InfoHub Logo

2020 jyly uly oıshyl, shyǵystyń Arıstoteli atanǵan, ataqty jerlesimiz Ábý Nasyr Muhamed ıbn Tarhan ıbn Ýzlag ál-Farabıdiń týǵanyna 1150 jyl tolady.

Ábý Nasyr ál-Farabı babamyz 870 jyly sol kezde dúnıe júzindegi iri qalalardyń biri bolǵan Otyrarda dúnıege keldi. Ál-Farabıdiń ilim-bilimge degen alǵashqy yntasy, ǵylymı oıynyń alǵashqy ushqyndary týǵan jeri Otyrarda, onyń tamasha kitaphanasynda paıda boldy. Keıinnen ol Shash, Samarqan, Buhara, Horasan, Baǵdat, Damshyq (Damask), Kaır qalalaryna baryp bilimin tereńdete tústi. 950 jyly Damshyq qalasynda dúnıeden ozdy.

Ál-Farabı «Danyshpandyqtyń injý-marjany», «Aqyldyń máni týraly traktat», «Ǵylymdardyń shyǵýy», «Arıstotel eńbekterine túsindirme» tektes traktattary arqyly ǵalamdyq oıdyń damýyna óziniń qomaqty úlesin qosty. Sondyqtan da halyq ony «Shyǵystyń Arıstoteli» atap ketken. Ol ejelgi zaman oıshyldary Arıstotel, Platon, Galen shyǵarmalaryna tereń taldaýlar, túsiniktemeler jazdy. Ál-Farabı sonymen birge áleýmettik-qoǵamdyq jáne etıka salasyna da qalam terbegen. Mysaly, «Baqytqa jetý jaıynda» degen eńbeginde «onyń birden-bir joly – ǵylymdy, bilimdi ıgerýde» dep nasıhat aıtady. Al «Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarastary» degen traktattarynda bir­qatar qoǵamdyq, áleýmettik, etıkalyq máse­lelerge taldaý jasalyndy. Mundaǵy qala dep otyrǵany – memleket. Babamyzdyń bul shyǵarmasyndaǵy memlekettiń paıda bolýy, ondaǵy teńsizdiktiń ómirge kelýi, ıdeal­ qala halqynyń moraldyq beınesi, qala ákimderine qajetti adamgershilik qasıetter, ár adamnyń baqytqa jetý úshin búkil qoǵam bolyp tirshilik etý kerektigi týraly aıtylǵan paıym-pikirleri búgingi kúnge deıin ózekti. Al ǵulama ádebıet teorıasyna arnaǵan «Óleń kitaby» atty eńbeginde óleń jazý isine qoıylatyn sharttarǵa toqtala kele, ishki tereń maǵynaǵa syrtqy pishin, ıaǵnı sulý uıqas úndesip kelgende ǵana ásem jyr týyndaıtynyn aıtady. 

Ál-Farabı óz zamanynda daryndy aqyn bolǵan. Halyq aýzynda saqtalǵan myna óleńinde ol ómir joly týraly:

Keshir meni, týǵan jer, seni artqa tastadym.

Keshir meni, týǵan el, joldy alysqa bastadym.

Keshir meni, ulys -urpaǵym, baq, baılyq, dańq tappadym.

Keshir meni, ar-ujdanym, bilim boldy baqqanym, –

dep tebirenedi. Ókinishke qaraı, uly oı­shyldyń poezıalyq murasy bizdiń dáýiri­mizge deıin tolyq saqtalmaǵan, múmkin áli tolyq izdelinip zerttelmegen de shyǵar. Áıt­se de bizge jetken az ǵana jyr joldarynan onyń zor shabytty, keń tynysty, tereń oı­ly, názik sezimdi aqyn ekenin ańǵaramyz. Ál-Farabı babamyz án-kúı shyǵaratyn kompozıtor, mýzyka zertteýshisi, mýzykalyq aspaptarda sheber oryndaýshy boldy. Ol mýzyka teorıasy men tarıhy jóninde «Mý­zy­kanyń uly kitaby» atty eńbek jazdy. Babamyz shyǵarǵan ánderdi zerttep, izdep, taýyp, týǵan eline ákelip, qazaqsha mátin jazyp, halyq arasyna taratylsa, bul uly ǵulamanyń mereıtoıy qarsańyndaǵy úlken bir ıgilikti is bolar edi. 

