InfoHub Logo

Erte zamanda Ernazar degen kisi bolypty. Ernazardyń ózi baı bolypty. Qora tolǵan qoılary bolypty. Mataý tolǵan túıeleri bolypty. Óris tolǵan jylqylary bolypty. Ernazardyń segiz uly bolypty. Bir jyly úlken jut bolyp, el malyn alysqa, otarǵa aıdap ketipti. Ernazardyń segiz uly sonyń ishinde ketipti. Bir qystyq azyǵyn alyp, kempiri men Ernazar úıinde kalypty. Ernazardyń segiz uly sol ketkennen habarsyz ketedi, aılar ótedi – kelmeıdi, jyldar ótedi – kelmeıdi. Ernazardyń azyǵy taýsylady, ashyqty, jeıtin tamaq tappady. Kempirimen ekeýiniń ornynan turýǵa álderi áreń-áreń keledi.

Bir kúni keshke jaqyn kempir tóseginen turyp, úıdiń túndigin ashady. Turýǵa murshasy kelmeı jatqan shal shańyraqqa qarasa, shańyraqtyń kúldireýishinde kerýli turǵan ker bıeniń tóstigi kózine túsedi. Ernazardyń qýanyp, esi shyǵady:

— Kempir, súıinshi! Kerýli turǵan ker bıeniń tóstigi maıly kórinedi, bol, jyldam asyp jibershi, – deıdi.

Sóıtip, bular tóstikti qazanǵa salady. Tóstikti asyp jep, shal men kempir áldenedi. Uzamaı kempir júkti bolady. Mezgili bolyp, bosanady. Bir ul týady, onyń atyn Tóstik jegen soń bitken bala dep, Tóstik qoıady.

Tóstik ózgeshe bala bolyp ósedi: bir aıda bir jastaǵy baladaı, úsh aıda úsh jastaǵy baladaı, bir jylda on bestegi jasóspirimdeı bolyp, eki jasynda alysqan kisilerin alyp uratyn bala bolady. Sadaq tartyp úırenedi, tartqan sadaǵyn toǵyz qabat ketpennen ótkizedi. Ań aýlap, qus atyp, shal ákesi men kempir sheshesin asyraıdy.

Tóstik bir kúni aýyldyń arasynda otyrǵan tarǵaqty sadaqpen tartyp qalady. Sadaq tarǵaqtyń qanatyn úzip ketedi. Tarǵaq jyǵylmaı, bir qanatyn sabalap qasha beredi. Tóstik ustaımyn dep qýyp júgiredi. Sóıtip júrgende, tarǵaq bir kempirdiń órmeginiń ústinen qarǵyp ótedi. Qýyp kele jatqan Tóstik te órmekten sekiredi. Sóıtkende Tóstiktiń bir baqaıy órmekti ilip ketedi. Órmektiń birsypyra jibi úzilip qalady.

Órmek toqyp otyrǵan kempir: «Aldaǵana kók sheshek-aı! Órmegimdi úzip kettiń-aý! Erteden qara keshke búıtip, jar qýalap, torǵaı atqansha, tentirep júrgen segiz aǵańdy taýyp alsań bolmaı ma?» – dep qarǵap sileıdi.

Tóstik kempirge jaýap bere almaı, onyń sózine qatty qorlanady. Ásirese, «tentirep ketken segiz aǵań» degen sóz oǵan qatty tıedi. Tóstik buryn aǵalary baryn esitken joq eken. Áke-sheshesi ony Tóstikke aıtpaıdy eken. Kempirge sóz qaıyra almaı, Tóstik júgirgen betimen úıine keledi. Atyp ákelgen qustaryn laqtyryp tastap, otyra ketedi. Tóstiktiń ashýly túrin kórip, sheshesi:

«Saǵan ne boldy? Kimmen janjaldastyń?» – dep suraıdy.

Tóstik kempirdiń sózin túgelimen sheshesine aıtady. «Aǵalarym qaıda? Nege kelmeıdi? İzdep taýyp ákelemin!» – deıdi. Sheshesi:

«Qaqbas kempir ótirik aıtady. Seniń aǵalaryń bolǵan joq, onyń sózine nanba», – deıdi. Sóıtip Tóstikti nandyryp qoıady.

Taǵy bir kúni Tóstik asyq oınap júrip, álgi kempirdiń jalǵyz balasyn judyryǵymen qoıyp jiberse, bala ólip qalady. Kempir Tóstikti burynǵydan da jaman qarǵap-sileıdi.

— Qyrshynyńnan qıylǵyr, Tóstik! Meniń jalǵyz balama áliń jetkenshe, aıdalada tentirep ólgen segiz aǵańnyń qýraǵan súıegin taýyp alsań bolmaı ma? – deıdi.

Kempirdiń sózi Tóstikke oı salady. Sheshesinen aǵalaryn suraıdy. Sheshesi aıtady: «Segiz aǵańnyń bary ras edi, jut jyly ketip edi, sodan qaıtqan joq, qaıda júrgenderin bilmeımiz», – deıdi.

Tóstik aǵalaryn izdeý qamyna kirisedi. Kempir-shalǵa ań men qustyń etin qaqtap úıip beredi de Tóstik jolǵa shyǵady. Beline sadaq baılanady, qolyna temir taıaq alady, aıaǵyna temir etik kıedi. Aı júredi, jyl júredi, talaı eldi, talaı jerdi aralaıdy. Joldasy da sadaǵy, azyǵy da sadaǵy, jolynda kez kelgen ańdy atyp jep otyrady. Temir etikten teńgedeı, temir taıaqtan tebendeı qalǵanda, alystan saǵym kótergen bel kórinedi. Óldim-taldym dep kelip, belge shyqsa, qaraýytqan qalyń jylqy kórinedi, jylqynyń ar jaǵynda el kórinedi. Jylqyǵa kelse, jylqynyń ishinde tigýli turǵan qara qos tur. Qosqa kirse, asýly mosy, ilýli baqyr tur. Baqyrdyń ishi pisken etke toly eken. Tóstik etke toıyp alady da elge qaraı júredi.

Tóstiktiń kelgen eli as berip jatqan el eken. «Aǵalarymdy osy astan izdep kóreıin», – dep, asqa tigilgen qalyń úıdi jaǵalaı qydyra bastaıdy. Aryqtaǵan, azǵan kıimi jyrtyq-jyrtyq Tóstikti eshkim eskermeıdi. Jaıaý júrgen adamdy kim bilsin? Sóıtip kele jatsa, tabaqshylar bir kezde: «Ernazardyń segizine tart, Ernazardyń segizine tart», – dep, shýyldasyp júr eken. «Ernazardyń segizin kóreıin», – dep, úıge kirmek bolsa, tabaqshylar Tóstikti keıin karaı súırep, qaqpalaı beredi. «Qaıyrshy neme, áli etke toımadyń ba?» – dep jekirip ursady. Tóstik oǵan shydamaı, tabaqshynyń bireýin judyryqpen qoıyp qalyp, murttaı túsiredi. Jurt jınalyp qalady.

— Kim kerek? Ne qyp júrgen adamsyń? – dep, Tóstikten jón suraıdy. Tóstik:

— Maǵan Ernazardyń segizi kerek, – deıdi. — Adasyp ketken segiz aǵamdy izdep júrmin, – deıdi. Sol arada Ernazardyń segizi jón surasyp, Tóstikpen jylap-syqtap tanysady. Ernazardyń segizi elden adasqannan keıin, juttan qalǵan jalǵyz kúreń bıeni baǵyp, sodan kóp jylqy ósirgen eken. Baǵanaǵy kóp jylqy solardiki eken. Tóstikten eliniń jónin bilgen soń, olar da qaıtpaq bolady.

Toǵyzy toǵyz jaǵynan shyǵyp, qalyń jylqyny aıdaı bastaıdy. Biraq jylqy uılyǵyp, bir jaqty bet alyp júre almaıdy. Qansha aıdasa da serpilip, alǵashqy aıdaǵan jerine qaıtyp keledi de otyrady. Toǵyzy jylqyny neshe kún aıdaıdy, aıaǵynda júrgize almaı, jalyǵady.

