InfoHub Logo

Kúlli álemniń ádebıeti men mádenıetiniń, óneri men biliminiń – búkil rýhanı jan dúnıeniń damýy, jalpy adamzattyq órkenıetke umtylysy – sol halyqtyń ómirine, ult retinde adamı bolmysy men rýhyna irgeli betburys jasaýshy uly daryndardyń tarıhı eńbegimen, qaıtalanbas qaıratkerlik tulǵasymen tyǵyz baılanysty bolyp jatady. Qazaq halqy úshin sondaı dara tulǵa, árbir sózi danalyqtyń úlgisindeı bolǵan Abaı Qunanbaıuly. Abaı - qazaq ádebıetiniń tuńǵysh klassıgi, Uly aqyn, aǵartýshy, sazger, oıshyl, qoǵam qaıratkeri. 

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ótken jylǵy qyrkúıektegi Qazaqstan halqyna Joldaýynda 2020 jyly atalyp ótetin mańyzdy mereıtoılar men eleýli oqıǵalarǵa, sonyń ishinde Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyq mereıtoıynyń atalyp ótetinine toqtaldy. Osy ǵulama tulǵamyzdyń eńbekterin halyq arasynda dáripteý máselesin kóterdi. El ómirindegi osyndaı eleýli oqıǵanyń jas urpaqty naǵyz otanshyldyqqa tárbıeleýge jol ashatynyna senim bildirdi.

Abaıdyń shyǵarmashylyq pen poezıaǵa degen qyzyǵýshylyǵy erte oıanǵan, oǵan ájesi men anasy sebepshi boldy. Abaı feodaldyq jáne otarlyq ezginiń kúsheıýimen, handyqtardyń joıylýymen jáne jańa úkimettiń ornaýymen erekshelenetin óte qıyn jáne alasapyran ýaqytta ómir súrdi. Qazaq halqy - jas Abaıdyń tamasha ustazy jáne tárbıeshisi boldy. Jergilikti jáne otarshyl bıliktiń barlyq kúsh-jigerine qaramastan, qazaq kórkem ádebıeti men progresıvti qoǵamdyq oıy qarqyndy damydy. Abaıdyń dúnıetanymynyń qalyptasýyna gýmanısik ıdeıalardy ustanǵan Shyǵystyń aqyndary men ǵalymdary, orys klasıkteriniń shyǵarmalary jáne olar arqyly jalpy Batys ádebıeti áser etti. Osy kezde ulttyq realısik ádebıet dúnıege keldi, onyń bastaýy Abaı Qunanbaıuly boldy. Onyń shyǵarmalarynda halyq shyǵarmashylyǵy dástúrleri jáne qoǵam máselelerin túsiný barynsha kórinis tapqan. 

Abaı Qunanbaıuly kózi tirisinde-aq, bir jaǵynan, tanymal, qurmettelgen, halyq súıgen qaıratker bolsa, ekinshi jaǵynan, feodaldyq elıta men patsha sheneýnikteriniń qyspaǵyna tústi. Biraq buǵan qaramastan, onyń shyǵarmalary baspa túrinde jarıalanǵan tizimderde taratyldy. Ol týraly maqalalar da jarıalandy. Bul aqyn shyǵarmashylyǵyn zertteýdiń negizin qalady. Abaıdyń birqatar óleńderi "Dala ýálaıaty gazeti" basylymynda Kókbaı dosynyń qolymen óleń retinde jarıalanǵan. 1900 jylǵy shyǵarylymda Abaıdyń «Orta Qyrǵyz Ordasy rýlarynyń shyǵý tegi týraly jazbalar» maqalasy jarıalandy. 

