolǵaýyn oqý, mazmunymen tanysý.