InfoHub Logo

Qazaq tarıhynyń maqtanatyn, shattanatyn kezinen bólek, júzge jabyrqaý ákeletin, kóńilge qaıaý túsiretin kúnderi-de bar. Ol – kópshilikke belgili 31 mamyr – Saıası qýǵyn-súrgin kórgenderdi eske alý kúni

Nazarlaryńyzǵa usynylyp otyrǵan tarıhı fotosýretterdiń jıyntyǵyn budan biraz jyl buryn Almatydaǵy kıno-fotoqujattar jáne dybys jazbalary saqtalǵan ortalyq muraǵatynyń qory jurtshylyqqa jarıalaǵan bolatyn. Ult úshin qurban bolǵan esil erlerdiń jazyqsyz beınesin muraǵattyń qor meńgerýshisi Eńlik Tolyqbaevanyń respýblıkalyq «Jas Alash» gazetine jarıalaýy boıynsha tanyp bilgen kópshiliktiń tóbe quıqasy shymyrlap, jan dúnıesi alaı-dúleı kúıge túskeni anyq. Sonymen qatar zertteýshi, jýrnalıs Bolat Múrsálim qurastyrǵan «Alashorda» fotoalbomynan da birneshe sýret kóshirilip alyndy.

Ár sýret – ár túrli taǵdyr. Sońǵy sóz – armanshyl adamnyń, úmitti jannyń keleshekke sálemi, amanat-ósıeti. «Sóziń – óziń» dep S. Toraıǵyrov beker aıtpasa kerek. Qaıran arystardyń múbarak júzinen, beıkúná peıilinen jazyqsyzdyǵy, naqaqtyǵy aıqyn ańǵarylady. Tergeýdegi sansyz qıturqylyq, mazaqqa toly aldap-arbaý arystarymyzdyń jigerin jasyta almapty.

Álıhan Bókeıhannyń el arasyndaǵy zor bedelinen qoryqqan bólshevıkter ony Qazaqstannan alastap, Máskeýge jer aýdardy. On jyl úı qamaǵynda otyrǵan áıgili tulǵany 1937 jyldyń tamyz aıynda qaıta tutqyndaıdy. Álıhan Bókeıhandy atý jazasyna kesken úkim 1937 jyly 27 qyrkúıekte shyǵarylǵan jáne dál sol kúni sheshim oryndalǵan. 

1989 jyly mamyrdyń 14 SSRO Joǵarǵy sotynyń qaýlysy boıynsha áreketinde qylmys quramy joq bolǵandyqtan tolyq aqtaldy. 

«Men Sovettik bılikti jaqsy kórgen emespin, biraq, moıyndadym!» Álıhantanýshy S. Júsip myrzanyń zerteýinshe, bul – Alashtyń kósemi Álıhan Bókeıhannyń sońǵy sózi. 

 

Ahmet Baıtursynuly alǵashynda 1929 jyly NKVD jendetteriniń quryǵyna iligip, 10 jyl merzimge konslagerge kesildi. Alaıda ol jaza soltústik ólkege (Arhangelsk oblysy) jer aýdarylýǵa ózgertildi. Aıdaýdan 1934 jyly aman oralǵannan keıin 3 jyldan soń, 1937 jyldyń 8 qazanynda qaıta ustalyp, «halyq jaýy» degen jalǵan aıyp taǵyldy. Eki aıdan soń, ıaǵnı 8 jeltoqsanda atyldy. 1988 jyly sovettiń sottyń sheshimimen aıypsyz dep tanylyp, aqtaldy. 

Ulttyń rýhanı kósemi bolǵan Ahmet Baıtursynulynyń ádebıet haqyndaǵy ósıetin sońǵy sóz retinde de baǵalaımyz: «Ádebıetti eshkim maqtanysh úshin jazbaıdy, ol minezden týady, ultynyń qajetin óteıdi sóıtip…» Onyń bul sózi Álıhannyń «Ultqa qyzmet etý bilimnen emes, minezden» degen sózimen úndesip jatqanyn ańǵarý qıyn emes. 

 

Jahansha Dosmuhamedov Máskeýge qyzmetke aýysqan 1930 jyldyń qazan aıynda tutqyndalyp, 1932 jyly Voronejge 5 jyl merzimge jer aýdarylady. 1938 jyly qaıta tutqyndalyp, úshtiktiń sheshimimen atý jazasyna kesiledi. Úkim 1938 jyldyń 3 tamyzynda oryndalǵan. Tek stalınızm zardaptary joıylǵannan keıin 1958 jyldyń 28 aqpanynda aqtaldy. 

