InfoHub Logo

Erte zamanda bir patsha bolypty. Patshanyń úsh balasy bar eken. Eń úlkeniniń aty – Asan, ortanshysynyń aty – Úsen, al eń kenje balasynyń aty – Hasan eken.

Hasan óte sulý, aqyldy, ári batyr, aqkóńildi bala bolyp ósedi. Patsha uıyqtap jatyp tús kóredi, túsinde bir ǵajaıyp qus kóredi. Qustyń kúlse, aýzynan býdaq-býdaq gúl túsedi, jylasa, kózinen monshaq-monshaq marjan túsedi. Mine, patsha osy qusqa yntyq bolady. Dereý ornynan turysymen, Asan men Úsendi shaqyryp alyp aıtady: «Men túsimde bir tamasha, ómirimde kórmegen qusty kórdim, ózi óte sulý, kúlse, aýzynan býdaq-býdaq gúl túsetin, jylasa, kózinen monshaq-monshaq marjan túsedi. Osy qusty qaıdan da bolsa maǵan taýyp ákep beresińder. Egerde taýyp ákep bermeseńder, bastaryńdy alamyn», – deıdi.

Asan men Úsen ákesinen koryqqanynan: «Qaıdan da bolsa taýyp ákep beremiz», – dep ýáde beredi de jol júrip ketedi. Bul ýaqıǵany Hasan bilmeıdi. Hasan ákesiniń Asan men Úsendi kúlse, aýzynan býdaq-býdaq gúl túsetin, jylasa, kózinen monshaq-monshaq marjan túsetin qusqa jumsaǵanyn qyryq kúnnen keıin baryp biledi. Asan men Úsendi osyndaı alys jolǵa jumsap, óziniń úıde qalǵanyna qapa bolyp, ákesine jylap keledi.

— Áke, – deıdi Hasan, — Asan men Úsendi jumsaǵan jaqqa meni nege jumsamadyńyz, álde meni ol ekeýinen jek kóresiz be, ıa bolmasa maǵan senbedińiz be?

Patsha aıtady: «Joq, balam, olaı emes, men Asan men Úsendi óte qaterli, qıyn jolǵa jumsadym. Al seni ol qıyn saparǵa jumsaýǵa qımadym!» Hasan ákesine jalynyp, sol qusty izdeýge razylyǵyn alyp, el-jurtymen qosh aıtysyp, eki aǵasynyń artynan ketedi. Qyryq kún buryn ketken aǵalaryn Hasan qýyp jetedi. Aǵaıyndy úsheýi bir úlken jolǵa túsip júre beredi. Bir kúnderi bulardyń júrip kele jatqan joly úsh aıyrylady: bir jol ońǵa, bir jol solǵa, bir jol týra betimen. Ár joldyń basynda úlken tas tur, tastyń  betine oıyp jazǵan jazýy bar. Birinshi jolda «Barsa, keler», ekinshi jolda «Barsa, múmkin keler, múmkin kelmes», úshinshi jolda «Barsa, kelmes» dep jazylǵan. Asan «barsa, keler» jolyna túsedi. Úsen «barsa, múmkin keler, múmkin kelmes» jolyna túsedi, al Hasan «barsa kelmes» jolyna túsip júre beredi. Birneshe aı, birneshe kún júrgennen keıin Hasannyń aldynan úlken qala kórinedi, qalanyń aınalasynda kóp kıik jaıylyp júr. Hasannyń osy kezde azyǵy taýsylyp, birneshe kúnnen beri as ishpeı, ashyǵyp kele jatqan kezi eken. Kıiktiń bireýin atyp alaıyn dep, beline asynǵan sadaǵyn alyp kezene bergende, kıikterdiń bári mańyrap, Hasandy qorshap alyp, muńly daýyspen shýlaı ketedi. Hasan kıikterdi atpaıdy, «bul janýarlarǵa ne bolǵan» dep oılap, eshnársege túsinbesten, qalanyń ishine kiredi.

