Birjasýshaly jándikterdiń tabıǵattaǵy jáne adam ómirindegi mańyzy
Ashyq sabaq taqyryby: Birjasýshaly jándikterdiń tabıǵattaǵy jáne adam ómirindegi mańyzy.
Sabaq maqsaty:
Bilimdilik: Birjasýshaly jándikterdiń tabıǵattaǵy, adam ómirindegi mańyzyn, parazıt jándikter qozdyratyn aýrýlar jáne olarmen kúresý joldaryn túsindirý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń tanymdyq qabiletterin damytý, oı - órisin keńeıtý, este saqtaý daǵdysyn qalyptastyrý. Pánge degen qyzyǵýshylyǵyn oıatý. Erkin sóılep, oıyn jetkizýge, salystyra bilýge úıretý.
Tárbıelik: Jańa bilimdi ıgerte otyryp, sanıtarlyq - gıgıenalyq tárbıe berý.
Sabaq túri: Aralas sabaq
Sabaq ádisi: Tirek - syzba, Venn dıagramsy.
Kórnekiligi: birjasýshaly jándikter sýreti, keste.
Pánaralyq baılanys: qazaq tili, valeologıa
Sabaq barysy:
1. Uıymdastyrý.
2. Úı tapsyramasyn tekserý.
3. Jańa sabaqty túsindirý.
4. Bekitý.
5. Qorytyndylaý.
6. Úıge tapsyrma.
7. Baǵalaý.
Kirispe bólim.
Uıymdastyrý.
Sálemetsizder me, oqýshylar.
Búgin biz jańa taqyryp: «Birjasýshalylardyń adam ómirindegi, tabıǵattaǵy mańyzy» atty jańa taqyrypty meńgeremiz. Jańa taqyrypty meńgermes buryn ótken taqyryptar týraly bilimderin qaıtalap eske túsirý maqsatynda oqýshylardyn bilimderin tekserý, ıaǵnı birjasýshalylardyń tirshilik áreketi.
Úıge qandaı tapsyrma berildi?
Jaýap: Birjasýshaly jándikterdiń tirshilik áreketi.
Negizgi bólim.
Úı tapsyrmasyn tirek syzba jumysymen tekserý.
Birjasýshaly jándikter klasy
2. «Kim jyldam?» oıyny.
1. Qarapaıymdar ǵylymda qashan jáne qandaı jaǵdaıda belgili boldy?
2. Qarapaıymdar tabıǵatta qaı jerlerde kóp taralǵan?
3. Sıstanyń qandaı mańyzy bar?
4. Kirpiksheli birjasýshaly jándik?
5. Denesinde hloroplastory bar birjasýshaly jándik?
6. Dene pishini turaqsyz jalǵan aıaqty jándik?
3. «Qupıa san» oıyny.
1. Ósimdikter tárizdi qorektenetin jándik?
2. Qysta jándikter nege ólmeıdi?
3. Denesinde baqalshaq bolatyn amebanyń túri?
4. Domalanǵynyń bir túriniń shoǵyrynda qansha jasýshaǵa deıin bolady?
5. Evglena men domalanǵyny basqasha qalaı ataıdy?
6. Ameba men arsellanyń basqasha ataýy?
Jaýaptary:
1. Tamyraıaqtylar.
2. Arsella.
3. Talshyqtylar.
4. Evglena
5. Sısta túzeıdi
6. 500 - 1000
4. «Kim tapqyr?» jumbaq ertegi.
Baıaǵy ótken zamanda bir patsha ómir súripti. Ol óte aqyldy jáne qarapaıym bolǵan eken. Patshanyń úsh uly bolǵan, olardyń minez - qulqy men jaratylysynda ózgeshilikter bolypty. Úlkeni - bir orynda tura almaıtyn, soǵan saı minezi de qubylmaly eken. Ortanshysy - óte sánqoı bolypty, kúndiz jasyl kóılek kıse, túnde aq kóılek kıipti. Únemi tóbesinen bir tal úkisi túspepti. Al kishisi - erekshe pysyq bolypty, onyń ádemi kirpikterine qyzyqpaǵan el qalmaıdy. Tipti eki «júregi» bolǵanǵa uqsaıdy. Biraq, osy úsh uldan kóptegen elder zıan shegipti de, patshaǵa aryz aıtýshylar kóbeıipti. Sonda ábden sharshaǵan patsha halyqqa mynandaı úndeý tastapty: « Meniń uldarymnyń boıynda erekshe qasıetteri bar, kimde – kim sol qasıetterin tapsa, bas ýázirim bolady» - depti.