Bir kúni Tóstik mynadaı aıla tabady: barlyq jylkynyń basy kúreń bıeni ustap alyp, jylqynyń ortasyndaǵy bir dóńge shyǵady, bıeni jyǵyp, tórt aıaǵyn býady da qyl buraý salyp, taqymyn buraıdy. Taqymy buralǵan soń, bıe qatty shyńǵyrady. Bıeniń shyńǵyrǵan daýysyna shurqyrasyp qalyń jylqy jınalady. Jylqy ábden jınalyp boldy degen kezde, Tóstik bıeni turǵyzyp alady da jetekteı jóneledi. Sonda qalyń jylqy óz betterimen bulardyń sońynan shubaı beredi. Endi eshqaısysy da jylqy aıdap álek bolmaıdy, kúreń bıeni jetektep júredi de otyrady. Qalyń jylqy shubyryp eredi de otyrady. Sýdyń tunyǵyn ishe-ishe, shóptiń sonysyn jeı-jeı, talaı asqardan asyp, talaı shóldi basyp, Tóstigi bastap, Ernazardyń segizi aman-esen elderine keledi.

Balalary aman-esen kelgen soń, Ernazar el jıyp, toı qylady. Túıeden býra, jylqydan aıǵyr, tý bıe, qoıdan qoshqar, qunan qoı soıyp, qymyzyn kóldeı, etin taýdaı qylyp qoıady. Aqsaqal, qarasaqalyn túgel razy qylady. Toı tarqaǵannan keıin, Ernazar toǵyz ulyn aıaqtandyrý qamyna kirisedi. Toǵyzyna toǵyz kelinshek izdeıdi. Kelininiń toǵyzyn bir úıden tappaq bolyp, el qydyrady. Kóp eldi aralaıdy. Biraq Ernazar oılaǵandaı, toǵyz qyz bir úıden tabylmaıdy.

Sóıtip, Ernazar kúder úzip kele jatsa, aldynan bir aýyl kórinedi. Aýyldyń ortasyndaǵy úlken bir końyr úıdiń tusyna kelip, meıman bolatyndyǵyn bildiredi. Úıge kirse, keregesiniń basynda segiz syrǵa ilýli tur eken, sony kórgen soń, Ernazar eńkildep jylaı bastaıdy. Úıdiń báıbishesi Ernazardan:

•  Nege jyladyń? – dep suraıdy.
•  Jylaǵan sebebim: toǵyz ulym bar, soǵan toǵyz kelinshek izdep júrgen adammyn; toǵyz ulymnyń bir áke-shesheden týǵany sıaqty, toǵyz kelinimniń de bir áke-shesheden týǵan bolýyn izdep júrgen adammyn, keregeniń basyndaǵy kóp syrǵany kórgende, tilegime jettim ǵoı dep qýanyp qalyp edim, sanasam bireýi kem eken, soǵan jylap otyrmyn, – deıdi Ernazar.
•  Endeshe, jylama, taǵy bireýi bar, áne tur, – dep, báıbishe tusbaqannan taǵy bir syrǵany alyp keledi. «Kenjekeıimniń syrǵasy edi, muny segiz qyzymnyń syrǵasyna aralastyrmaımyn, ana qyzdarym - bir tóbe, Kenjekeıim - bir tóbe. Sondyqtan Kenjekeıimniń syrǵasy olardikinen bir bólek turady», – dep, syrǵany qaıtadan ornyna ilip qoıady.

Ernazar oǵan:

— Seniń segiz qyzyń bir tóbe, Kenjekeıiń bir tóbe bolsa, meniń segiz ulym bir tóbe, Tóstigim bir tóbe edi, Kenjekeıiń Tóstigimdiki bolsyn – deıdi.

Sóıtip, Ernazar toǵyz qyzǵa quda túsip qaıtady.

Ernazar kelinderin alyp qaıtýǵa toǵyz ulymen saparǵa shyǵady. Jolda bularǵa periniń qyzy Bektory kezdesedi, ol Tóstikti kórip ǵashyq bolady. Tóstikti Kenjekeıden aıyryp alý nıetine kirisedi.

Ernazar toǵyz ulymen Kenjekeıdiń aýylyna baryp, kóp ýaqyt jatady. Otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn istetip, kelinderin alyp, eline qaıtpaqshy bolady.

Kenjekeıdiń ákesi qyzdaryna túgel enshi berip, kóp jasaýmen uzatady. Sonda Kenjekeı ákesiniń bergen enshisine – mingizgen at, arttyrǵan túıe, tarttyrǵan jasaýyna razy bolmaıdy. «Ákem maǵan jylqydan Shalquıryq atty bersin, jasaýdan Aqsyrmaldy saýytty bersin, túıeden Quba ingendi bersin», – deıdi.

Kenjekeıdiń ákesi qyzyna ashýlanyp, kisisin qaıta jiberedi:

— Qyzyma aıta bar, Ernazardyń baılyǵy oǵan jetedi. Shalquıryq atty suraǵany nesi? Shalquıryq - jylqymnyń quty, qutqa qyz ıe bolǵan jer bar ma eken? Quba ingen - túıemniń basy, túıemniń basyn suraǵany nesi, qyzda ondaı túıe artqan bar ma eken? Aqsyrmaldy saýyt - atadan ulǵa qalatyn mura, meni qyzym qý bas degeni me? Qyzym óıtip jaýlyǵyn bildirmesin, – deıdi.

Kenjekeı ákesine qaıta kisi salypty; «Shalquıryqty suraǵanym, erge laıyq at edi, er minsin dep edim; Quba ingendi suraǵanym, er qosyn artsyn dep edim; Aqsyrmaldy saýytty suraǵanym, Er Tóstik er edi, sol er kısin dep edim», – depti.

Ákesi Kenjekeıdiń sózinen jeńilip, suraǵandaryn beripti. «Qyzyma sálem aıt, Sorqudyqtyń basyna kóshin qondyrmasyn, qondyrsa kesir bolady», – depti.

Sonymen Ernazar kelinderin alyp qaıta beredi. Bir kúni kóshi jar basynda tigýli turǵan jarty lashyqqa kezdesedi. Bul periniń qyzy Bektorynyń lashyǵy eken. Kósh tusynan ótip bara jatqan kezde, lashyǵynan shyǵyp, shaıqaqtap, periniń qyzy Bektory mynany sóıleıdi:

Súıgen jaryń Er Tóstik,

Qutty bolsyn, Kenjekeı!

Mingen de atyń Shalquıryq,

Qutty bolsyn, Kenjekeı!

Artqan da túıeń Quba ingen,

Qutty bolsyn, Kenjekeı!

Kıgen de saýytyń Aqsyrmal,

Qutty bolsyn, Kenjekeı!

Jar basynda demeseń,

Jarty lashyq demeseń,

Bizdiń úıge túse ket,

Kóbikti saýmal ishe ket, – deıdi.

Periniń, qyzy Bektorynyń tıise sóılegenin jaqtyrmaı, Kenjekeı mynadaı jaýap beredi:

Periniń qyzy Bektory,

Shaıpaý sóziń qoı, Tory.

Súıgen de jarym Er Tóstik,

Óz jarymdy súıemin,

Mingen de atym Shalquıryq,

Óz atymdy minemin.

Artqan da túıem Quba ingen,

Óz túıeme artamyn.

Kıgen de saýytym Aqsyrmal,

Óz saýytym kıemin,

Jar basynda demeımin,

Jarty lashyq demeımin,

Qaıtseń de úıińe túspeımin,

Bal berseń de isheımin.

Periniń qyzy Bektory,

Shaıpaý sóziń qoı, Tory!

Osylaı dep Bektorynyń betin qaıtaryp tastaıdy. «Qap, bálem, Kenjekeı saǵan qylarmyn» – dep, Bektory tisin qaırap qala berdi.