Bir úlken saraıdyń ishine kirip: «Kim bar?» – dep daýystap edi, eshkim jaýap bermedi. Jan-jaǵyna qarap edi, bir altyn tabaq tola qýyrylǵan etti kóredi, ábden ashyqqan Hasan etti jemekshi bolyp, tabaqqa qolyn sala bergende: «Áı, adamzat, tart qolyńdy!» – dep, ústi-basy alba-julba, tisi aqsıǵan, túsinen adam qorqatyn bir kempir kelip, bir nárselerdi aıtyp, aýzyn kúbirletti de jerdi teýip qaldy. Osy kezde Hasan kıikke aınaldy. Álgi kempir Hasannyń moınynan jetektep, jańaǵy mańyrap  Hasannyń aldynan shyqqan kıikterge aparyp qosty. Hasan adam túrinen aıyrylǵanmen, aqylynan adaspady. Kóp kıikterden bólinip, jańaǵy ózi kelgen jolyna túsip, alǵan baǵytyna qaraı júre beredi. Birneshe kún ótkennen keıin, aldynan jańadan soǵylǵan úlken sáýletti bir saraı kórinedi. Kıik bolǵan Hasan sol sáýletti saraıdyń ishine kirdi, aldynan bir sulý qyz shyǵyp, kıikke qarap: «Sen kıik emessiń ǵoı, adamzatsyń ǵoı, egerde men seni adam qalpyńa keltirsem, sen meni alasyń ba?» – dep surap edi, kıik-Hasan til qatpady.

Qyz aıtty: «Seni kıikke aınaldyryp jibergen meniń zalym anam ǵoı, seniń tilińdi de sóıletpeı qoıypty ǵoı», – dedi de kıik-Hasannyń betine bir ýys topyraq shashyp jiberip edi, Hasan burynǵysynan da sulý jigitke aınaldy. Hasan adam qalpyna kelgen soń qyzben sypaıy amandasyp, qyzǵa úlken alǵys aıtty jáne de basynan ótkizgen tarıhyn baıan etti. Qyz da basynan ótken-ketkenin Hasanǵa aıtyp berdi.

Qyz aıtty: «Men sol seni kıikke aınaldyrǵan jalmaýyz kempirdiń jalǵyz qyzy edim, sheshemniń adamǵa jasaǵan dushpandyǵyna tóze almaı, enshimdi alyp bólek shyǵyp edim. Men ómirimde adam balasyn kórmeı jalǵyz ótermin dep qapalyqta otyr edim, Qudaı seni maǵan kezdestirdi, men seniń sońyńnan qalmaımyn», – dedi.

Hasan aıtty: «Men ákeme bergen ýádemdi oryndamaı, saǵan úılene almaımyn», – dedi.

Qyz surady: «Ákeńe qandaı ýáde bergen ediń?» Hasan ákesiniń túsinde bir tamasha qusty kórgenin, kúlse, aýzynan býdaq-býdaq gúl túsetinin, jylasa, kózinen monshaq-monshaq marjan túsetinin aıtty. Sol qusqa ákesiniń kórýge qumar bolyp, eki aǵasyn «Sony taýyp ákelińder» – dep jumsaǵanyn, aǵalarynyń artynan baramyn dep, óziniń ótinip, qandaı qıyndyq bolsa da tózip, qaıdan da bolsa, qusty taýyp ákelip beremin degen ákesine bergen ýádesin aıtty. Qyz Hasannyń bul sózin estip jylaı berdi. «Sen bul qusty izdeıtin bolsań, maǵan joqsyń. Bul qus meniń qusym edi, adamsha sóıleı alatyn edi. Menen bul qusty peri patshasynyń Kúljamal degen qyzy áskerimen kelip turyp, tartyp alyp ketken edi. Ol periniń elin izdep tabarsyń-aý, biraq ta qusty saǵan ońaılyqpen aldyra qoımas», – dedi. Hasan aıtty: «Men qandaı qıyndyqqa bolsa da tózýge tıispin, qandaı da bolsa qusty ákeme taýyp aparyp berý mindetim jáne boryshym, al qusty aman-esen taýyp alyp qaıtsam, aldymen saǵan kelemin, senen basqa eshkimge úılenbeımin», – dedi. Qyz Hasannyń bettegen jaǵynan qaıtpaıtuǵynyn bilgen soń, Hasanǵa ruqsat berip, jón siltedi.

