InfoHub Logo

Tárbıe saǵatynyń taqyryby: «Alǵashqy ustaz, alǵashqy dana babam»
Maqsaty: Alǵashqy ustaz, uly aǵartýshy Ybyraı Altynsarınniń ómirimen, shyǵarmalarymen oqýshylardy tanystyrý.
Ybyraı Altynsarınniń áńgimeleri arqyly oqýshylardy ımandylyqqa, adamgershilikke, eńbekqorlyqqa tárbıeleý.
Uly tarıhı tulǵany este saqtaýǵa, qurmet tutýǵa, úlgi alýǵa tárbıeleý.
Kórnekiligi: Y. Altynsarın portreti, ónegeli sózderi

Júrisi: İ. Y. Altynsarın ómirine, shyǵarmashylyǵyna toqtalý
İİ. Áńgimelerinen kórinis.
İ. 1 -júrgizýshi: Ár halyqtyń bolashaqqa bet alǵan tarıhy damý jolynda jaryq juldyzdaı bolyp baǵyt - baǵdar siltegen, sóıtip sol ulttyń, halyqtyń tarıhynda esimderi erekshe atalatyn zor tulǵalar bolatyny aıqyn. Halqymyzdyń tuńǵysh ǵalymy Shoqan Ýálıhanovpen, uly kemeńger aqyn Abaı Qunanbaevpen birge asa kórnekti qoǵam qaıratkeri Ybyraı Altynsarın.
2 -júrgizýshi: Y. Altynsarın - alǵashqy halyq muǵalimi, qazaq dalasynda alǵash
ret halyqtyq mektep uıymdastyrýshy pedagogy, balalarǵa arnap
óte qundy óleńder men áńgimeler jazǵan jazýshy.

1--oqýshy: Y. Altynsarın 1841 jyldyń 20 qazanynda qazirgi Qostanaı oblysynyń Zatobol aýdanynda dúnıege kelgen. Ákesi Altynsary erte ólip, jastaıynan atasy Balqojanyń tárbıesinde ósken. Osy atasynyń yqpalymen Ybyraı 1850 jyly Orynborda ashylǵan orys - qazaq mektebine oqýǵa alynady. Sabaqty erekshe yntamen oqyǵan ol 1857 jyly «óte jaqsy»degen baǵamen bitiredi.

1--júrgizýshi: Y. Altynsarınniń oqyp, bilim alýyna jaǵdaı jasap, aqyl - keńes berip otyrǵan atasy Balqoja bı edi. Oqýda júrgen jas Ybyraıǵa atasy hat arqyly óleń men kúsh - qýat, ynta - jiger berip otyrady.
2-júrgizýshi: Balqoja bıdiń balasyna jazǵan haty.

2-oqýshy: Sodan keıin óz elinde 2 jyldaı, 1859 jyly Orynborǵa tilmash bolyp aýysady. Bul kezde belgili shyǵys zertteýshisi ǵalym - profesor V. Grıgorevpen jaqyn tanysyp, onyń kitaphanasyn paıdalanýǵa múmkindik alady. 1860 jyly Oral syrtyndaǵy qazaqtar úshin tórt bastaýysh mektep ashýǵa uıǵarylǵan kezde, Ybyraı ózi suranyp, Torǵaı mektebine oqytýshy bolýǵa ruqsat alady. Qazaqstan mektepteriniń jumysy Ybyraı Altynsarınniń pedagogtik qyzmetpen aınalysýynan bastap erekshe jandandy.

3 -oqýshy: 1876 jyly Ybyraı Peterbýrg, Qazan qalalaryna bardy. Orys aǵartýshylarynyń eńbekterin zerttedi. Solarǵa eliktep qazaq tilinde oqý quraldaryn jasaýdy oılaıdy. Sóıtip 1876 jyldan bastap «Qazaq hrestomatıasyn» jazýǵa kiristi.
4 -oqýshy: Bul kitap ana tilimizdegi tuńǵysh oqýlyq edi. Hrestomatıaǵa tárbıelik máni joǵary kóptegen shaǵyn áńgimeleri, óleńderi men aýyz ádebıeti úlgilerin, aýdarma shyǵarmalaryn engizgen bolatyn.