Kósh betimen tarta berdi. Bir kúni Sorqudyqtyń basyna kelip jetedi. Kenjekeı atasyna kisi jiberip: «Atam bul qudyqqa qonbasyn, yrymy jaman jer», – dep aıtqyzady. «Kelinim kelmeı jatyp, meniń qonysymdy bıleıin degen eken», – dep, Ernazar bolmastan álgi jerge qonady.

Kósh qonysymen, Kenjekeı basqa kelinderinen úıdi buryn tigip jiberedi de atasyn qonaq qylady. Kenjekeıdiń aıaýly ekenin Ernazar sol arada biledi: «Kelinim aqyldy eken, tilin beker almaǵan ekem», – dep ókinedi.

Sol kúni tuman bolady. Kenjekeı óz ákesiniń aıtqany oıyna túsip, kirpigin ilmeı jatady. Erte turyp qarasa, Quba ingen joq. «Quba ingen joq» – dep, atasyna habar beredi.

Ernazar at erttep minip, Quba ingendi aınala qarap júrse, anadaı jerde turǵan Quba ingen kórinedi. Qasyna kelse, buıdasy bir kókpekke oralyp qalǵan eken. Janynda bir tal bar eken, taldyń túbinde bir jarbıǵan jaman kempir otyr.

— Sheshe, sheshe! Ana túıeniń buıdasyna qol jalǵap jibershi, – deıdi Ernazar.

Kempir sonda:

— Tursam, otyra almaımyn, otyrsam, tura almaımyn, shyraǵym. Áperýge álim joq nashar adammyn, – dep múláıimsıdi.

Kempirdiń sózine nanyp, buıdany ilip alaıyn dep, eńkeıe bergende, Ernazardy kempirekeń shap berip jaǵadan ala ketedi. Ernazarda tapjylýǵa shama joq. Olaı-bulaı julqynyp baıqap edi, bolatyn kórinbeıdi, kempir qysyp áketip barady. Ernazardyń moıny úzilip, býynyp barady, shybyn jany shyǵyp barady.

Ernazardyń «qoıa ber» degenine kempir qoıa berýshi bolmady. Óletin bolǵan soń, Ernazar jalyna bastady:

— Aǵarǵan saqal, shashym bar! Qartaıyp kelgen jasym bar! Toǵyz kelinimdi jańa ǵana túsirip, jańa ǵana qyzyǵyn kóreıin dep otyrmyn. Qoıa ber meni, sheshejan, – deıdi.

•  Joq, – dep, kempir qysyp qoıady, Ernazardyń jany shyǵyp barady.

Toǵyz kelin túsirip,

Eldeı kóship kelemin.

Tolyp jatqan jasaýdan.

Toıǵanyńsha beremin.

Bosat meni sheshetaı! – deıdi.

   — Joq, – dep, kempir qysyp qoıady. Ernazardyń jany shyǵyp barady.

Oǵan razy bolmasań,

Toǵaı tolǵan qoıym bar,

Qansha alatyn oıyń bar?

Bosat meni, sheshetaı! – deıdi.

   — Joq, – dep, kempir odan saıyn qysyp qoıady. Ernazardyń jany shyǵyp barady.

Oǵan razy bolmasań,

Saýysqandaı saqtyǵy,

Jumyrtqadaı aqtyǵy,

Jelbiregen jelegi

Jańa túsip keledi.

Segizinen bir dana,

Aqyly asqan ol dana

Kishi kelinim Kenjekeı,

O da bolsyn seniki,

Bir ádil jan meniki,

Jibershi meni, shesheke! – deıdi.

— Joq, – dep, kempir odan saıyn qysyp qoıady. Ernazardyń jany shyǵyp barady.

Oǵan razy bolmasań,

Soıyldaı segiz ulym bar,

Mende qandaı qunyń bar,

O da bolsyn seniki,

Bir ádil jan meniki

Jibere kór, shesheke! – deıdi.

— Joq, – dep, kempir qysyńqyrap jibergende, Ernazardyń jany murnynyń ushyna keledi, ólýge az-aq qalady.

Oǵan razy bolmasań,

Atamasym ataıyn,

Segizinen bir bólek

Jalǵyzymda qýat bop,

Jaıaýymda qanat bop,

Pana bolǵan bir kezde,

Er Tóstigim — eń kenjem,

O da bolsyn seniki,

Bir ádil jan meniki,

Jibershi meni, shesheke! – degende, kempirdiń qoly bosanyp sala beredi.

• Tóstikti maǵan qalaı beresiń? – dep suraıdy kempir. Oǵan Ernazar aıtady:
• Meniń qaltamda Tóstiktiń sadaǵynyń ushyn shyǵaratyn egeýi bar. Tóstik onsyz júre almaıdy. Men sony osy araǵa tastap keteıin. Tóstik izdep keledi, sonda óziń ustap al, – deıdi.

Kenjekeı munyń bárin kórip turady. Ernazar Quba ingendi alyp qaıtyp keledi, kósh jóneledi, birneshe kún kóshedi. Tóstik túnde otaýyna kireıin dese, otaýy ylǵı berik bolady. Bir kúni Tóstik jeńgelerin salyp, otaýyna kiredi. Tósegine jatyp edi, Kenjekeı bolat kezdiktiń sabyn Tóstiktiń júregine tirep, ush jaǵyn óz júregine qoıady:

—        Qozǵalmaı jat, qozǵalsań, ekeýimiz de jarylamyz, – deıdi. Tóstik munyń sebebin suraıdy. Kenjekeı:

— Ákeń seni Bektorynyń jalmaýyzyna berip ketken, sen meniki emessiń, jalmaýyzdan birjola qutylyp kel, – deıdi.

•  Ákem meni jalmaýyzǵa nege beredi? – deıdi ol.

           Kenjekeı:

•  Nanbasań, ákeńnen egeýińdi surap kórshi, – deıdi. Erteńine ertemen turyp Tóstik:

— Egeýimdi bershi, áke! Myna jaqta kıik júr eken, sadaǵymnyń ushyn shyǵaraıyn dep edim, – deıdi.

Ernazar sasyńqyrap qalyp, qorbańdap kisesin qaraǵan bolady da:

— Qap, áttegen-aı, qalyp qoıǵan eken. Túneýgúni Sorqudyqtyń basynda, Quba ingendi izdep barǵanda, bir taldyń túbine túsip, at shaldyryp edim, egeýiń sonda túsip qalǵan eken ǵoı, – deıdi.

Sonymen Tóstik egeýin izdemek bolady, egeýiniń qalǵan jeri – neshe kúndik alys jol. Ernazardyń aıtýymen Tóstik egeýin izdeýge alty aıaqty ala atty, jeti aıaqty jıren atty minbek bolady.

Tóstik jylqydan alty aıaqty ala atty minip, jeti aıaqty jıren atty jetegine alyp kele jatqanda, aldynan Kenjekeı shyǵyp mynany aıtady:

Sorqudyqtyń basyna

Sorǵa bola qondy atam.

Jalmaýyzǵa jalǵyzyn

Janynan qorqyp berdi atam,

Júretuǵyn jolyńda

Qulan ótpes shóli bar,

Ony da basyp ótesiń,

Qyran ótpes qıa bar,

Ony da basyp ótesiń.

Alty aıaqty ala atyń

Qýlyq bıe qulyny,

Tabanyna tas batsa,

Mańdaıynan kún ótse,

Alty kúnge jaramas.

Jeti aıaqty jıreniń

Tabanyna tas batsa,

Mańdaıynan kún ótse,

Jeti kúnge jaramas.

San jorǵany almadym,

Er aty dep tańdadym.

Aıyl-turman ábzelin

Erteden bastap saıladym.

Tóstik, saǵan arnadym,

Jaby emes, qazanat,

Er serigi qolǵanat

Shalquıryqty min, Tóstik!

San jasaýyn almadym,

Saǵan bola tańdadym,

Aqsyrmaldaı saýytty

Osy jolǵa kı, Tóstik! – dep zarlaıdy.