Abaıdyń jastardy adamgershilikke tárbıeleý týraly kóptegen oılary qazirgi kezde de ózektiligin joǵaltqan joq. Abaı óz ǵumyrynyń aqyryna deıin qazaq balalaryn oqýǵa, bilim-ǵylymmen aınalysýǵa, rýhanı damýǵa jáne álemdik mádenıettiń qundylyqtaryn boıǵa jınaýǵa shaqyrǵanyn bilemiz. Uly dala fılosofy jáne aǵartýshysynyń ómirden ozǵanyna ǵasyrdan astam ýaqyt ótse de, onyń beınesi týǵan halqyna, týǵan ultyna jaqyndaı túsýde. Elimiz egemendik alyp, Táýelsizdik Týy tóbemizde jelbiregen kezeńde uly oıshyldyń jaýhar jyrlary men mazmuny tereń oı-tanymdarynyń qundylyǵy artyp keledi. Bul búgingi jappaı jahandaný dáýirinde de óte ózekti. 

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Uly aqyn murasy jóninde «Abaı jáne HHİ ǵasyrdaǵy Qazaqstan» maqalasynda aıtyp ótti. Memleket basshysynyń sózine súıensek: «Abaıdy bilý – ózińdi taný. Ózin-ózi taný jáne adamnyń turaqty damýy, ǵylym men bilimniń basymdyǵy – jetilýdiń kórinisi». Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyq mereıtoıyn Birikken Ulttar uıymynyń Bilim, ǵylym jáne mádenıet máseleleri jónindegi uıymy (IýNESKO) men Halyqaralyq túrki mádenıeti uıymy (TÚRKSOI) aıasynda atap ótildi. Abaı HİH ǵasyrda ǵana emes, sonymen birge HHİ ǵasyrda da qazaqtyń áleýmettik oıy men kórkem ádebıetin kóterdi.

Abaıdyń óleńderi men ánderin, fılosofıalyq kózqarastaryn, qara sózderi men oılaryn zerdeleı otyryp, olardyń adamdar júreginde óziniń adamgershiligimen, súıispenshiligimen, tereńdigimen úndesetinin kóremiz. Uly Abaı táýelsizdik tańyn tappady, biraq onyń urpaqtary búginde egemendi memleket qurýy úshin eńbek etti. Abaıdyń shyǵarmalary qazaqtyń jas urpaǵyn óz halqyna qyzmet etýge shabyttandyrady, bilimge, ǵylymǵa degen umtylysyna qanat bitiredi jáne mádenıet arqyly ulttardyń damýyna yqpal etedi. Olar árqashan ózekti bolyp tabylady. Abaı ómiri - urpaq úshin aqıqat pen ádildikti tabandylyqpen izdeýdiń úlgisi boldy. Abaı otandyq tarıhymyz ben ádebıetimizde asa kórnekti oryn alady. Abaı qazaqtyń ulttyq jazba ádebıetiniń negizin qalady. Abaı esimi dúnıe júzi halyqtary ádebıetinde Shekspır, Pýshkın, Getelermen qatar turady. Abaı shyǵarmashylyǵy tek qazaq halqynyń ǵana murasy emes. Sheteldikter qazaqty Abaı arqyly tanıdy, aqynnyń týyndylary arqyly baǵalaıdy. Onyń jalpyadamzattyq qundylyqtardy nasıhattaýǵa toly shyǵarmalary búkil halyqaralyq qaýymdastyqqa jatady, álemdik mádenıettiń bir bóligi bolyp tabylady. Aqynnyń mol ádebı murasy tek bir halyqtyń ǵana emes, búkil adamzattyń rýhanı qazynasy sanalady.

Qazaqtyń Bas aqyny Abaıdyń 175 jyldyǵyna arnalǵan ártúrli is-sharalar Qazaqstannyń jetekshi joǵary oqý orny, eldiń bilimi men ǵylymynyń aldyńǵy shebinde ornalasqan ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde de atalyp ótip jatyr. Uly Abaı arman etken, alǵa qoıǵan maqsat-murattarǵa jetý úshin endi tek umtylys kerek, eńbek pen qabilet kerek, eń bastysy, Otanǵa degen sheksiz súıispenshiligimiz kerek.    

Alýa Ýzbehan, Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúltetiniń 3-kýrs stýdenti 

Ǵylymı jetekshisi – Sabyrhan Smaǵulov, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy

---