Ál-Farabı syndy uly ǵulama esiminiń óz Otany – qazaq topyraǵyna qaıta oralýy­na úlken ǵalym, akademık Aqjan Mashanov orasan zor eńbek sińirdi. Ol 50 jyldan astam ómirin ál-Farabı babamyzdy zertteý­ge arnady.

Aqań 1958 jyldan bastap London, Kaır, Parıj, Berlın, Lıssabon, Beırýt t.b. qalalardyń eń iri kitaphanalaryna hat jazyp, ál-Farabıdiń shashyrap jatqan muralaryn jınastyryp, onyń 160 eńbeginiń bıblıografıasyn taýyp alady. 1961 jyly ál-Mashanıdiń respýblıka Ǵylym akademıasy habarshysynyń №5 sanynda «Ál-Farabı jáne onyń muralary» degen alǵashqy maqalasy shyǵady. Buǵan deıin qazaq topyraǵynda ál-Farabı týraly eshkim aıtpaǵan edi. 1962 jyly «Bilim jáne eńbek» jýrnalynyń birinshi sanynda ál Mashanıdiń ál-Farabı týraly maqalasy jarıalandy. Onda tórtkúl dúnıe túgel moıyndaǵan ál-Farabı jaıynda túsinikteme berilip, onyń qazaq topyraǵynan shyqqan bizdiń babamyz ekendigi birinshi ret aıtyldy. Bul búkil álem zıalylarynyń kózqarasynda ózgeris týdyrǵan tosyn jańalyq bolatyn. 

Árıne mundaı jańalyq sol kezdegi saıa­sat aǵymyna múlde tompaq edi. Sebebi, buǵan deıin ulanǵaıyr uly dalany meken etken qazaq kóshpeli el atanyp, oǵan otyryqshyldyq pen mádenıetti ákelgen Keńes úkimeti dep aıtylyp kelgen edi. Al ǵylym-bilimi, mádenıeti damymaq túgili, tipten, saýatsyz kóshpeli eldiń ishinen ál-Farabı sıaqty ǵulamanyń shyǵýy múm­­kin emes-mys. Óz aramyzdan shyqqan zıa­lylarymyzdyń da keıbiri Mashanıge teris kózqarasyn bildirip júrdi. Sol sebepti ál-Farabıdi zerttep júrgen ǵalym Aqjan Mashanıge Máskeý qyryn qarap, ol «úsh áriptiń» qara tizimine endi. 1968 jyly Mashanı tynbaı izdenip júrip, Damshyqtaǵy ál-Farabıdiń jerlengen qorymyn taýyp, babamyzdyń zıratyna arnaıy belgi ornatady. Ál-Farabıdiń zıratynan topyraq ákep, ony Otyrar tóbege shashady. Bul oraıda ol uzaq ta qıyn joldardan ótti. Qoldaýdan góri kedergi kóp boldy. Ál-Farabıdiń zıratyn tabýǵa ózbekten shyqqan úlken memleket qaıratkeri, buryn Ózbekstan Kompartıasy ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy, SOKP ortalyq komıtetiniń prezıdıým múshesi, SOKP ortalyq komıtetiniń hatshysy sıaqty úlken laýazymdarda istegen, sol kezde KSRO-nyń Sırıa Arab respýblıkasyndaǵy elshisi qyzmetin atqarǵan Muhıtdınovtyń kóp kómegi tıedi. 