Al, qane oılanaıyq! Kim tapqyr eken?
Jańa sabaqty túsindirý barysy.
Oqýshylardyń aldyn ala berilgen habarlamasyn tyńdap, tolyqtyrý.
1 - oqýshy. Birjasýshaly jándikterdiń paıdasy.
2 - oqýshy. Birjasýshaly jándikterdiń zıanyn.
Jalpy birjasýshaly jándikter eki topqa bólinedi:
1. Erkin júrip tirshilik etetin birjasýshalylar
2. Adam men janýarlardyń ártúrli múshesinde parazıttik tirshilik etip, túrli aýrýlar týdyratyn birjasýshalylar.
Erkin júrip tirshilik etip, túrli aýrý týdyratyndardyń tabıǵatta jáne adam ómirinde ózindik mańyzy zor. Bulardyń kópshiligi bakterıalarmen qorektenip, sýdy tazartady. Mysaly jasyl evlenany sanıtarlyq jándik dep atalý sebebi, ol sýdy tazartady. Ózderi tushshy sý shaıandaryna, usaq shaıandarǵa, birjasýshaly jándikterge, balyqtar men shabaqtarǵa, basqa da sý jándikterine qorek bolady. Birjasýshaly jándikterdiń qaldyqtarynan sý túbindegi shógindi quralady. Geolog ǵylymdar osy shógindiler jınaqtalǵan jerlerde munaıdyń mol qory bolatyndyǵyn anyqtaǵan. Topyraq túzýge de óz úlesterin qosady.
Qarapaıymdardyń ishinde adam ómiri men janýarlardyń ártýrli múshelerinde parazıttik tirshilik etip, túrli aýrý týdyratyndary da kóp. Solardy myna kesteden qarap, tolyqtyraıyq.
Parazıtti tirshilik etetin jándikter
Jándik aty --------------- Týdyratyn aýrý aty.------ Juqtyrýshy orta
Dızenterıa amebasy ---- Qantyshqaq aýrýy --------- Jýylmaǵan kókónis, las sý
Bezgek parazıti ---------- Bezgek aýrýy ----------------- Bezgek masasy
Trıpanasoma ----------- Adamda uıqy aýrýy. Jylqyda kıeńki.
--------------------------- Sıyrda sý aýrýy ----------- Sona, qandala, sese shybyny
Leıshmanıa -------------- Leıshmanıoz ------------------ Qum shirkeıi
Qurtamysh ---------------- Koksıdıoz -------------------- Las qol, las sý
Lámblıa ------------------- Lámblıoz --------------------- Las, qaınamaǵan sý
Trıpanasoma julyn suıyqtyǵynda, qanda parazıttik tirshilik etedi. Qannyń qyzyl túıirshigin búldirip, adamda, malda juqpaly aýrý týǵyzady. Taratýshylary sona, qandala, sese shybyny. Tabıǵattaǵy ıesi kıik. Adamda uıqy aýrýyn, jylqyda kileńki aýrýyn, sıyrda sý aýrýyn týǵyzady.
Bezgek parazıti tasmaldaýshysy bezgek parazıti. Qannyń qyzyl túıirshiginde tirshilik etedi. Bir túıirshikten ekinshisine aýysqanda aýrý ustaıdy. Qazir bul aýrýlarǵa qarsy hının, akrehın dárileri jasalǵan. Bezgek qarapaıym bezgek jándik bezgegi arqyly óris alatyndyǵyn, sol qozdyrǵyshty aýrý qanynan tuńǵysh ret 1879 jyly orys dárigeri V. I. Afanasev baıqap, ony 1881 jyly fransýz ǵalymy Laveran qýattady. 1900 jyly ıtalıan zoology Batısta Grassı bezgek aýrýyn tek bezgek masasy arqyly taralatyndyǵyn tájirıbe arqyly dáleldedi.
Qurtamysh spora arqaly kóbeıetin birjasýshaly jándik, ishek, baýyr, búırek, t. b. múshelerdiń jasýshalaryn zaqymdaı otyryp koksıdıoz dep atalatyn aýrý týǵyzady.
Parazıttik tirshilik etetin birjasýshalylardyń ishinde adamda, janýarda qaýipti aýrýlar týǵyzatyndary kóp. Olardy juqtyrmaý úshin eń bastysy tazalyqty saqtaý kerek. Ol úshin úıdi, tósek oryn, kıimdi, ydys aıaqty, azyq túlikti taza ustap, qoldy jýǵannan keıin ǵana tamaq ishken jón. Parazıttik tirshilik etetin, aýrý týdyratyn qarapaıymdardyń kóbeıip ketýine múmkindik beretin tabıǵı oshaqtardy únemi qurtyp otyrý kerek.
