InfoHub Logo

Qasıetti qazaq dalasy talaı uly ǵulamalardy dúnıege alyp keldi. Qazaq topyraǵynyń kókiregi oıaý, kózi ashyq, oıshyl azamattary búkil shyǵys arab-parsy mádenıetin meńgerip, óz shyǵarmalaryn kópke ortaq tilde jazyp, keıingi urpaqtaryna mura etip qaldyra bildi. Olardyń ishinde aty álemge jaıylǵandary da az emes. Solardyń biri ári biregeıi – kúlli álemge tanymal uly jerlesimiz — Ábý Nasyr ál-Farabı.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ótken jylǵy qyrkúıektegi Qazaqstan halqyna Joldaýynda 2020 jyly atalyp ótetin mańyzdy mereıtoılar men eleýli oqıǵalarǵa, sonyń ishinde ál-Farabıdyń 1150 jyldyq mereıtoıynyń atalyp ótetinine toqtaldy. Osy ǵulama tulǵamyzdyń eńbekterin halyq arasynda dáripteý máselesin kóterdi. El ómirindegi osyndaı eleýli oqıǵanyń jas urpaqty naǵyz otanshyldyqqa tárbıeleýge jol ashatynyna senim bildirdi.

Búginde Uly Dalanyń Uly tulǵasy, ultymyzdyń maqtanyshy Ábý Nasyr Ál-Farabı babamyzdyń 1150 jyl mereıtoıyn IýNESKO, ISESKO, TÚRKSOI, Islam Yntymaqtastyq Uıymy syndy halyqaralyq uıymdar álemdik deńgeıde atap ótip jatyr. Osyǵan oraı, Uly Ǵulamanyń eń tanymal «Qaıyrymdy qala turǵyndary» atty eńbegine toqtalyp, qazirgi ýaqytta qaıyrymdy qala turǵyndary ataný úshin ne istep, neni meńgerýimiz kerek degen suraqtarǵa jaýapty eńbekten izdep, ózimizdiń oıymyzben bóliskendi jón kórip otyrmyz.

Danyshpan babamyzdyń eń áıgili eńbegi – «Qaıyrymdy qala turǵyndary» atty traktaty. Ol ǵalymnyń shoqtyǵy bıik shyǵarmalarynyń qataryna jatady. «Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarastary týraly traktat» – 948 jyly Mysyrda jazyldy. 942 jylǵy mátinniń birinshi úlgisi «Kıtab as-sııasa al-madanıııa» jeke shyǵarma retinde tanymal boldy.

Ál-Farabı bul kitabynda birqatar qoǵamdyq-áleýmettik, etıkalyq máselelerdi sóz etedi. Mundaǵy qala dep otyrǵany — memleket. Ǵalym bul shyǵarmasynda memlekettiń paıda bolýy, ondaǵy teńsizdiktiń ómirge kelýi, ıdeal qala halqynyń moraldyq beınesi, mundaı qala ákimderine qajetti adamgershilik qasıetter, árbir adamnyń baqytqa jetýi úshin búkil qoǵam bolyp, birigip tirshilik etýi kerektigi, t. b. máseleler jaıyndaǵy óz pikirin ortaǵa salady. Ol halyq baqytty ómir súrý úshin eldi jaqsy ákim basqarýy kerek dep túsindi. Al, jaqsy ákim — ádil, ınabatty, meıirimdi, jan-jaqty bilimdi, jaqsylyqqa jany qumar, jamandyqtan jıirkenetin, batyl, jomart, óner men ádebıetti súıetin adam bolýy tıis. Iaǵnı, ol memleket basqaratyn adamǵa osyndaı bıik talaptar qoıǵan. 