— Batysqa qaraı toqsan kún júresiń, odan keıin aldyńnan aspanmen talasqan bıik taý kezdesedi, sen ol taýdyń ar jaǵyna toqsan kún degende ótersiń. Sol taýdyń arǵy túbinde úlken jalǵyz túp báıterek bar, sol báıterektiń basynda samuryq qustyń uıasy bar. Seni, múmkin, sol samuryq periniń eline jetkizer», – dedi.

Sodan keıin qyz aıtty: «Meniń zalym sheshem tiri turǵanda, ekeýimizdi birge ómir súrgizip qoımaıdy, bir zıanyn tıgizedi, meniń sheshemniń ajaly mynadan bolady», – dep, bir sadaqtyń oǵyn berdi. — Qalaı qarap atsań da meniń sheshemniń mańdaıyna tıedi, – dedi. Hasan sadaqtyń oǵyn alyp, kóp kidirmesten atyp jiberedi, atylǵan oq jalmaýyz kempirdiń mańdaıynan tıip sol zamatta óldi. Budan keıin Hasan qyzben qosh aıtysyp batysqa qaraı júrip ketti. Qyz aıtqandaı Hasan toqsan kún júrip aspanmen talasqan úlken taýǵa kezdesti, taýdyń ar jaǵyna toqsan kún degende zorǵa dep asyp tústi. Úlken jalǵyz túp báıterekke kelip saıasynda demalyp otyr edi: «Áı, adamzat, bizdi ólimnen qutqar, qutqar!» – dep, shyryldaǵan samuryq qustyń balapandarynyń daýsyn estidi. Hasan: «Bul músápirlerge ne boldy?» – dep qarap edi, bir úlken aıdahar jylan balapandardy jutýǵa ázirlenip, báıterektiń basyna qaraı jyljyp órmelep bara jatyr eken. Hasan kóp oılanbaı, dereý qynaptaǵy qylyshyn sýyryp alyp, aıdahardy birneshe jerden shaýyp óltirdi. Samuryq qustyń balapandary ólimnen aman-esen qutylǵanyn bilip, Hasanǵa kóp raqmet aıtty, ashyǵyp otyrǵan balapandar aıdahardyń etin jep toıyp aldy. Dál osy kezde qatty jel turyp, nóser jańbyr jaýdy.

Hasan balapandardan surady: «Bul ne qylǵan jel, ne degen nóser jańbyr?» – dep.

Balapandar aıtty: «Bul - jel emes, bizdiń anamyzdyń qanatynyń lebi, al jańbyr degenimiz bizdiń anamyzdyń kóz jasy. Bizdiń anamyz jylda osy báıterektiń basyna jumyrtqalyp, balapan basyp shyǵarady eken. Anamyz balapandaryna tamaq izdep ketkende, jańaǵy siz óltirgen aıdahar ininen shyǵyp, bizdiń anamyzdyń basyp shyǵarǵan balapandaryn jep qoıady eken, bizdiń anamyz kelgenshe, qaıtyp inine tyǵylyp qalady eken. Qazir bizdiń anamyz ań aýlap qaıtyp kele jatyr, bizderdi tiri kóremin be, álde aıdahar jep qoıdy ma dep jylap kele jatyr. Mine, ol - jańbyr emes, bizdiń anamyzdyń kóz jasy», – dedi. — Bizdiń anamyz, – dedi balapandar, — adamzattyń etine sondaı qumar. Sizdi kórse, dereý jutyp jiberýi múmkin, sondyqtan siz bizdiń qanatymyzdyń astyna jasyryna turyńyz, – dedi. Hasan balapandardyń qanatynyń astyna jasyryndy. Bir mezgilden keıin samuryq qus kelip, báıterektiń basyna qondy. Samuryq qustyń salmaǵynan báıterek ıilip jerge tıdi. Balapandarynyń tamaǵyna kóp buǵy, kıik, taǵy basqa ańdardy alyp kelip úıip tastady. Balapandarynyń tiri ekenin kórip, kóz jasy tyıylyp, qýanyp ketti. Dál osy kezde jadyrap kún de shyǵyp, katty jel de tyıyldy. Bir kezde samuryq qus tamsanyp, jan-jaǵyna qaraı berdi: «Adamzattyń ıisi shyǵady, sender kórgen joqsyńdar ma?» – dedi. Balapandar aıtty: «Eger siz bir qasyq qanyn keshseńiz, biz adamzatty kórsetelik», – dedi. Samuryq «maqul» degendeı bas ızedi, balapandar qanatynyń astyndaǵy Hasandy kórsetip edi, samuryq Hasandy jutyp jibere jazdady. Balapandar shyr-shyr etip, anasynyń tamaǵynan ustaı aldy. Sodan keıin samuryq balapandarynan: «Bul adamzat senderge qandaı jaqsylyq istedi?» – dep surady. Balapandar aıtty: «Bul adamzat aıdahardy óltirip, bizdi ajaldan qutqardy», – dedi. Samuryq Hasanǵa úlken alǵys aıtyp, ne jumyspen kelgenin surady jáne de qandaı járdem kerek dedi. Hasan basynan keshken ýaqıǵany jasyrmaı aıtyp berdi jáne perilerdiń jerine jetkizip tastaýdy ótindi. Samuryq «maqul» dep, jol qamyna kiristi. Balapandaryna ózi qaıtyp kelgenshe jeterlik aýqat jınap berip, jolda jeıtin azyǵyn da alyp, ústine Hasandy mingizip periniń jerine qaraı ushady. Samuryq bir jeti ushady, muhıttan ótedi, shólden ótedi, ot darıasynan ótýge jaqyndaǵanda, jeıtin tamaǵy taýsylyp, basy aınalyp, kózi qaraýytqan samuryq sasty.