Tóstik Kenjekeıdiń tilin alyp, Shalquıryq atty minetin bolady. Jylqydan Shalquıryqty ustap ákelýge kisi jiberse, barǵan kisige Shalquıryq at ustatpaıdy. Aldyna kelgenin tistep, artyna kelgenin teýip, mańaıyna jan jýytpaıdy.

Shalquıryqty ustaýǵa Tóstiktiń ózi keledi. Shalquıryq Tóstikke ózi keledi. Shalquıryq Tóstikten qashpaıdy. Qolyn sozsa, tyrp etpeı turyp, júgenge basyn ózi usynady.

Tóstik júrerde Kenjekeı Quba ingendi býraǵa shógeredi. «Ne Tóstik óldi degen kúni botala, ne Tóstik keldi degen kúni botala» dep, sert qylady. Ózi belin on eki qulash torǵyn oramalmen tartady. «Ne Tóstik óldi degen kúni, ne Tóstik keldi degen kúni sheshil» dep, sert qylady.

Tóstik jolǵa shyǵady. Tóstik aýlynan uzap shyqqan soń, Shalquıryq atqa til bitedi.

— Tóstik batyr, endi ekeýimizdiń janymyz bir, qandaı pále bolsa da birdeı kóremiz. Meniń myna aıtqan sózderim esińde bolsyn. Egeýińniń qasynda jalmaýyz kempir seni kútip otyr, sen egeýińdi ala bergende, ustap almaq. Egeýge jaqyndaǵan kezde kempirdi aldaıtyn bir aqyl taýyp al. Kempir aldana bergende, men betegeden bıik, jýsannan alasa bola bereıin, sol kezde sen egeýdi ilip al da jónel, artyńa qaraýshy bolma, – deıdi.

Kóp ýaqyt jol júrgennen keıin, Tóstik egeý jatqan jerge keledi. Kelse, egeýdiń qasynda kempir otyr. Er Tóstik jaqyndaı túsip: «Sheshe, sheshe, artyńdaǵy qyzdardyń bári ózińdiki me?» – deıdi. Sonda kempir artyna jalt qaraıdy, Sol mezgilde Shalquıryq betegeden bıik, jýsannan alasa bola beredi. Tóstik egeýdi ilip alyp jóneledi.

Sonda kempir: «Sen be ediń, Tóstik, aldaǵan? Seni me, Tóstik, qap, bálem!» – dep, tamaǵy qyryldap, ókpesi syryldap, shashy jalpyldap, kózi jarqyldap, tisteri sartyldap, qatty sasyp, egegin basyp Tóstikti qýa jóneledi.

Tóstik qashyp keledi. Kempir qýyp keledi. Bir mezgilde taý qańbaqtaı ushady, tas burshaqtaı jaýady. Shalquıryqtyń quıryǵyna qazandaı qara tas orala ketedi. Shalquıryqtyń shapqan salmaǵyna shydamaı, qara jer qaq aıyrylady. Shalquıryq pen Er Tóstik jer astyna túsip ketedi.

Sol kezde Shalquıryqqa til bitedi:

— Biz endi jer astyna tústik, bizge budan bylaı jer astynyń eli jolyǵady. Biraz júrgen soń, jylan Bapy hannyń ordasyna kelemiz. Jylan Bapyhannyń ordasyna kelgenimizde, meni alysqa qoıyp, óziń ordaǵa kiresiń. Ordaǵa kirgenińde, esińde bolsyn, úıge kirgenińde, eki bosaǵadan eki qara shubar jylan ysyldap tura keledi, olardan seskenýshi bolma, jylan Bapy hannyń esigin kúzetken quraldary. Tór aldyna bara bergenińde, eki sur jylan ysyldap keledi de ekeýi de eki jeńińnen kiredi, qoınyńnan shyǵady, qoınyńa kiredi, qonyshyńnan shyǵady. Bular jylan Bapy hannyń uly men qyzy bolady. Tórge otyra bergenińde, dáý eki sary jylan ysyldap tura keledi, odan da seskenbe. Bular – jylan Bapy hannyń ózi men áıeli. Egerde bulardan seskenseń, seni Er Tóstik demeıdi, jer asty eline qadirimiz bolmaıdy, jer ústine jol taýyp shyǵa almaı qalamyz, – deıdi.

Biraz jer júrgen soń, Shalquıryq aıtqandaı, jylan Bapy hannyń ordasy kórinedi. Tóstik Shalquıryqty anadaı jerge qoıyp, sálem berip, úıge kiredi. Eki bosaǵadaǵy eki qara shubar jylan ysyldap tura keledi. Tóstik odan seskenbeıdi. Tór aldyna bara bergende, eki sur jylan ysyldap kelip, Tóstiktiń jeńinen kirip, qoınynan shyǵady, qoınynan kirip, qonyshynan shyǵady. Tóstik olardan da seskenbeıdi. Tórge baryp otyra bergende, tósekten eki dáý jylan ysyldap kóteriledi. Tóstik olardan da seskenbeıdi, tórge shyǵyp otyra beredi.

Bir mezgilde tósektegi eki sary jylannyń biri úlken kisi bolady da biri sonyń báıbishesi bolady.

— Jaqsy keldiń, Er Tóstik! Jer astyndaǵy el de seni renjitpeıdi, – deıdi.

Eki sur jylannyń biri ádemi jigit, biri ádemi kyz bolyp ketedi. Odar da:

— Jer ústiniń Er Tóstigi, jer astyna jaqsy keldińiz. Jer astynyń alyptary, ónerpazdary seniń shylaýyńda bolady, – deıdi.

Bosaǵadaǵy eki qara jylan eki qara qul bolyp ketedi. Tóstiktiń aldyna kelip, qol qýsyryp turady.

Tóstik jylan Bapy hannyń elinde uzaq ýaqyt turady. Jylan Bapy hannyń Temir han degen araz hany bar eken. Temir hannyń qyzyn jylan Bapy han surap, neshe ret jiberse de Temir han qyzyn bermeı qoıǵan eken. Jylan Bapy han Tóstikti soǵan jumsaıdy. Temir hannyń qyzyn ákep berse, Tóstikke óz qyzyn beretin bolyp ýáde qylady.

Tóstik jylan Bapy hanǵa Temir hannyń qyzyn ákep bermek bolyp, jolǵa shyǵady. Temir hannyń eli jeti aılyq jol eken. Tóstik elsizben kele jatsa, aldynda bir adam kórinedi. «Bul ne qylǵan adam?», – dep abaılasa, álgi adam aǵashtyń basynda otyrǵan eki saýysqannyń quıryǵyn bildirmeı julyp alady da bildirmegen boıymen biriniń quıryǵyn birine qondyra qoıady. Saýysqandar muny túk sezer emes.

«O, ne qyp júrgen jansyń?» – dep, Tóstik qasyna jetip keledi.

«Jerdiń ústindegi Tóstik jerdiń astyna tústi degenge, soǵan joldas bolaıyn dep jolyn tosyp júrgen adam edim», – deıdi álgi kisi.

«Tóstikke joldas bolarlyqtaı, qandaı óneriń bar edi?» – deıdi Tóstik.

«Alǵandy adamǵa sezdirmeıtin asqan epti edim. Jan-janýardyń saǵy saýysqan bolsa, quıryqtaryn urlap alyp, biriniń quıryǵyn birine kıgizgenimdi jańaǵydaı sezbeı qalady», – deıdi kisi.

«Jaraıdy. Endeshe, sol izdegen Tóstigiń men bolamyn», – deıdi Tóstik.

Ekeýi júrip keledi. Taǵy elsizben kele jatsa, joldarynda bir adam kórinedi. «Ne qyp júrgen adam?» – dep baıqasa, kıikterdi matap júrgen adam eken. Eki aıaǵyna baılap alǵan qazandaı eki qara tasy bar. «Sol tastarymmen júrip, qashqan kıikterden aǵyp ótip ketpeı, dál jetip ustaımyn. Jelaıaq degen júırikpin», – deıdi kisi: «Jerdiń ústindegi Tóstik jerdiń astyna tústi degenge, soǵan joldas bolaıyn dep, jolyn tosyp júrgen adam edim»

«Jaraıdy, endeshe, osy izdegen Tóstigiń men bolamyn», – deıdi Tóstik.