Bekitý.
Oqýshylardyń jańa sabaqtan alǵan bilimderin tekserý barysynda suraqtar berildi. Suraqtar:
1. Parazıtti jándikter degen uǵymdy qalaı túsinemiz?
2. Qandaı aýrýlar birjasýshaly parazıtter arqyly taralady.
3. «Aýyryp em izdegenshe, aýyrmaýdyń jolyn izde» degen halyq naqylyn qalaı túsinesiń?
Qorytyndy bólim
Qorytyndylaý.
Taqyrypty qorytyndylaý kezinde oqýshylardy eki topqa bólip, bir toby birjasýshaly jándikterdiń zıanyn izde, ekinshi top tabıǵatqa mańyzyn izdep, aıqyndap, Venn dıagramassyn toltyrady.
1. Erkin júrip tirshilik etetin jándikter sýdy lastanýdan tazartady, topyraq túzeıdi
2. Bir jasýshaly qarapaıym jándikter jalpy qorektik tizbekke kiredi
3. Parazıt jándikter adam, janýarlardyń ár túrli aýrý týǵyzady
Úıge tapsyrma.
«Tazalyq densaýlyq kepili» degen taqyrypta habarlama daıarlaý tapsyrylady. № 34 taqyryp «birjasýshalylardyń tabıǵatta jáne adam ómirindegi mańyzy»
Baǵalaý.
Grafıkalyq dıktant
1. Jasyl evglenanyń dene turqy... 0, 05mm
2. Birjasýshalylar mıkroskoppen kórinedi.
3. Volvokstyń syrtqy pishini tórtburyshty.
4. Amebada sıtoplazma bolmaıdy.
5. Evglena men volvoks talshyqty qarapaıymdar.
6. qarapaıymdardyń titirkendirgishtik qasıeti bar.
7. Ameba men arsella jalǵan aıaqtylar arqyly qozǵalady.
8. Birjasýshalylar jynysty jolmen kóbeıedi.
9. Birjasýshalylar sýda erigen ottekpen qorektenedi.
10. Birjasýshalylar daıyn organıkalyq zattarmen qorektenedi.
Sabaq maqsaty:
Bilimdilik: Birjasýshaly jándikterdiń tabıǵattaǵy, adam ómirindegi mańyzyn, parazıt jándikter qozdyratyn aýrýlar jáne olarmen kúresý joldaryn túsindirý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń tanymdyq qabiletterin damytý, oı - órisin keńeıtý, este saqtaý daǵdysyn qalyptastyrý. Pánge degen qyzyǵýshylyǵyn oıatý. Erkin sóılep, oıyn jetkizýge, salystyra bilýge úıretý.
Tárbıelik: Jańa bilimdi ıgerte otyryp, sanıtarlyq - gıgıenalyq tárbıe berý.
Sabaq túri: Aralas sabaq
Sabaq ádisi: Tirek - syzba, Venn dıagramsy.
Kórnekiligi: birjasýshaly jándikter sýreti, keste.
Pánaralyq baılanys: qazaq tili, valeologıa
Sabaq barysy:
1. Uıymdastyrý.
2. Úı tapsyramasyn tekserý.
3. Jańa sabaqty túsindirý.
4. Bekitý.
5. Qorytyndylaý.
6. Úıge tapsyrma.
7. Baǵalaý.
Kirispe bólim.
Uıymdastyrý.
Sálemetsizder me, oqýshylar.
Búgin biz jańa taqyryp: «Birjasýshalylardyń adam ómirindegi, tabıǵattaǵy mańyzy» atty jańa taqyrypty meńgeremiz. Jańa taqyrypty meńgermes buryn ótken taqyryptar týraly bilimderin qaıtalap eske túsirý maqsatynda oqýshylardyn bilimderin tekserý, ıaǵnı birjasýshalylardyń tirshilik áreketi.
Úıge qandaı tapsyrma berildi?
Jaýap: Birjasýshaly jándikterdiń tirshilik áreketi.
Negizgi bólim.
Úı tapsyrmasyn tirek syzba jumysymen tekserý.
Birjasýshaly jándikter klasy
2. «Kim jyldam?» oıyny.