— Eı, adamzat, baratyn jerimizge jete almaımyz-aý, meniń álim qurydy, qulaýǵa aınaldym! – deıdi. Hasan dereý eki sanynyń etinen eki japyraq et kesip, samuryqtyń aýzyna tosty. Samuryq Hasannyń bergen etin jep, kúshine keledi.

Sodan keıin samuryq Hasannan suraıdy: «Bul qaıdan shyqqan et? Sondaı dámdi ári kúsh beretin et eken», – deıdi. Hasan aıtty: «Men sizge sanymnyń etin kesip berdim». Samuryq Hasannyń eki sanyndaǵy jarasyn dereý sıpap edi, jara jazylyp ketti. Osydan keıin kóp uzamaı-aq samuryq pen Hasan periniń jerine kelip jetti. Samuryq aıtty: «Periler bir uıyqtasa qyryq kún uıyqtaıdy. Perilerdiń uıyqtaǵanyna qazir úsh kún bopty. Men seni osy jerde úsh kún kútemin, úsh kúnde qaıtyp kelmeseń, men saǵan qaramaı-aq ushyp kete berem», – deıdi. Hasan úsh kúnde qaıtyp kelýge ýáde berip, qalaǵa qaraı ketedi. Qala óte sulý eken, ylǵı altynnan soǵylǵan, buryn mundaı sulý qala kórmegen Hasan qalany tamashalap, qusty da, samuryqty da umytyp ketedi. Hasan bir kezde qalany aralap júrip, bir úlken tamasha soǵylǵan saraıǵa kiredi. Saraıdyń ishinde qyryq qyz uıyqtap jatyr, ar jaǵynda ońasha bir bólmede altyn kereýettiń ústinde taǵy bir qyz uıyqtap jatyr. Odan ári taǵy bir bólmege kirip edi: jaıýly dastarqan, neshe túrli tamaq. Tamaqtan alyp jeıin dep edi, bir nárse shańq ete qaldy: «Áı, adamzat, bireýdiń tamaǵyn nege ruqsatsyz jeısiń?» – dep kúlip jibergende, aýzynan býdaq-býdaq gúl túsedi. Hasan qarasa, óziniń izdep júrgen qusy eken, altyn qapasta otyr. Hasan qýanyp ketti. Qusty alyp samuryqqa tez qaıtpaqshy bolyp, qusqa umtylǵanda, qus shar ete tústi. «Sen meni alyp kete almaısyń. Egerde men ashshy daýsymmen saırasam, osy qaladaǵy uıyqtap jatqan perilerdiń bári oıanady. Al, seniń bir mysqal etiń bul jerde myń dilda turady, meni eskertpedi dep ókpeleme, endigisin óziń bil», – dedi.