Sóıtip, úsheý bolyp júrip ketedi. Bular kele jatsa, birtalaı kúnnen keıin elsizde taǵy bir adam kórinedi. «Ne qylǵan adam eken?» – dep baıqasa, álgi kisi jerge birese oń qulaǵyn tóseıdi, birese sol qulaǵyn tóseıdi, jer astynan bir nárse tyńdaǵan sıaqty bolady.

«O, ne qyp júrgen adamsyń?» – dep, úsheýi qasyna jetip keledi.

«Jerdiń ústindegi Er Tóstik jerdiń astyna tústi degenge, sonyń joldasy bolaıyn dep, jolyn tosyp júrgen adammyn», – deıdi kisi.

«Tóstikke joldas bolarlyqtaı qandaı óneriń bar edi?» – deıdi Tóstik.

«Jer astynyń ataqty tyńshysymyn, qandaı jasyryn áńgime bolsa da tyńdap bilip alamyn, menen jasyryn syr bolmaıdy. Alystaǵyny, jaqyndaǵyny túgel esitetin Saqqulaq degen er men bolamyn», – deıdi.

«Jaraıdy, endeshe, izdegen Tóstigiń men bolamyn», – deıdi Er Tóstik.

Sóıtip, tórteý bolyp júrip ketedi. Bular elsiz túzde kele jatsa, alysta bir taý kórinedi, ol taýdyń ústine taǵy bir taý shyqqandaı bolady. Jaqyndap kelip qarasa, bir adam taýdy olaı da kóterip qoıady, bulaı da kóterip qoıady. Bir taýdy kóterip, bir taýdyń ústine qoıady.

«O, ne qyp júrgen adamsyń?» – dep, Tóstik qasyna jetip keledi.

«Jerdiń ústindegi Er Tóstik jerdiń astyna tústi degenge, sonyń joldasy bolaıyn dep, jolyn tosyp júrgen adammyn», – deıdi kisi.

«Tóstikke joldas bolarlyqtaı, qandaı óneriń bar edi?» – deıdi Tóstik.

«Jurttan asqan alyppyn, jerdiń ústinde de, astynda da maǵan shaq keletin adam joq, qaıratym ishime syımaǵan soń, taýlardy kóterip, ermek qylamyn, Taýsoǵar degen ermin», – deıdi kisi.

«Jaraıdy. İzdegen Tóstigiń men bolamyn», – deıdi Tóstik.

Beseý bolyp júrip keledi. Bular japan dalada júrip kele jatsa, bir úlken kól kórinedi. Kóldiń sýy aıtqansha sýalyp, joq bolyp ketedi de aıtqansha sharasynan asyp, erneýi tolyp ketedi. Er Tóstik joldastarymen munyń mánisine túsine almaıdy. «Bul sý qaıdan kelip, qaıda ketip jatyr?», – dep aınala izdeıdi. Sóıtse, qamystyń arasynda bireý otyr, kóldiń sýyn urttap qalsa joq bolady, aýzynan tógip jiberse, sharasynan asyp sý qaıta tolyp ketedi.

«O, ne qyp otyrǵan adamsyń?» – dep, Tóstik janyna jetip keledi.

«Jerdiń ústindegi Tóstik jer astyna tústi degen soń, joldas bolyp ereıin dep, jolyn tosyp júrgen adammyn», – deıdi álgi kisi.

«Tóstikke joldas bolarlyqtaı, qandaı óneriń bar?» – deıdi Er Tóstik.

«Jer-jahanda bar nárseniń meshkeıimin. Maǵan bul jalǵanda toıym joq. Bir kóldiń sýy qarnyma túk bolmaıdy, qansha úlken darıa bolsa da bir-aq urttaımyn. Kóltaýysar degen er bolamyn», – deıdi kisi.

«Jaraıdy. Endeshe, sol izdegen Tóstigiń men bolamyn», – deıdi Tóstik.

Altaý bolyp júrip ketedi. Kóp ýaqyt jol júrgennen keıin bularǵa bir oba kórinedi. Jaqyndasa, obanyń basynda jalpıǵan bir adam otyr.

«O, ne qyp júrgen adamsyń?» – deıdi oǵan Tóstik.

— Jerdiń ústindegi Tóstik jerdiń astyna túskenin, jylan Bapy hanǵa kelip, onyń qorqytqanynan qoryqpastan tórine shyqqanyn, odan Temir hannyń elin izdep shyqqanyn, jolynda jer astynyń ónerpazdaryn jınap kele jatqanyn kórgen soń, soǵan joldas bolaıyn dep, jolyn tosyp otyrmyn, – deıdi.

«Tóstikke joldas bolarlyqtaı, qandaı óneriń bar edi?» – deıdi Tóstik.

«Jer astynyń qyraǵysymyn. Tóstik, seniń ne kúıge ushyraǵanyńnyń bárin kórip otyrmyn. Bar ónerim qyraǵylyq, jerdiń asty-ústinde meniń kózime qaǵys jer joq, qandaı nárse bolsa da anyqtap qarasam, bárin de kóremin», – deıdi kisi.

«Jaraıdy, endeshe, meniń joldasym bol», – deıdi Tóstik.

Jeteý bolyp júrip ketedi, bular jeti aı jol júrip, Temir Han eliniń otyrǵan jerine kelse, Temir han eliniń jurty jatyr. Tóstiktiń kele jatqanyn estip, kóship ketip qalǵan eken. Saqqulaq tyńdap kórse, adam baspas degen jerge qonyp jatqan habary estiledi. Qyraǵy kóz jiberip edi, alty taýdyń ar jaǵynda, jeti kóldiń jelkesindegi jalpaq jartastyń astyna baryp tyǵylǵan eken.

Taýsoǵar joldaǵy taýlardy ornynan alyp, kóshirip qoıa salady. Kóltaýsar kólderdi urttap sýalta salady. Er Tóstik joldastarymen kózdi ashyp-jumǵansha Temir hannyń aýlyna jetip keledi.

Bular kelse, Temir hannyń qyzyn Keshshe han almaq bolyp jatyr eken. Er Tóstik kelgen soń, Temir han eki jaǵyna da kisi salyp: «Qyzymdy, qaısysynyń óneri assa, soǵan beremin», – dep aıtqyzady. Toı qylyp, el jınaıdy, eki jaqtyń ónerin kórýge jer astynyń qaraıǵan halqynyń bári jınalady. Keshshe hannyń qalyń malǵa ákelgen qora-qora qoıynyń, qatarly túıesiniń, úıir-úıir jylqysynyń bári de toıǵa soıylady. Er Tóstik joldastarymen bir úıde otyrady. Bulardy toıǵyzamyn dep, qansha et ákelse de jetpeıdi. Toıǵa arnalǵan tamaqtyń bárin de Kóltaýysar jep qoıady. Tipti toıǵyza almaıtyn bolǵan soń, Temir han men Keshshe han birigip, bir amal tabady. Tóstikterdiń tamaǵyna ý salyp bermek bolady. Saqqulaq muny estip otyrady da Tóstikke aıtady. Tóstik urysyp, tamaqty qaıtaryp jiberedi. Tóstikterdiń tabaǵyna salynǵan ýdy bildirmesten, Keshshe hannyń nókerleriniń tabaǵyna salyp jiberedi. Keshshe hannyń nókerleri qyrylyp qalady. Budan jeńilgen soń, Temir han at shabysyna túsedi. Óziniń bar júırigin báıgege qosady. Er Tóstik Shalquıryqty daıarlaıdy.