Babamyzdyń murasyn izdetýdi toq­tat­paǵan ál-Mashanı, áıgili ǵulama Pto­lomeıdiń arnaıy karta jasap, Otyrardy ál-Farabıdiń týǵan jeri dep kórsetip ketken bultartpas dálelin tabady. Sóıtip, «Ál-Farabı uly ǵalymdar qatarynda halyqaralyq tizimge kirgizilsin, onyń 1100 jyldyq mereıtoıy KSRO-da, Otany Qazaqstanda toılansyn», degen IýNESKO qaýlysynyń qabyldanýyna kóp eńbek etti.

A.Mashanov Respýblıka Ǵylym aka­demıasynyń Prezıdentteri Qanysh Sátbaevtyń, keıinnen Shahmardan Esenov­tiń tikeleı qoldaýymen shet elderden ál-Farabı eńbekterin aldyrtyp, olardy qazaq, orys tilderine aýdartyp, baba­myzdyń fılosofıalyq, logıkalyq, saıası-áleýmettik, matematıkalyq, jara­tylystanýshylyq, mýzykalyq traktattaryn jeke-jeke kitap bolyp eki tilde basylyp jaryq kórýiniń basy-qasynda júrdi. Akademıada «Ál-Farabı» týyndylaryn zertteý bóliminiń ashylýyna sebepker boldy. 1971 jyly Máskeýde ótken IýNESKO-nyń ál-Farabıge arnalǵan sımpozıýminde A.Mashanı bastaǵan qazaq ǵalymdarynyń kúsh salýymen Farabıdiń 1100 jyldyq mereıtoıyn Qazaqstanda atap ótýge sheshim qabyldandy. Sóıtip, álemniń «Ekinshi Arıstoteli» atalǵan babamyz ál-Farabıge arnalǵan ǵylymı forým 1975 jyly 8-13 qyr­kúıekte Máskeýde bastalyp, Almatyda aıaqtaldy. 

Osy kezeńde ál-Mashanıdyń qalamynan uly babamyzǵa arnalǵan «Ál-Farabı murasyn zertteý týraly», «Shyǵystyń Arıstoteli», «Ál-Farabı eńbekterin qazaq tiline aýdarý týraly», «Ál-Farabı», «Orta Azıa men Qazaqstannyń uly ǵalymdary», «Ál-Farabı jáne Abaı» sıaqty kóptegen kitaptary jaryq kórdi. Onyń altaýy jeke kitap, monografıa bolatyn. Munyń ishinde «Farabı» (1970) tarıhı romany da bar edi. Bul qazaq ádebıetinde álemdik «Ekinshi ustazdyń» kórkem beınesin somdaǵan tuńǵysh shyǵarma bolatyn. A.Mashanıdiń Abaı atamyzdyń 150 jyldyq toıy tusynda jazǵan «Ál-Farabı jáne Abaı» atty kitaby (1994 j) óziniń mán-maǵynasymen, oıshyldyq, taldaý boljamdarymen asa qundy, halqymyzdyń myń jyldyq mádenı tarıhynyń bar ekendigin zerdelep, Abaı dúnıetanymynyń bastaýy orta ǵasyrlyq arab, shyǵys elderinde jatqandyǵyn, onyń kósh bastaýshysy uly babamyz ál-Farabı bolǵandyǵyn, sóıtip eki dana babamyzdyń arasyn jalǵastyrar ǵylymnyń dańǵyl jolyn baıandaǵan, sonaý myń jyldan astam ýaqyt ótken ál-Farabıden keıin, oǵan oı órisi jaqyn, parasaty keń, oıshyl Abaı ekenin dáleldegen eńbek boldy. Ál-Mashanı sońǵy demi taýsylǵansha ál-Farabı murasyn zerttep, onyń ǵylymı ómir tarıhyn jasaýda teńdesi joq mura qaldyrdy. Qazaqtyń dúnıetanymdyq paıym­daýlaryn sabaqtastyra otyryp, farabıtaný metodologıasynyń ǵylymı-ıslamı negiziniń baǵdarlamasyn aıqyndady. 