5 -oqýshy: Saýatty bolsa eken dep qazaq halqyn,
Bilimge bastap berip, joldy saldy.
Tálimdi, tárbıeli eńbegimen,
Ybyraıdan óshpesteı mura qaldy.
6 -oqýshy: Sálem joldap shákirtke duǵaı - duǵaı,
Urandap óleńimen keldi bylaı.
Jas urpaqqa jar salyp janymen de
«Kel, balalar, oqylyq»- dedi Ybyraı.
Kel, balalar, oqylyq! (ánimen aıtylady)
1 -júrgizýshi: Jalǵassyn búgingi kún dástúr - saltyń,
Kúndeı kúlip ómiriń bolsyn jarqyn.
Bas ıip uly Ybyraı rýhyna,
Kótereıik birigip ataq - dańqyn!
2 -júrgizýshi: Jas urpaq bilim aldy ár salada,
Alǵyrlar óner dese jan sala ma.
«Óner - bilim bar, jurttar» degen sózi,
Máńgilik iz qaldyrdy ár sanaǵa.
Óner - bilim bar, jurttar (óleńin oqý)
1 -júrgizýshi: Y. Altynsarın óz óleńderinde balalardy oqýǵa, bilim alýǵa shaqyrsa, al áńgimelerinde eńbekti súıýge, qadirleýge, adamgershilikke, ımandylyqqa, adal dostyqqa, tazalyqqa úıretedi.
«Ananyń súıýi» (óleńin oqý)
2 -júrgizýshi: Endi sizderdiń nazarlaryńyzǵa alǵashqy ustaz, uly aǵartýshy
Y. Altynsarınniń birneshe áńgimelerine daıyndalǵan kórinisterin usynyp, bul áńgimelerdiń tárbıelik mánin tereń maǵynada
túsinýge shaqyramyz.
1 áńgime: «Atymtaı Jomart»
2 áńgime: «Meıirimdi bala»
3 áńgime: «Luqpan Hakim»

1 áńgimeden kórinis
1 -júrgizýshi: Atymtaı Jomart kedeı bola turyp, keıin óziniń eńbegi arqyly
baıyǵan adam.
Bul áńgime oqýshylardy eńbekqorlyqqa, aınalasyndaǵy adamdarǵa qaıyrymdy bolýǵa, kómektesýge úıretedi.

Atymtaı Jomart
(Jomart jumys jasap júredi, ústinde jaman kıim)
1 kisi: - Jomart, qudaı bergen dáýletińiz bar, ashqa - tamaq, jalańashqa - kıim, úısizderge - úı boldyńyz, sóıtip turyp óz basyńyzdy kemshilikke salyp, jete almaǵan jarlysha otyn kesip, shóp tasyǵanyńyzdyń maǵynasy ne?
2 kisi: - Bir mezgil taza kıim kıip, dáýletti adamsha júresiz. Bir mezgil eski - qusqy kıim kıip júresiz. Buny qalaı túsinemiz?
Jomart:- Tórt túrli sebep bar. Áýelgi: ádemi at, asyl kıim, asqan dáýletti óne boıy ádet etseń, kóńilge jel kirgizedi, sol jelikken kóńilmen ózimnen terezesi tómen beısharalardan jırenip, kóz salmaı, kem – ketikke járdem berýdi umytarmyn dep qorqamyn.
Ekinshi: Bar bola turyp men jumys qylsam, munym kemshilik emes ekenin bilip, keıingiler úlgi alsyn deımin. Úshinshisi: Kún saıyn óz beınetimmen tapqan bir - eki pulǵa nan satyp alyp jesem, boıyma sol tamaq bolyp taraıdy, eńbekpen tabylǵan dámniń táttiligi, sińimdiligi bolady eken. Tórtinshi: Qudaı taǵalamnyń bergen dáýletin ózimsinip tıisti oryndaryna jaratpaı, kóbisin ózim iship - jep, ózim tutynsam, mal bergen ıesine kúnáli bolarmyn dep qorqamyn.
1-kisi: - Ia, Atymtaı Jomart, endi bári de túsinikti. Eńbekpen kelgen as tátti.
2 -kisi: - Beınetsiz rahat joq.
Al eńbektiń túbi rahat.

2- áńgimeden kórinis.
2 -júrgizýshi: «A qudaıym bala ber, bala berseń sana ber, sanasyz bala bergenshe, artynan bárin - bárin ala ber»- dep Ybyraı Altynsarın óziniń maqal - mátelder jınaǵynda keltirgendeı, kishkentaı qyz aqyldylyǵy men tapqyrlyǵynyń arqasynda ákesin jazadan aman alyp qaldy. Bul áńgimesinde Ybyraı Altynsarın balalardy ata - anasyn syılaýǵa, qadirleýge, batyldyqqa, aqyldylyqqa úıretedi.