Qaraqshynyń túbine kelgen soń, Shalquıryqqa til bitedi

«Eger atty óte alysqa aıdasa, meniń shabysym da óte jyldam bolady. Úsh kún shapsam, búıirim qyzyp, ózimdi toqtatýǵa shamam kelmeı, ketip qalýym múmkin. Men kele jatqan aldymnan arqan kerip qoı. Arqan úsh qabat bolsyn, bir qabaty kendirden bolsyn. Úsh qabat arqannyń úsheýi de úzilse, men saǵan joqpyn, aǵynymdy toqtata almaı ketkenim, úsheýi de úzilmese, men jyǵylyp ólemin, onda da saǵan joqpyn. Eger arqan jartylaı úzilse, men toqtaımyn, jyǵylyp qalsam da janym qaıtadan kiredi, kúder úzbe», – deıdi.

«Er Tóstiktiń jalǵyz sholaǵy bir jerde zoryǵyp qalsynshy» – dep, Temir han atty bir jumalyq jerge aıdatady.

Balýan kúresi bastalady. Taýsoǵarǵa balýan shaq kelmeıdi. Jer astynyń alyptarynyń bári jyǵylyp bitedi. Kúresýge kisi shyqpaǵan soń, Taýsoǵar bir taýdy kóterip alyp jurtqa kúshin kórsetedi. Temir han men Keshshe han qatty sasyp:

«Taýdy biz jaqqa qoıa kórmesin» – dep, Tóstikke jalynady.

Tóstik taýdy ornyna qoıǵyzady. Bir jeti ótken soń, báıge attary qaıtyp oralady. Jurt qaraqshynyń túbinen attaryn kútedi. Bir mezgilde alystan bir shań kórinedi, shańnyń ishinen jaqyndaı kele, bir qara kórinedi, Shalquıryq ekenin tanyp, Er Tóstik úsh qabat arqan keredi. Shalquıryq quıynsha zaýlaǵan betimen arqanǵa kelip joq bolady. Qarasa, Shalquıryq jyǵylǵan eken, arqannyń eki qabaty úzilip, bir qabaty qalǵan eken, Shalquıryq talyp túsedi Sonda Tóstik:

Sorqudyqtyń basyna

Sorǵa bola qondy ákem

Janynan qorqyp kempirge,

Egeýimdi berdi ákem

Júretuǵyn jolymda

Qulan ótpes jol boldy

Asqar-asqar taý menen

Sheksiz darıa kól boldy

Qýlyq bıe qulyny –

Alty aıaqty alany

«Jaramaıdy, jaby» dep,

Mindirmegen Kenjekeı

Kári bıe qulyny –

Jeti aıaqty jırendi,

«Jaramaıtyn jaby» dep,

Mindirmegen Kenjekeı

San jorǵany almaǵan,

Er aty dep tandaǵan,

Aıyl-turman ábzelin

Erteden qamdap saılaǵan,

Kenjekeı syndy arýdyń

Qalmasyn dep kóńili,

Mindim seni, Shalquıryq

Jalǵyz ózim qos artyp,

Japan túzge jol artyp,

Jalmaýyzǵa shyqqanda,

Til bitti saǵan, Shalquıryq!

Jalmaýyzǵa kelgende,

Egeýdi ala bergende,

Betegeden bıiktep,

Alasaryp jýsannan,

Epteılendiń, Shalquıryq!

Egeýdi ala qashqanda,

Jalmaýyzdan sasqanda,

Taýlar ushyp qańbaqtaı,

Tasy borap burshaqtaı,

Qazandaı dáý qara tas,

Quıryǵyńa oralyp,

Jerge de kirdiń, Shalquıryq!

Jylan Bapy jerine,

Jer astynyń eline

Shyǵa kelgen mezgilde

Til bitti saǵan, Shalquıryq!

Jón bildirdiń erińe

Jaıaýymda qanat bolǵan, Shalquıryq!

Jalǵyzymda joldas bolǵan, Shalquıryq!

Sasqanymda aqylym bolǵan, Shalquıryq!

 

   Úsh janyń bar edi, ekeýi shyqsa da biri qalǵan shyǵar, tur, Shalquıryq. Tiril, Shalquıryq!» – depti.

Sol ýaqytta Shalquıryqqa jan bitip, oqyranyp túregeledi. Basqa attar birneshe kúnnen keıin keledi.

Temir han men Keshshe han balýan jáne at báıgesinen jeńilip, ne qylaryn bilmeı sasady. «Endi jaıaý jarysqa salyp kóreıik», – deıdi.

Jaıaý jarysty bir kúndik jerden jibermek bolady. Er Tóstik Jelaıaqty qosady. Júırikter bir kún júrip baryp, barǵan jerine qonyp, erteńine ertemen jarysyp qaıtpaq bolady. Temir han júgirgishterdiń ishine bir mystan kempirdi qosa jibergen eken. Baryp qonǵan jerinde sol mystan Jelaıaqqa:

«Shyraǵym, sharshadyń ǵoı. Basyńnyń bıtin qarap bereıin, demińdi alyp uıyqta, jarysarda ózim oıatamyn», – dep ony aldap uıqtatyp tastaıdy.

Jelaıaq mystan kempirdiń sózine nanyp qannen-qapersiz uıyqtap jata beredi.

Bir mezgilde oıansa, shekesinen kún ótip barady. Tús bolyp qalǵan eken, júgirgishter áldeqashan ketip qalypty. Kempirdiń aldaǵanyn bilip, Jelaıaq sanyn bir-aq soǵyp, tura jóneledi. Jerden bir ýys topyraqty ala jóneledi. Qustaı ushyp, quıyndaı uıytqyp kele jatsa, jaıaýlar da qazyqshyǵa jaqyndap qalǵan eken, eń aldynda mystan kempir bara jatyr eken. Jelaıaq óte berip, ýysyndaǵy topyraqty kempirdiń kózine shashyp ketedi. «Aldaǵana, kók sheshek-aı, myqtadyń-aý!» – dep, kempir kózin ýqalap qala beredi. Súıtip, jaıaý báıgesinde de Er Tóstik jeńedi.

Temir han endi qaıtadan toı jasap, qyzyn Jylan Bapy hanǵa uzatpaq bolady. Temir hannyń erneýi qyryq qulash úlken qazany tereń kólge túsip ketken eken. «Naǵyz er bolsa, sony alyp bersin», – dep, ol Er Tóstikke kisi salady.

«Kóldiń sýyn qurt!» – dep, Tóstik Kóltaýysardy jumsap edi, qansha urttasa da kóldiń sýy Kóltaýysardyń urtyna syımaıdy. Sýdyń úshten biri qalǵanda, Kóltaýysardyń urty sýǵa tolyp bitedi.

Sonda Shalquıryqqa til bitip: «Qazandy men súńgip alyp shyǵamyn», –dep ruqsat suraıdy. Er Tóstik ruqsat etedi. Shalquıryq:

«Men sýǵa súńgigende, aq kóbik shyqsa, jaqsy bolǵany, qýana ber, aman-esen qazandy alyp shyqqanym. Qyzyl kóbik kórinse, jaman bolǵany, alyp shyǵa almaı, sý astynda qalyp qoıǵanym», – deıdi.

Shalquıryq sýǵa súńgip ketedi. Kópke deıin esh nárse bilinbeıdi. Bir mezgilde aq kóbik kórinedi. Er Tóstik qýanady. Onyń artynan uzamaı, qyzyl kóbik kórinedi. Er Tóstik shoshyp, zarlana bastaıdy:

Sorqudyqtyń basyna

Sorǵa bola qondy ákem

Janynan qorqyp kempirge,

Egeýimdi berdi ákem

Júretuǵyn jolymda

Qulan ótpes jol boldy

Asqar-asqar taý menen

Sheksiz darıa kól boldy

Qýlyq bıe qulyny —

Alty aıaqty alany

«Jaramaıdy, jaby» dep,

Mindirmegen Kenjekeı

Kári bıe qulyny —

Jeti aıaqty jırendi,

«Jaramaıtyn jaby» dep,

Mindirmegen Kenjekeı

San jorǵany almaǵan,

Er aty dep tandaǵan,

Aıyl-turman ábzelin

Erteden qamdap saılaǵan,

Kenjekeı syndy arýdyń

Qalmasyn dep kóńili,

Mindim seni, Shalquıryq

Jalǵyz ózim qos artyp,

Japan túzge jol artyp,

Jalmaýyzǵa shyqqanda,

Til bitti saǵan, Shalquıryq!