Hasan qusqa jalynyp jylaı berdi. Jolda kórgen ýaqıǵalaryn jáne de qustyń burynǵy egesimen qosylmaqshy bolyp ýádeleskenin aıtty. Qus Hasannyń kóńilin qımaı: «Maqul, meni alyp kete ǵoı, biraq jolda kórgen oqıǵalaryńdy aıtyp hat jazyp, ana bólek bólmede uıyqtap jatqan qyzdyń qaltasyna sal», – dedi. Hasan qustyń aıtqanyn oryndady. Sodan keıin qusty alyp, samuryqqa keldi. Samuryq endi bolmasa ushyp keteıin dep otyr eken. Hasan quspen samuryqtyń arqasyna minip, kóp qıyndyq kórmeı, samuryqtyń balapandaryna aman-esen jetti. Ar jaǵyna jetý úshin samuryq qanatynyń bir qaýyrsynyn úzip berdi. Hasan quspen samuryqtyń qanatynyń qaýyrsynyna minip, ýádelesken qyzyna keldi. Qyz qýanyp, Hasandy, qusty bar yntasymen qarsy aldy. Birneshe kún demalǵan soń, Hasan qyzdy, qusty alyp, samuryq bergen qaýyrsynǵa minip, eline qaraı júrip ketti. Birneshe kún júrgen soń, aldynan jaıaý kele jatqan bir adamǵa jolyqty. Qarasa, óziniń ortanshy aǵasy Úsen eken, jolda jol azyǵy taýsylyp bir baıdyń malyn baǵyp kúnin kórgen, sodan keıin eline jaıaý qaıtyp kele jatyr eken. Ózi ábden ashtyqtan azǵan, kıimderi tozǵan. Hasan Úsendi sýǵa túsirip, ústine jańa kıimder kıgizdi, tamaqqa ábden toıǵyzdy. Sóıtip, ózderimen birge qaýyrsynǵa mingizip kele jatsa, Úsenniń halinen de jaman azyp-tozǵan, bıti torǵaıdaı, moıny yrǵaıdaı bolǵan Asanǵa kezdesedi. Hasan Asandy da Úsen sıaqty jýyndyryp, kıindirip, tamaqqa toıǵyzyp, qaýyrsynǵa mingizip alyp júredi. Bir kúni bular bir jerge kelip qonady. Osy kezde Asan men Úsen ekeýi aqyldasady. «Bizdiń ákemiz buryn da biz ekeýimizden Hasandy jaqsy kórýshi edi, endi Hasan elge barǵan soń, qusty men taptym, qyzdy da ózim taptym der, al bizdi ashtan óleıin dep kele jatqan jerinen ózim tamaqqa toıyndyryp aldym der. Ákemiz ekeýimizdiń baıǵa jaldanyp mal baqqanymyzdy estise, meniń atyma daq keltirdińder dep darǵa asýy da múmkin. Qaıtken kúnde de Hasannyń kózin joıý kerek, sodan keıin qusty ózimiz taýyp alyp keldik deımiz», - deıdi. Ekeýi osylaı etip kelisip, Hasanǵa keledi. «Bizge qudyqtan sý alyp ber», – deıdi. Hasan «maqul» dep, beline jip baılap tereń shyńyraý qudyqqa túsedi. Asan men Úsen Hasan qudyqtyń dál ortasyna jetisimen jipti pyshaqpen kesip jiberedi. Hasandy qudyqqa tastaǵannan keıin, Asan men Úsen qyzdy «men alamyn», «men alamyn» dep talasyp qalady. Qyz ekeýine de tımeı, aıdalaǵa qańǵyryp ketedi.