Ál-Farabı traktatynda bylaı dedi: Adam tolyǵymen jetilýi úshin ol kóptegen máselelerge táýeldi bolady. Sebebi, ol barlyq qajetti nárselerdi jalǵyz ózi jasaı almaıdy ári qol jetkize almaıdy. Sondyqtan adam ózinen basqa da adamdardyń qoǵamdastyǵynda ómir súrýi kerek jáne sonda ǵana ol tolyq jetilip, baqytqa qol jetkize alady. Biraq, ol basqa adamdarǵa qatysty da qoǵamdastyqtyń quraýshysy bolyp tabylady. Osylaısha, qoǵamdastyqtyń árbir múshesiniń is-áreketi onyń árbir múshesine qajetti nárselerdiń barlyǵyn taýyp beredi deıdi. Qaýym adamdary bir-birine kómek kórsetýleri arqyly ǵana kemeldilikke jetip, tynyshtyǵyn saqtaıdy jáne úılesimdi ómir súredi. Biraq olardyń barlyǵy tolyq mánge ıe bola almaıdy jáne qoǵamnyń da túrleri kóp.  Osylaısha, Uly Ǵulama tolyq mándi qoǵamdy úshke bóledi: uly, ortasha, shaǵyn jáne olardy barsha adamzat balasy qoǵamdarynyń tutas jıyntyǵy deıdi. Igilik pen kemeldilik dárejesine eń birinshi qala jetpek. 

Ál-Farabı qaıyrymdy qala degen saý ári eshbir minsiz adam minezine uqsatady. Sebebi, onyń árbir múshesi densaýlyqty saqtaý úshin bir-birine kómektesip ómir súredi. Biraq adam denesindegi músheler bir-birine tabıǵaty, atqaratyn qyzmetine baılanysty aıyrmashylyq jasaıtyndyǵy sıaqty, qala turǵyndary da ózderiniń qyzmeti men qoǵamdaǵy orny boıynsha aıyrmashylyq jasaıdy. Qalada bir basshysy bolady, ol ózine bir saty tómendegilerden belgili bir istiń atqarylýyn talap etedi, al talap etilgender óz kezeginde ózderinen keıin turǵandardan talap etedi, osylaısha eń tómengi talap ete almaıtyn satylardaǵylarǵa da jetetinin kórýimizge bolady.

Qorytyndylaı kele, biz osy eńbekten Ál-Farabıdiń ıdealdy qoǵam jasaýǵa usynysyn kóre alamyz. Meniń oıymsha, onyń bul eńbekti jazýdaǵy basty maqsaty adamdardy ıdealdy qoǵamǵa, ıaǵnı  baqytqa qalaı jetýge bolatynyn jáne eń bastysy sol jolda barlyq adam jetken ǵylymdardyń, onyń ónerleri men múmkindikteriniń qanshalyqty mańyzdy ekenin kórsetý dep bilemin. Sondyqtan, ol traktatty materıa men formadan bastap, barlyq baǵytta málimet bere otyryp baqyt pen óner kategorıalarynan aıaqtaǵan. Sebebi, ol osynyń barlyǵyn bir júıege, bir uǵymǵa biriktirýge tyrysqan sekildi dep oılaımyz. Sóıtip, ol barlyq nárseniń bir-birimen tyǵyz baılanysta ekenin kórsetken. Sóz sońynda, Ál-Farabı osy traktatynda qazir ózimiz sonsha kerek qylyp júrgen ómir fılosofıasyn jasaýǵa, naǵyz qaıyrymdy qala turǵynynyń beınesin naqty kórsetýge, qazirgi biz ómir súrip jatqan qoǵamǵa qajetti qundylyqtardy bizge jetkizýge tyrysqan degimiz keledi.

Jalpy, bıyl ál-Farabı jyly Qazaq ulttyq ýnıversıtetinen bastaý aldy. Elimizdiń aldyńǵy qatarly osy ýnıversıteti, irgeli bilim men ǵylym ordasy ál-Farabı esimimen  atalady. Uly fılosof ári ensıklopedıst ǵalym Ábý Nasyr ál-Farabıdyń týǵanyna 1150 jyl tolý mereıtoıynyń álemde onyń esimimen atalatyn birden-bir ýnıversıtetten bastalatyndyǵy bizder úshin zor qýanysh, úlken mártebe. Ýnıversıtet óz qyzmetinde tanymdyq máselelerge nazar aýdaryp, adamnyń múmkindikterin ashý men qabiletterin damytýǵa umtylady.

Álıa Maratova,Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúltetiniń 3-kýrs stýdenti

Ǵylymı jetekshisi - Sabyrhan Smaǵulov, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy

---