1. Qarapaıymdar ǵylymda qashan jáne qandaı jaǵdaıda belgili boldy?
2. Qarapaıymdar tabıǵatta qaı jerlerde kóp taralǵan?
3. Sıstanyń qandaı mańyzy bar?
4. Kirpiksheli birjasýshaly jándik?
5. Denesinde hloroplastory bar birjasýshaly jándik?
6. Dene pishini turaqsyz jalǵan aıaqty jándik?
3. «Qupıa san» oıyny.
1. Ósimdikter tárizdi qorektenetin jándik?
2. Qysta jándikter nege ólmeıdi?
3. Denesinde baqalshaq bolatyn amebanyń túri?
4. Domalanǵynyń bir túriniń shoǵyrynda qansha jasýshaǵa deıin bolady?
5. Evglena men domalanǵyny basqasha qalaı ataıdy?
6. Ameba men arsellanyń basqasha ataýy?
Jaýaptary:
1. Tamyraıaqtylar.
2. Arsella.
3. Talshyqtylar.
4. Evglena
5. Sısta túzeıdi
6. 500 - 1000
4. «Kim tapqyr?» jumbaq ertegi.
Baıaǵy ótken zamanda bir patsha ómir súripti. Ol óte aqyldy jáne qarapaıym bolǵan eken. Patshanyń úsh uly bolǵan, olardyń minez - qulqy men jaratylysynda ózgeshilikter bolypty. Úlkeni - bir orynda tura almaıtyn, soǵan saı minezi de qubylmaly eken. Ortanshysy - óte sánqoı bolypty, kúndiz jasyl kóılek kıse, túnde aq kóılek kıipti. Únemi tóbesinen bir tal úkisi túspepti. Al kishisi - erekshe pysyq bolypty, onyń ádemi kirpikterine qyzyqpaǵan el qalmaıdy. Tipti eki «júregi» bolǵanǵa uqsaıdy. Biraq, osy úsh uldan kóptegen elder zıan shegipti de, patshaǵa aryz aıtýshylar kóbeıipti. Sonda ábden sharshaǵan patsha halyqqa mynandaı úndeý tastapty: « Meniń uldarymnyń boıynda erekshe qasıetteri bar, kimde – kim sol qasıetterin tapsa, bas ýázirim bolady» - depti.
Al, qane oılanaıyq! Kim tapqyr eken?
Jańa sabaqty túsindirý barysy.
Oqýshylardyń aldyn ala berilgen habarlamasyn tyńdap, tolyqtyrý.
1 - oqýshy. Birjasýshaly jándikterdiń paıdasy.
2 - oqýshy. Birjasýshaly jándikterdiń zıanyn.
Jalpy birjasýshaly jándikter eki topqa bólinedi:
1. Erkin júrip tirshilik etetin birjasýshalylar
2. Adam men janýarlardyń ártúrli múshesinde parazıttik tirshilik etip, túrli aýrýlar týdyratyn birjasýshalylar.
Erkin júrip tirshilik etip, túrli aýrý týdyratyndardyń tabıǵatta jáne adam ómirinde ózindik mańyzy zor. Bulardyń kópshiligi bakterıalarmen qorektenip, sýdy tazartady. Mysaly jasyl evlenany sanıtarlyq jándik dep atalý sebebi, ol sýdy tazartady. Ózderi tushshy sý shaıandaryna, usaq shaıandarǵa, birjasýshaly jándikterge, balyqtar men shabaqtarǵa, basqa da sý jándikterine qorek bolady. Birjasýshaly jándikterdiń qaldyqtarynan sý túbindegi shógindi quralady. Geolog ǵylymdar osy shógindiler jınaqtalǵan jerlerde munaıdyń mol qory bolatyndyǵyn anyqtaǵan. Topyraq túzýge de óz úlesterin qosady.
Qarapaıymdardyń ishinde adam ómiri men janýarlardyń ártýrli múshelerinde parazıttik tirshilik etip, túrli aýrý týdyratyndary da kóp. Solardy myna kesteden qarap, tolyqtyraıyq.
Parazıtti tirshilik etetin jándikter
Jándik aty --------------- Týdyratyn aýrý aty.------ Juqtyrýshy orta
Dızenterıa amebasy ---- Qantyshqaq aýrýy --------- Jýylmaǵan kókónis, las sý
Bezgek parazıti ---------- Bezgek aýrýy ----------------- Bezgek masasy
Trıpanasoma ----------- Adamda uıqy aýrýy. Jylqyda kıeńki.