Jalmaýyzǵa kelgende,

Egeýdi ala bergende,

Betegeden bıiktep,

Alasaryp jýsannan,

Epteılendiń, Shalquıryq!

Egeýdi ala qashqanda,

Jalmaýyzdan sasqanda,

Taýlar ushyp qańbaqtaı,

Tasy borap burshaqtaı,

Qazandaı dáý qara tas,

Quıryǵyńa oralyp,

Jerge de kirdiń, Shalquıryq!

Jylan Bapy jerine,

Jer astynyń eline

Shyǵa kelgen mezgilde

Til bitti saǵan, Shalquıryq!

Jón bildirdiń erińe

Jaıaýymda qanat bolǵan, Shalquıryq!

Jalǵyzymda joldas bolǵan, Shalquıryq!

Sasqanymda aqylym bolǵan, Shalquıryq!

Úsh janyń bar edi, ekeýi shyqsa da biri qalǵan shyǵar, tur, Shalquıryq.

Sý astynan shyq, Shalquıryq! – deıdi.

 

Er Tóstik zarlanyp turǵanda, Shalquıryq dáý qara qazandy quıryǵyna baılap, sý ústine shyǵa keledi. Shalquıryqqa til bitip sóıleıdi:

— Sý óte tereń eken, túbine zorǵa jettim, qazandy zorǵa taptym. Sonda aq kóbik shyqty. Qazandy kóterip shyǵý qıyn boldy, tistep edim, shyǵara almadym. Sonda qyzyl kóbik shyqty. Quıryǵymdy uzartyp, qazandy baılap alyp, zorǵa shyqtym, – deıdi.

Shalquıryqtyń aman-esen shyqqanyna Temir han eli qatty kúıinisti. Temir han Er Tóstikterge arnap úlken saraı saldyryp, qudalardy sonda kirgizdi. Qudalardyń kirýi-aq muń eken, esik sart etip jabylyp qaldy. Saraı tutas temirden salynǵan eken. Aýzyn myqtap qulyptap tastap, syrtynan taý-taý qylyp, otyn úıedi de ot jaǵyp órteı bastaıdy. Saraı qyzýǵa aınaldy. Saraı ishindegi Tóstik joldastarymen kúıetin boldy. Taýsoǵar ornynan turady da saraıdyń esigin teýip jiberedi. Esik shalqasynan túsedi. Kóltaýysardyń bir urtynda bir kóldiń sýy bar eken, búrkip jibergende, aınalasyndaǵy órttiń bárin sóndirip tastaıdy.

Temir han men Keshshe hannyń aılasy ábden qurıdy. Er Tóstikke qyzyn qosyp berip, jylan Bapy hannyń eline qaraı shyǵaryp salady. Sóıtip, Er Tóstik jylan Bapy hanǵa qaıtady. Qaıtyp kele jatqanda, joldan ergen alty joldasynyń bári de ózderiniń jerlerinen ári júrmeıdi. «Budan ári barýǵa bizderge jol joq», – dep, olar Er Tóstikpen qoshtasyp qala beredi.

Uzaq júrip, Er Tóstik jylan Bapy hannyń eline keledi. Aıtqanyn istep kelgen soń, ol Er Tóstikke óte rıza bolady, óziniń qyzyn beredi jáne: «Ne qalaısyń?» – dep, Tóstikten suraıdy. Tóstik:

— Jer ústine shyǵamyn, elime qaıtqym keledi, – deıdi. Jylan Bapy han Tóstiktiń tilegin oryndap, qyzyn berip jáne janyna qanshama joldas qosyp berip, jer ústine shyǵatyn esikke qaraı shyǵaryp salyp, qosh aıtysyp qala beredi.

Jer ústine shyǵatyn esikke deıin alty aılyq jol eken. Joldyń aýyrlyǵyna shydamaı, jylan Bapy hannyń qyzy jáne joldastarynyń bári qyrylyp qalady. Kúńke degen bir kúńi men Shalquıryq, Er Tóstik úsheýi aman qalady.

Úsheýi sharshap, bir bulaqtyń basyna kelip jatady. Bulaqtyń basynda bir úlken báıterek turady. Bir mezgilde sol báıterektiń basynan shýyldaǵan ashshy daýys estiledi. Qarasa, shýyldaǵan balapandar eken, bulardy jeýge bir aıdahar joǵary órmelep bara jatyr eken.

Er Tóstik sadaǵyn alady da órmelep bara jatqan aıdahardyń eki kóziniń arasynan dáldep tartyp qalady, aıdahar jerge sylq ete túsedi. Aıdahardyń jerge qulap qalǵanyn kórgen soń, balapandar shýylyn toqtatady. Er Tóstik jaılanyp uıqyǵa kirisedi.

Er Tóstik bir daýystan shoshyp oıansa, qatty daýyl turǵan eken, daýyldyń artynan burshaq aralas jańbyr jaýady, jańbyrmen qabat sýyldaǵan daýys estiledi, sonyń artynan uzamaı-aq bir dáý qara qus kórinedi, Dáý qara qus sýyldaǵan betimen báıterekke kelip qonǵanda, báıterek maıysyp, synyp qala jazdaıdy.

Bul dáý qara qus – samuryq eken. Samuryqtyń úlkendigi sondaı, jaıyp jibergende bir qanatynyń ózi bir aılyq jerdi alyp ketedi eken.

Qonysymen samuryq báıterektiń túbindegi Er Tóstikti búrýge tap beredi, biraq balapandary shyr-shyr etken soń toqtaıdy.

Samuryqtyń eki basy bar eken: bir basy adamdikindeı, bir basy qustykindeı eken. Samuryqtyń adam basy Tóstikke til qatady.

— Eı, adam, bul jerge ne jumyspen keldiń? Meniń balapandarymdy aýlaı keldiń be? Bul jerdi adam basqan emes, bul meniń mekenim, – deıdi.

Oǵan Er Tóstik:

— Men jer ústiniń Er Tóstigi edim, seniń mekenińe adasyp keldim, balapandaryńa qastyq oılaǵan joqpyn, ana jatqan aıdahardan aıyryp aldym. Nanbasań, ózderinen sura, – deıdi.

Balapandar Er Tóstiktiń kórsetken jaqsylyǵyn jasyrmaı aıtyp beredi. Sol arada alyp qara qus ErTóstiktiń aıaǵyna jyǵylyp, onymen aıyrylmas dos bolady.

Alyp qara qus jylyna bir-aq balapandaıdy eken. Sodan keıin balapandaryna jem izdep alysqa ketip, bir aıda bir-aq qaıtýǵa murshasy kelip júredi eken. Alyp qara qustyń sol ketkennin ańdyp júrip, sol mańdaǵy bir aıdahar jyl saıyn balapandaryn jep ketedi eken. Alyp qara qus sodan zapy bolyp, qaıtqanda osylaı jylap qaıtady eken.

Baǵanaǵy daýyl asyǵyp ushqanda alyp qustyń qanatynan turǵan jel eken, jańbyr sonyń jylaǵan kóziniń jasy eken. Ózi jem izdegen saparynan qaıtqanda, balapandaryn aman kórgeni osy joly-aq eken.

Alyp qara qus Er Tóstikpen dos bolǵan soń: «Ne qalaısyń?» – dep suraıdy.

Er Tóstik basynan keshken áńgimesiniń bárin aıta kelip, adasyp júrgenin, endi jer ústine shyqqysy keletinin aıtady.