Asan men Úsen qusty alyp eline keledi. Ákesine qusty alyp kelgenin baıandaıdy. Patsha Asan men Úsennen: «Hasan qaıda?» – dep suraıdy. Asan men Úsen: «Hasan bizdiń aıtqanymyzǵa kónbeı, teńizdiń sýyna shomylyp jatqanda, jaıyn jutyp qoıdy. Biraq biz jaıyndy óltirdik, Hasannyń kegin aldyq», – deıdi. Patsha Hasannyń ólgenin estip, qatty qaıǵyryp, basyn kótermeı kún-tún jatyp alady. Dál sol kúni periler uıqysynan oıanady, peri patshasynyń qyzy qapastaǵy qustyń joq ekenin bilip, qalaǵa jar salady. Qaltasyndaǵy hatty kórip, qusty adamzattyń alyp ketkenin bilip, peri patshasynyń qyzy áskerimen qusty izdeýge aspanǵa ushady. Hasannyń ákesi bir kúni ózi ornynan turmastan: «Qusty saıratyńdar!» – dep buıryq beredi. Qusty altyn qapasqa otyrǵyzyp saıratady. Qus qaıǵyly, muńly ún, ashshy daýyspen saıraıdy. Dál osy kezde aspanda ushyp, qusty izdep keń aspandy kezip júrgen periniń qyzynyń áskerleri Hasannyń eliniń ústinen adam bolyp túse beredi. Aspannan adam jaýǵan soń, Hasannyń eliniń adamdary úreılenip, qorqyp patshaǵa kelip tyǵylady. Peri patshasynyń qyzy áskerimen qustyń turǵan jerine kelip, patshany aldyna shaqyrady. Patsha jatqan ornynan turyp, kıimin kıip, belin býynyp, Allaǵa sıynyp, peri patshasynyń, aldyna keledi.

Peri qyzy patshadan suraıdy: «Eı, adamzattyń patshasy! Myna qusty qaı balańyz alyp keldi, sony maǵan kórsetińiz, men sizdiń sol balańyzben sóıleser edim», – deıdi. «Áı, peri qyzy! Osy qusyńdy men túsimde kórip, bir kórýge qumar bolǵanym ras. Alyp kelińder dep úsh balamdy jumsaǵanym ras. Al, sol úsh balamnyń ekeýi aman qaıtyp keldi, al, eń kishisi, jaqsy kóretin balam qaıtpady, jolda balyq jutty dep keldi, ótirik-rasyn áli anyqtaǵanym joq. Al, sol balamnyń qaıǵysynan myna qusty osy birinshi ret kórip turmyn, endigisin ana tiri kelgen eki baladan surańyz!» – dedi de patsha úıine ketti. Peri qyzy Asan men Úsendi shaqyryp: «Qalaı alyp qaıttyńdar, sony aıtyp berińder», – dedi. Asan men Úsen: «E, qalaı alyp qaıttyńdar deıtin nesi bar, júırik atpen bardyq ta alyp qaıttyq», – dedi. Peri qyzy aıtty: «Sender shyndaryńdy aıtpaı otyrsyńdar, báribir men qazir qusty sóıletemin, qus barlyq shyndyqty aıtyp, senderdiń sózderiń ótirik bolsa, bastaryńdy alamyn!» – dedi de qusqa «sóıle» dep belgi berdi. Qus jolda bolǵan oqıǵanyń bárin aıtty: «Hasan aqkóńil, qaıyrymdy jigit eken, jylap qoımaǵan soń, ergenim ras, Hasan meni alyp, meniń burynǵy ıemniń úıine ákeldi. Sodan keıin bárimiz osy jaqqa qaraı kele jatqanymyzda, jolda azyp-tozyp, ashyǵyp kele jatqan Asan men Úsendi kezdestirdik. Hasan bul ekeýin tamaqqa toıyndyryp, kıim kıindirip edi, bular Hasanǵa qastyq oılap, qudyqqa aldap túsirip tastap ketti. Sodan keıin meniń burynǵy ıemdi ekeýi «men alamyn», «men alamyn» dep talasyp edi, ol qyz ekeýine de tımeı, aıdalaǵa qańǵyryp ketti. Olardyń ashtan óletin ýaǵy bolǵan joq, áli tiri bolýy múmkin», – dedi. Peri qyzynyń bir áskeri jer júzin bir saǵatta aınalyp shyǵatyn júırik eken, peri qyzy sol júırikti jumsady, al Asan men Úsenniń basyn kesip aldy. Peri kyzynyń munysyna baryn óz qulaǵymen estigen patsha qarsy bolǵan joq. Asan men Úsenniń basy alynyp bolǵan kezde, júırik peri Hasan men qyzdy alyp keldi. Peri qyzy Hasannyń batyrlyǵyna, adamgershiligine rıza bolyp, qusty óz qolynan Hasannyń ákesine syılaıdy. Patsha peri qyzyna alǵys aıtyp qyryq kún toıyn, otyz kún oıyn jasady. Peri qyzy áskerimen qonaq boldy.

Sonymen adal adamdar óz maqsattaryna jetip, baqytty ómir keshti.

---