InfoHub Logo

Ábý Nasyr Muhammed ıbn Muhammed ıbn Tarhan ıbn Ýzlag ál-Farabı at-túrik 870 jyly Syrdarıadaǵy Farab qalasynda dúnıege kelgen.

Mádenıet pen ǵylymnyń iri tarıhshylary Farabıdiń ulylyǵy men biregeıligin atap ótken. Astronomıa, logıka, mýzyka teorıasy jáne matematıka, áleýmettaný jáne etıka, medısına jáne psıhologıa, fılosofıa jáne quqyq - onyń múddeleriniń tizimi. Shamasy, jas kezinde Farabı týǵan qalasynan ketip, Islam men Arab halıfatymen baılanysty barlyq qalalarda, Buhara, Merv, Horran, Aleksandrıa, Kaır, Damask, Baǵdadta bolǵan. Ol ómiriniń kóp jyldaryn Arab halıfatynyń saıası jáne mádenı ortalyǵy bolǵan Baǵdadta ótkizdi. Munda ol grek avtorlarynyń aýdarmashylary Beıt ál-hıkma qaıratkerleriniń eńbekterin zertteı otyryp, óziniń bilimin muqıat tolyqtyrady, kórnekti ǵalymdarmen baılanysqa túsedi jáne belgili bir ýaqyttan keıin moraldyq bıiktigi men oı kúshiniń arqasynda olardyń arasynda jetekshi oryn alady. Dál osy jerde oǵan ekinshi ustaz «mýallım assana» ataǵy berildi. Ekinshi ataǵy berilse árıne birinshi ustaz bolǵany jáne ol – Arıstotel.

Shynynda da, olar kóp nárseni biriktiredi: Ǵylymı múddelerdiń keńdigi men jan-jaqtylyǵy, adamnyń bolmysy men ornyn fılosofıalyq turǵydan túsinýge degen umtylys, "jalpy qabyldanǵan pikirge", halyqtyń praktıkalyq dúnıelik danalyǵyna jaqyndyq. Farabı alǵash ret uly grek oıshyly negizin qalaǵan logıka ǵylymyna derbes úles qosty. Onyń fılosofıalyq kózqarastarynyń ereksheligi men batyldyǵy grek fılosofıasy men ǵylymyn tolyq qabyldaı almaıtyn qoǵamdyq pikirge belgili bir qaıshy keldi. Ol is júzinde óziniń oılaýynda erekshe táýelsizdik kórsetti jáne óziniń senimderin dáıekti túrde qorǵady.

Qyzǵanysh pen dushpandyq ony Baǵdadtan ketýge májbúr etti. Ómiriniń sońǵy jyldaryn ol Aleppo men Damaskide ótkizip, Saıf ad-Davlá Hamdanıdiń qamqorlyǵyn paıdalandy, biraq tórt dırhemniń qarapaıym jalaqysyna rıza bolyp, saraıdan alys ómir súrýdi jón kórdi. Damaskide 80 jasynda ol qaıtys boldy jáne kishi qaqpanyń artynda jerlendi.

Farabı shyn máninde álemdik deńgeıdegi adam bolǵan, ol óz jumysynda arab, parsy, grek, úndi jáne óziniń, túrki mádenıetiniń qundy jetistikterin jınaqtaǵan. Sońǵysynyń izi ásirese, óziniń ataqty "Úlken mýzyka kitaby" eńbeginde kórinedi. Biraq ol ár túrli mádenı dástúrlerdi jaqyndastyrǵan gýmanısik ǵalym ǵana emes, onda óz zamanynyń bilimin júıeleýge umtylǵan ǵylym reformatorynyń danyshpany ómir súrdi, bul onyń "ǵylymdardy jikteý týraly sóz" traktatynda kórinis tapty. Farabı pedagogıkany reformator retinde oılady, ol bilimdi halyq arasyna engizýge, aǵartýshylyqty adam boıyndaǵy adamgershiliktiń damýymen baılanystyrýǵa umtyldy.

Farabıdiń danalyqty uǵynǵysy keletinderge qoıatyn talaptary da joǵary dárejede. "Danalyq ǵylymynyń paıda bolýyna umtylǵan adam  eń aldymen Qurandy jáne zań ǵylymyn oqyp, jaqsy tárbıelengen bolýy kerek. Zańdy taǵaıyndaýlardy oryndaýǵa jaqyndaǵanda, zańdy negizderdiń tirekterin buzbaı jáne súnnet pen sharıǵattyń birde-bir erejesin buzbaı, azyq-túlik múddelerinen erkin aqyl bolý. Ǵylymda jáne (ǵalymdar arasynda) ǵylymdy birneshe jetistikter men materıaldyq baılyq úshin tańdamaý".

Saıası fılosofıa men etıkaǵa bilim berýdiń basymdylyǵyn bere otyryp, olardyń arqasynda shynaıy baqytqa qol jetkizýge bolatynyn, sońǵysyn oıdan shyǵarylǵan, jalǵan baqyttan ajyratýǵa bolatynyn eskere otyryp, Farabı izgilikti qalany nadan men qatelesken qalaǵa qarsy qoıady, naǵyz izgilikti adam tómen qundylyqtarmen ómir súrip, ótirik, ósek pen ósimdikti alady. tákapparlyq. Onyń «memleket qaıratkeriniń aforızmderinde», «Azamattyq saıasatta», «Baqytqa jetý týraly» ocherkinde damyǵan baqyt pen adamǵa laıyqty ómir jolyndaǵy, adam tabıǵaty týraly, ıntellektýaldy jáne etıkalyq kemeldik týraly, bıleýshi ​​ıdealy týraly áńgimeleri áli de tereńirek zertteýdi qajet etedi.

Farabı shyǵarmashylyǵynan oryn alǵan turaqty adamı qundylyqtardy rastaýdaǵy rýh bostandyǵy óte taǵylymdy jáne ózekti bolyp tabylady. Baqyt - bul absolútti ıgilik. Adam ómirdiń negizi jáne maqsaty dep sanaıtyn kóptegen nárseler bar, deıdi Farabı. Kóbinese bul jaǵymdy, paıdaly, aqsha, dańq jáne sol sıaqtylar. Biraq jannyń rasıonaldy teorıalyq bóligin jetildirmeı baqyttyń ne ekenin túsinip, ony maqsat etip, oǵan qaraı turaqty júrý múmkin emes. Buǵan qabilettileri - danyshpandar. Adamdardyń kópshiligi baqyt týraly beıneleýge boı aldyrady. Dinder - bul qıal beınelerindegi baqytty beıneleýdiń ár túrli tásilderi, degenmen barlyq halyqtar men barlyq adamdar birdeı baqytqa senedi.

Ál-Farabıdiń fılosofıalyq qyzmeti kópqyrly, ol ensıklopedıalyq ǵalym bolǵan. Fılosoftyń shyǵarmalarynyń jalpy sany 80 men 130 aralyǵynda aýytqıdy. Ál-Farabı álemniń qurylysyn júıeli túrde túsinýge tyrysty. Basy dástúrli bolyp kórinedi - bul Allah. Ortasy - bolmystyń ıerarhıasy. Adam - ​​bul álemdi túsinetin jáne onda áreket etetin jeke tulǵa. Munyń sońy - shynaıy baqytqa jetý. Ál-Farabı adamnyń tanymdaǵy ornyn túsinýge úlken mán bergen. Názik bilim mándi túsiný úshin jetkiliksiz. Bul tek aqyl arqyly múmkin bolady.

Bolat SAILAN, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory, t.ǵ.d.

Á.T. Qurbanbaı, 1-kýrs magıstranty.                                      

---