Meıirimdi bala.
Patsha: - Bizdiń Qytaı halqynda mynadaı zań bar. Eger kimde - kim bireýdi aldasa qoly kesiledi. Osy zańdy bilesiń be?
Tóre: - Bilem.
Patsha: - Bilseń, óziń istegen kúnáńdi moınyńmen kóteresiń. Sondyqtan sen óz elińdegi adamdy aldaǵanyń úshin qolyń kesiledi. Ýázirler daıynsyńdar ma?
Ýázir: - Daıynbyz.
Patsha: - Jazany bastaýǵa ruqsat.
Qyz bala: - Toqtatyńyzdarshy, qudaı úshin toqtaı turyńyzdarshy.
Patsha: -(toqtat degen ıshara berip) Bul kimniń qyzy?
Tóre: - Meniń qyzym.
Qyz bala: - Taqsyr patsha, meniń ákem jazaǵa laıyq bolǵany ras, sonyń úshin qolynan aıyrylýy kerek bolady. Minekeı, taqsyr, ákemniń qoly.
Bul qol da meniń jazyqty bolǵan atamnyń qoly.
Patsha: - Qyzym seniń qolyńdy keskennen ne paıda? Kináli sen emes qoı.
Qyz bala: - Ýa, ámirshim! Men osy tóreniń qyzymyn. Myna qoldy osy tóreniki dep esepteńiz. Óıtkeni, munymen bala-shaǵasyn asyraýǵa shamasy kelmeıdi. Buıyryńyz taqsyr! Osy nashar qolyn kesip, jumysqa jarap, bala-shaǵalaryn asyraıtyn qolyn atama qaldyrýǵa.
Patsha: -(Tórege) Myna qyzyńnyń aqyldylyǵy men meıirimdiliginiń arqasynda seniń qolyńdy kespeýge buıyramyn.
Tóre: Basyn ıip, rahmet aıtady.
Patsha: - Ata kórgen oq jonar,
Sheshe kórgen ton pisher.
Tóre: - Jaqsy bala ákesiniń esiktegi basyn tórge súıreıdi,
Jaman bala ákesiniń tórdegi basyn esikke súıreıdi.
3 áńgimeden kórinis.
1 - júrgizýshi: Osy áńgimede Luqpan hakim tirshilik úshin, densaýlyq úshin kúresedi. Ár túrli shópti emge paıdalana otyryp, halyqty beıimdilikke, óz betimen oqyp úırenýge, basqaǵa jaqsylyq jasaýǵa, qaıyrymdylyqqa úıretedi

Luqpan hakim
Luqpan hakimge bir kisi jınalysta aıtty.
1 adam: - Sizdiń aýrýǵa em etýińiz kúná, qudaıdyń jibergen qaza - bálesine sebep tabamyn degen, qudaıǵa qarsylyq bolyp tabylady dep bilemin.
Luqpan: - Olaı bolsa, sol aıtqan sózińiz jazylǵan kitapty keltirińiz, senimdi kitap bolsa biz taba etip, dárigerlikti qoıalyq.
2 -adam: - Sopy, Luqpan jesirge aǵadaı, jetimge atadaı bolyp neshe muńdy beısharalardyń kóziniń jasyn tyıdy, sen bul isti kúná dep bilseń, kitabyńdy kórset, bolmasa qazyǵa alyp baryp, jazalandyramyz.
3 -adam: - Luqpan hakim halyqtyń densaýlyǵyn oılaıdy. Ol baqsy emes, ol molda emes. Al sen sopy aıtqan sóziń úshin jaýap beresiń.
Luqpan: - Ýa, halqym meniń ótinishim bar.
1 - 2 adam: - Aıtyńyz.
Luqpan: - Men bul kisimen jeke sóılesem dep edim. Bir aýyz sózge bola, isti nasyrǵa shaptyryp qaıtemiz.
2 -adam: - Onyńyz da jón bolar, sóılese berińiz.
Luqpan: - Alla razy bolsyn moldam, bilgen shamańyzsha bizdi kúnádan tyıý úshin aqyl aıtqanyńyzǵa. Biraq bizden de sizge bir aqyl aıtylsyn: «Qashan da bir isti istegińiz kelse, ol iske áýeli aqylyńyzdy, onan soń kózińizdi jumsańyz, sonan soń aqylyńyz durystasa, kózińiz kórip, jónin tanyp maqul kórse; tilińiz ben qolyńyzǵa sonda erik berińiz. Ekinshi sizdiń aıtqan sózińizden oqyp jetispegendik kórinedi, qudaı taǵala adamǵa ár túrli dene berdi, qol berdi jumys qylmaq úshin, kóz berdi kórmek úshin, aıaq berdi júrmek úshin, qulaq berdi estýge, aqyl berdi, oılanyp, jaman - jaqsyny ańǵarýǵa. Bir shópti ý etip jaratty, ekinshi shópti oǵan basytqy etip jaratty. Bulardy da tanyp, bilip, buıryqty ornyna jumsamasań, kúnáli bolasyń, tıisti paıdaly ornyna jumsaý obal bolmasa kerek».

Qorytyndy:
Biz, búgingi sharada uly aǵartýshy, tuńǵysh qazaqtyń elinde mektep ashqan, alǵashqy ustaz Y. Altynsarınniń ómirbaıanymen tolyq tanystyq. Ybyraı Altynsarınniń shyǵarmalaryna, aǵartýshynyń eńbekterine toqtalyp otyrmyz. Ózindik izin qaldyrǵan, óskeleń urpaqtyń esh esinen ketpesteı ustazdyń jolyn arnap ótkendigin kórip, bilip, tanysyp óttik. Mine, osyndaı tárbıelik máni bar sharamyz arqyly oqýshylardy ár isti oılanyp aqylmen jasaýǵa, kishige qamqor bolýǵa, ata - anasyn syılap qurmet tutýǵa, eńbekqor bolýǵa shaqyramyn.