Ókinishke qaraı, «Aıtýda Jansha sheber» dep sýretteletin bul arystyń sońǵy ósıeti saqtalmapty. 

 

Temirbek Júrgenov KSRO Joǵarǵy Sovetine depýtattyqqa kandıdat retinde usynylatyn 1937 jyldyń 3 tamyzynda «halyq jaýy» degen jalǵan aıyppen ustalǵan. RKFSR Qylmystyq kodeksiniń 58-babynyń 10, 11-tarmaqtary boıynsha atý jazasyna kesildi. SSRO Joǵarǵy sotynyń áskerı kollegıasynyń 1957 jyly 18 sáýirdegi sheshimimen kinásiz jazalanǵany anyqtalyp tolyq aqtalǵan. 

 

Halel Dosmuhamedov 1938 jyly 26 shildede jalǵan saıası aıyppen ekinshi ret tutqynǵa alynyp, áýeli Máskeý, keıin Almaty túrmesinde otyrdy. 1939 jyly 24 sáýirde áskerı trıbýnaldyń úkimimen atý jazasyna kesildi. Onyń isi tek 1958 jyly 28 aqpanda Qazaq SSR Joǵarǵy sotynyń Qylmystyq ister kollegıasynda qaıta qaralyp aqtaldy. 

1938 jyly ekinshi ret qamalǵanda shıetteı bala-shaǵasyna: «Endi meni kútpeńder. Elge kóshińder», – dep til qatyp, sońǵy sózin aıtyp úlgeredi… 

 

1937 jyldyń tamyzynan 1938 jyldyń 25 aqpanyna deıin NKVD túrmesinde otyrǵan Sanjar Asfendıarovtyń sońǵy sózin bilý múmkin emes. Osyndaı pikirdi áıgili qaıratker ómirin zertteýshi ǵalymdar bekitip otyr. 

Áıgili qaıratkerdiń jubaıy Rabıǵa da QarLAG-ta 5 jyl aıdaýda boldy. Ózi 1958 jyly 26 mamyrda aqtaldy.

 

Názir Tórequlovty 1937 jyldyń 17 shildesinde NKVD jendetteri tutqyndady. Osy jyldyń qarasha aıynda SSRO Joǵarǵy sotynyń áskerı alqasy túrikshildikti nasıhattady jáne «halyq jaýy» dep aıyptap, eń joǵarǵy úkim – atý jazasyna kesti. 1958 jyly 28 qańtarda SSRO Joǵarǵy sotynyń sheshimimen aqtaldy. 

 

1929 jyly bastalǵan sovettik qýǵyn-súrgin kezinde Qazaqstandaǵy ultshyldyq uıymmen baılanysy bar degen jalǵan jalamen tutqyndalyp, uzaq tergeýden keıin Júsipbek Aımaýytovqa 1931 jyly atý jazasyna syrttaı úkim shyǵarylǵan. 

«Maǵan taǵylǵan kinámen tanystym. Ózimdi aıyptymyn dep sanamaımyn». Bul Aımaýytov qalamynan týǵan sońǵy sózder edi. 

 

Sáken Seıfýllın naqaq jalamen 1937 jyldyń 24 qyrkúıegi kúni qamaýǵa alynǵan. 1938 jyly «ultshyl býrjýa» degen aıyppen tutqyndalyp, 1938 jyly 25 aqpanda Almaty NKVD-synyń qabyrǵasynda atyldy. Keıin Stalın qaıtys bolǵannan keıin 1957 jyly aqtalǵan. 

Suńqar Sáken: «Eshqandaı qylmys jasaǵan emespin. Aldyn ala júrgizilgen tergeýde aıtylǵandardy rastamaımyn», – dese de, ajal quryǵynan qutyla almady.

 

İlıas Jansúgirov 1937 jyly 5 tamyz kúni repressıa jendetteriniń kesirinen qamaýǵa alynyp, 1938 jyly 26 aqpan kúni atý jazasyna kesiledi. 1957 jyly 12 sáýirde tolyq aqtalyp, týǵan halqymen qaýyshady. 