Ál-Farabı muralaryn zertteýge eli­mizdiń ataqty ǵalymdary Á.Marǵulan, A.Kóbesov, R.Berdibaı, A.Qasymjanov, Á.Derbi­sáli, taǵy basqalar da at salys­ty. 1975 jyly Máskeý qalasynda belgi­li shyǵystanýshy ǵalym B.G.Ǵafýrov pen A.H.Qasymjanovtyń orys tilinde shyq­qan «Ál-Farabı mádenıet tarıhynda» («Al-Farabı v ıstorıı kúltýry») atty kitaby arab-musylman fılosofıasy men mádenıetin zerdelep, farabıtanýmen shuǵyldanýshy ǵalymdar arasynda úlken serpilis týdyrdy. Sondaı-aq belgili jazýshy qoǵam qaıratkeri Ánýar Álimjanovtyń «Ustazdyń oralýy» atty romanyn qazaq oqyrmandary úlken yqylaspen qarsy aldy.

Álem muraǵattary men kitaphanalarynda saqtalǵan Farabı murasyn jınap, júıelep, zerttep, ǵylym ıgiligine, ult múddesine jaratýda Elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyń basshylyǵymen jasalǵan «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde ál-Farabıdiń on tomdyq eńbekteriniń jaryqqa shyǵýy úlken mańyzǵa ıe boldy. 

1991 jyly Qazaq Ulttyq ýnıversıtetine Ábý Nasyr ál-Farabıdiń esimi berildi. Al 1993 jyly osy ýnıversıtette ál-Fara­bı ǵylymı-zertteý ortalyǵy ashyldy. Sońǵy jyldary ýnıversıtette ál-Farabı oqýlary ótkizilip turady. Qazirgi tańda bas oqý ordamyzda arnaıy ashylǵan ál-Farabı murajaıy jumys isteıdi. 2000 jyly Ońtústik Qazaqstan oblysynyń ákimi B.Saparbaevtyń qoldaýymen ál-Fa­ra­bıdiń 1130 jyldyǵy halyqaralyq deńgeıde Shymkent qalasynda atalyp ótti. Ákim bekitken arnaıy syılyq pen Ábý Nasyr ál-Farabı atyndaǵy syılyqtyń №1 kýáligi artyna mol mıras, óshpes is qaldyrǵan ál-Mashanıǵa berildi. Ábý Nasyr ál-Farabıge arnalǵan respýblıkalyq dárejedegi ǵylymı konferensıalar ár bes jyl saıyn babamyzdyń týǵan jeri Otyrar aýdanynda ótip turady. Otyrar aýdanynyń ortalyǵy Sháýildir aýylynda ashylǵan «Dańqty babalar kesheninde» Ábý Nasyr ál-Farabıdiń eńseli eskertkishi boı kótergen. Aýdanda Ábý Nasyr ál-Farabı atyndaǵy rýhanıat murajaıy jumys isteıdi. 2017 sol kezdegi Otyrar aýdanynyń ákimi A.Qurtaev, shyǵystanýshy  ǵalym Á.Derbisáli bastaǵan delegasıa Damask-Damshyq qalasyndaǵy ál-Farabı babamyzdyń zıratyna týǵan jeri Otyrardyń topyraǵyn aparyp, zırattan alǵan topyraqty Otyrardaǵy Arystanbab kesenesiniń janyna ákelip qoıdy. Búginde bul jer zıarat etýshiler kóp toqtaıtyn kıeli orynǵa aınaldy. 2007 jyly respýblıka úkimetiniń sheshimimen Damask qalasynda ál-Farabı babamyzdyń basyna kesene salýǵa qarjy bólinip, qurylysy bastalǵan bolatyn. Alaıda Sırıadaǵy sońǵy jyldardaǵy ahýalǵa baılanysty qurylys toqtap qaldy. Keleshekte jaǵdaı turaqtalǵan soń qurylys jumysy aıaqtalady degen oıdamyz. 

QazUÝ stýdenti: Qadyrǵalı Beksultan

Ǵylymı jetekshisi: Qozybaqova F.A              

---