--------------------------- Sıyrda sý aýrýy ----------- Sona, qandala, sese shybyny
Leıshmanıa -------------- Leıshmanıoz ------------------ Qum shirkeıi
Qurtamysh ---------------- Koksıdıoz -------------------- Las qol, las sý
Lámblıa ------------------- Lámblıoz --------------------- Las, qaınamaǵan sý
Trıpanasoma julyn suıyqtyǵynda, qanda parazıttik tirshilik etedi. Qannyń qyzyl túıirshigin búldirip, adamda, malda juqpaly aýrý týǵyzady. Taratýshylary sona, qandala, sese shybyny. Tabıǵattaǵy ıesi kıik. Adamda uıqy aýrýyn, jylqyda kileńki aýrýyn, sıyrda sý aýrýyn týǵyzady.
Bezgek parazıti tasmaldaýshysy bezgek parazıti. Qannyń qyzyl túıirshiginde tirshilik etedi. Bir túıirshikten ekinshisine aýysqanda aýrý ustaıdy. Qazir bul aýrýlarǵa qarsy hının, akrehın dárileri jasalǵan. Bezgek qarapaıym bezgek jándik bezgegi arqyly óris alatyndyǵyn, sol qozdyrǵyshty aýrý qanynan tuńǵysh ret 1879 jyly orys dárigeri V. I. Afanasev baıqap, ony 1881 jyly fransýz ǵalymy Laveran qýattady. 1900 jyly ıtalıan zoology Batısta Grassı bezgek aýrýyn tek bezgek masasy arqyly taralatyndyǵyn tájirıbe arqyly dáleldedi.
Qurtamysh spora arqaly kóbeıetin birjasýshaly jándik, ishek, baýyr, búırek, t. b. múshelerdiń jasýshalaryn zaqymdaı otyryp koksıdıoz dep atalatyn aýrý týǵyzady.
Parazıttik tirshilik etetin birjasýshalylardyń ishinde adamda, janýarda qaýipti aýrýlar týǵyzatyndary kóp. Olardy juqtyrmaý úshin eń bastysy tazalyqty saqtaý kerek. Ol úshin úıdi, tósek oryn, kıimdi, ydys aıaqty, azyq túlikti taza ustap, qoldy jýǵannan keıin ǵana tamaq ishken jón. Parazıttik tirshilik etetin, aýrý týdyratyn qarapaıymdardyń kóbeıip ketýine múmkindik beretin tabıǵı oshaqtardy únemi qurtyp otyrý kerek.
Bekitý.
Oqýshylardyń jańa sabaqtan alǵan bilimderin tekserý barysynda suraqtar berildi. Suraqtar:
1. Parazıtti jándikter degen uǵymdy qalaı túsinemiz?
2. Qandaı aýrýlar birjasýshaly parazıtter arqyly taralady.
3. «Aýyryp em izdegenshe, aýyrmaýdyń jolyn izde» degen halyq naqylyn qalaı túsinesiń?
Qorytyndy bólim
Qorytyndylaý.
Taqyrypty qorytyndylaý kezinde oqýshylardy eki topqa bólip, bir toby birjasýshaly jándikterdiń zıanyn izde, ekinshi top tabıǵatqa mańyzyn izdep, aıqyndap, Venn dıagramassyn toltyrady.
1. Erkin júrip tirshilik etetin jándikter sýdy lastanýdan tazartady, topyraq túzeıdi
2. Bir jasýshaly qarapaıym jándikter jalpy qorektik tizbekke kiredi
3. Parazıt jándikter adam, janýarlardyń ár túrli aýrý týǵyzady
Úıge tapsyrma.
«Tazalyq densaýlyq kepili» degen taqyrypta habarlama daıarlaý tapsyrylady. № 34 taqyryp «birjasýshalylardyń tabıǵatta jáne adam ómirindegi mańyzy»
Baǵalaý.
Grafıkalyq dıktant
1. Jasyl evglenanyń dene turqy... 0, 05mm
2. Birjasýshalylar mıkroskoppen kórinedi.
3. Volvokstyń syrtqy pishini tórtburyshty.
4. Amebada sıtoplazma bolmaıdy.
5. Evglena men volvoks talshyqty qarapaıymdar.
6. qarapaıymdardyń titirkendirgishtik qasıeti bar.
7. Ameba men arsella jalǵan aıaqtylar arqyly qozǵalady.
8. Birjasýshalylar jynysty jolmen kóbeıedi.
9. Birjasýshalylar sýda erigen ottekpen qorektenedi.
10. Birjasýshalylar daıyn organıkalyq zattarmen qorektenedi.
You Might Also Like
-
Tárbıe saǵatynyń taqyryby: «Alǵashqy ustaz, alǵashqy dana babam»