Aqynnyń sońǵy kezde qalaı jáne qaıde jerde ustalǵanyn, ony ustap áketken adamdar jaıly onyń uly Saıat «Azattyq» radıosynyń tilshisi Ómirjan Ábdihalyqulyna bergen suhbatynda bylaı deıdi: «Ákem ol ýaqytta Jazýshylar odaǵyn (1937) basqarǵan. Qazaqtyń saltymen jaz shyǵa taýdyń bókterinde kıiz úı tigip, sonda dem alady eken. Sol jaqtan ustap áketken. Qaladaǵy úıin tintip, qujattaryn, shyǵarmalaryn alyp ketken. Keıbir shyǵarmalarynyń qaıda ekeni áli kúnge belgisiz».

 

Beıimbet Maılın 1937 jyly jazyqsyz tutqyndalyp, qyzyl qyrǵyn saıası repressıanyń kesirinen 1938 jyldyń 26 aqpanynda suraýsyz atyldy. 

Beıimbettiń ómiri men shyǵarmashylyǵyn jan-jaqty zerttegen Toqtar Beıisqulovtyń kórsetýinshe, áıgili jazýshyny aıyptaıtyn sot otyrysy 26 aqpanda 12.30-da bastalyp, 12.45-te aıaqtalǵan. Ulttyq ádebıet klassıginiń ómirin jalǵyz oqqa baılaǵan úsh-aq adamnyń sheshimine nebary 15 mınýt ýaqyt ketken.

 

Qudaıbergen Jubanov atyshýly 58-baptyń 2, 8, 9, jáne 11-tarmaqtary boıynsha aıyptalǵan. Eń aldymen birinshi bap (58-2) boıynsha «japon jansyzy» retinde kiná taqqan. Ondaǵysy ǵalymnyń japon tiline qyzyǵýshylyǵynan bólek, 10-nan astam tildi biletindigi sebep. Alaıda 58-8 bap (terrorlyq) aıyptalyp, ólim jazasyna kesilgen úkim shyǵaryldy. 1938 jyldyń 25 aqpanynda atylǵan. 1957 jyly 3 qazanda SSRO Joǵarǵy Soty Áskerı alqasynyń sheshimimen aqtaldy.

 

Shahzada Shonanova – stalındik repressıa jyldarynda atylǵan qazaqtyń úsh qyzynyń biri. Belgili jýrnalıs Qaragóz Simádildiń jazýynsha, sovet úkimetin qulatpaq boldy degen aıyppen Torǵaı Súleımenova, Mámıla Tańatova esimdi qazaq áıelderi atý jazasyna kesilgen.  

Shahzada Shonanova tóre tuqymynan jáne Baqytjan Qarataevtyń týysy bolýy sebepti, keıin kórnekti muǵalim Teljan Shonanovqa turmysqa shyǵýyna baılanysty ómiri aýyr jaǵdaıda ótti. 1931 jyly Almaty medısınalyq ınstıtýtyna túsip, alaıda qatań baqylaýda bolyp, úzdiksiz ańdý men qýdalaýdyń astynda bolǵan ol 1933 jyly aqyry oqýdy tastady. 1937 jyly qısynsyz jala jabylyp, «halyq jaýy» atanǵan Shonanova saıası qýǵyn-súrginniń qurbany boldy.

Alashtyń arystaı azamattaryna qarsy uıymdastyrylǵan OGPÝ men NKVD repressıasy eki kezeńnen turady deıdi zertteýshiler. Bul qýǵyn-súrginniń aqyry jappaı sottaýdan bólek jappaı atýǵa ulasty. 1928-1932 jyldardaǵy alǵashqy súrgindeý barysynda 47 adam tergelip, 1930 jylǵy 4 sáýirdegi sot úkimimen 35 adamǵa túrli jaza qoldanǵan. Ahmet Baıtursynov bastaǵan 10 adamnyń atýǵa buıyrylyp, keıin onysy 10 jyldyq túrmege aýystyrylatyny osy kez. Al 1932 jylǵy ekinshi sot úkiminiń Muhamedjan Tynyshbaev, Halel Dosmuhamedov, Jahansha Dosmuhamedov bastaǵan uly qaıratkerler toby 5 jyldyń merzimge Voronejge eriksiz aıdaldy.

Tutastaı alyp qaraǵanda, 1937-1938 jylǵy qanquıly stalındik repressıadan eshkim de aman qalmaǵan («Alashorda» kitabynyń «Abaqty joly» bólimi).

Zańǵar KÁRİMHAN

Bul derek http://e-history.kz/ saıtynan alyndy

---