Alyp qara qus Er Tóstikti qanatyna mingizip ushyp, tar tesikten ótkizip, jer ústine shyǵarady. Qoshtasarynda Tóstikke bir tal qaýyrsynyn úzip beredi: «Denemdegi erekshe qasıeti bar jalǵyz tal qaýyrsynym osy edi. Qysylǵan jerińde, osy qaýyrsyndy tutatsań, daıar bolamyn, qandaı qysymshylyqta bolsań da qutqaryp alamyn. Egerde ony joǵaltyp alsań, menen járdem kútpe», – deıdi.

Jer ústine shyqqan soń, Er Tóstik kúnniń qyzýyna balqyp, aýyr uıqyǵa ketedi, esh nárseden kaýipsiz jata beredi.

Er Tóstikti jalmaýyz kempir ustaı almaı qalǵan soń, periniń qyzy Bektory ashýlanyp, kempirdi býyndyryp óltirgen eken. Kempirden Shoıynqulaq degen bala qalǵan eken. Bektory oǵan Er Tóstiktiń shyǵar jerin kúzettirip qoıady.

«Er Tóstik jer astynda qalmaıdy, jerdiń betine qashan da bolsa, áıteýir, bir shyǵady, sol shyqqanyn ańdyp otyryp, ustap al. Eger ustaı almaı qalsań, menen jaqsylyq kútpeısiń», – deıdi.

Shoıynqulaq sodan beri Er Tóstikti kúzetýmen bolǵan eken. Jer ústine shyǵyp, uıqtap jatqan Tóstikti ustap, qol-aıaǵyn baılap alyp, Bektoryǵa ákelip beredi. Er Tóstikti tereń zyndanǵa salyp tastaıdy da Kúńkeni Shoıynqulaqqa qosady. Shalquıryqty bekitip ustaıdy.

Sonymen Er Tóstik uzaq ýaqyt zyndanda qalyp qoıady, Shoıynqulaqtan júkti bolyp, Kúńke bir bala taýyp alady. Shoıynqulaq Shalquıryqty minip ań aýlaıdy.

Shalquıryqty bekitýge tusaý shaq kelmeıdi.

Bir kúni Shoıynqulaq ańnan qaıtyp, Shalquıryqqa tusaý taba almaǵan soń, ony óziniń qyryq qulash qaıys belbeýimen tusaıdy. Qaıys belbeýdiń bir jaǵy sheshilip ketedi. Aıaǵy bosaǵan soń, Shalquıryq shaýyp otyryp, Tóstik jatqan qudyqtyń basyna kelip, tuıaǵymen jer tarpyp turady. Sóıtkende, belbeý Er Tóstiktiń jatqan qudyǵyna túsip ketedi.

Belbeýinde Shoıynqulaqtyń shaqpaǵy bar eken. Tóstik sol shaqpaqpen alyp qara qus bergen qaýyrsyndy tutatady. Qaýyrsyn tutasymen-aq alyp qara qus jetip keledi, qanatyna mingizip qudyqtan shyǵarady, qol-aıaǵyn sheship beredi.

«Qolymnan kelgen jaqsylyǵym osy, dosym, Shoıynqulaqqa álim kelmeıdi. Sebebi, onyń jany ózinde bolmaıdy, janyn ol eshkimge bildirmeı, ózinen bólek bir jerde saqtaıdy. Qaıtseń de sonyń janyn taýyp al, janyn tappasań, qutyla almaısyń», – deıdi de qoshtasyp ketip qalady.

Tóstik Shalquıryqqa minip, Shoıynqulaqtyń úıine keledi. Kelse, Shoıynqulaq Shalquıryqty izdep ketken eken. Kúńke Tóstikke jylap kórisedi, kórgen qorlyqtarynyń bárin shaǵyp: «Shoıynqulaqtan qutqar», – dep jalynady.

Er Tóstik Kúńkeden Shoıynqulaqtyń syryn túgel surap biledi. Shoıynqulaq balasyn óte jaqsy kóredi eken, balasynan aıaıtyny bolmaıdy eken. Sony bilgennen keıin, Tóstik Kúńkege mynany aıtady:

— Keshke Shoıynqulaq keledi, kelgennen keıin tamaqqa ábden toıǵyzyp jatqyz, kózi uıqyǵa bara bergen kezde, balany qaıta-qaıta shymshyp jylata ber. Shoıynqulaq: «Bala nege jylaıdy?», – dese, balań: «Men Shoıynqulaqtyń balasy emes, Er Tóstiktiń balasy bolsam kerek. Eger Shoıynqulaq meniń naǵyz ákem bolatyn bolsa, janymdy janyna qosqyzyp qoıar edi, janynyń qaıda ekenin maǵan áli kúnge deıin aıtpaı, jasyryp júr. Er Tóstik bolsa, áldeqashan janynyń qaıda ekenin aıtyp berer edi», – dep jatyr de. Jylata ber, jylaǵan saıyn: «Nege jylaıdy?» – dep surasa, osy sózdi aıta ber, basqa esh nárse aıtpa», – deıdi.

Sóıtedi de, Er Tóstik balanyń besiginiń astyn qazyp alyp, jasyrynyp jatady. Keshke Shoıynqulaq keledi. Er Tóstik aıtqandaı, Kúńke ony tamaqqa toıǵyzyp jatqyzady. Jatqan soń balany jylata bastaıdy. Balany áldılep ýatqan bolyp otyryp, shymshyp jylata beredi:

Shoıynqulaq:

«Kúńke, balany ýat!» – dep aqyrady.

Kúnke ýatqan bolyp balany onan jaman jylatady.

Bala jylaı bergen son, Shoıynqulaq:

«Balam nege jylaıdy, surashy», – deıdi.

Kúńke balanyń jylaǵanyn suraǵan bolyp, Shoıynqulaqqa jaýap qaıyrady:

— Balań: «Men Shoıynqulaqtyń balasy emes, Er Tóstiktiń balasy bolsam kerek. Eger Shoıynqulaq meniń ákem bolsa, janymdy óz janyna qosqyzyp qoıar edi. Qosý bylaı tursyn, janynyń qaıda ekenin de maǵan áli kúnge deıin aıtpaı júr. Er Tóstik bolsa, janynyń qaıda ekenin áldeqashan aıtyp berer edi, soǵan jylaımyn», – deıdi dep, Shoıynqulaqty nandyrady.

«Balam bylshyldamasyn, onyń ákesi Tóstik emes, men, oǵan meniń janym kerek bolsa, ońasha jerde aıtyp beremin», – deıdi Shoıynqulaq.

Sóıtedi de, Kúńkeni úıden shyǵaryp jiberedi, Shoıynqulaq balasynyń besigine kelip, qulaǵyna sybyrlap, janynyń qaıda ekenin aıtady: «Janym alysta, ony ózimmen birge saqtamaımyn. Boryqty bulaqtyń basynda qyryq elik júredi, sonyń ishinde qaıqy qaraker elik bar, qaıqy qaraker eliktiń ishinde toǵyz qara sandyq bar, sol sandyqtyń eń kishisiniń ishinde toǵyz balapan bar, sol toǵyz meniń janym bolady. Osyny bilip qoı. Janyń keýdeńe syımaı bara jatsa, soǵan aparyp qosa sal, biraq ózińnen basqa jan sezýshi bolmasyn, eger sezýshi bolsa, sen de, men de tiri bolmaımyz», – deıdi. Sodan keıin ol ornyna baryp jatyp qalady.

Shoıynqulaqtyń janynyń qaıda ekenin bilip alǵannan keıin, Tóstik salyp otyryp, Boryqty bulaqtyń basyna keledi. Elikterdiń sý ishetin sýatyn ańdyp, jasyrynyp jatady. Kún shańqaı tús bolǵan mezgilde, qyryq elik Boryqty bulaq qaıdasyń dep salyp kele jatqanda, sýatqa jaqyndaǵan kezde, osqyrynyp tura qalyp qaıta jóneledi. Kún ysyǵan saıyn elikter sýǵa bettep keledi de jaqyndaǵan mezgilde osqyryp, tura qalyp, jalt berip, qaıta jóneledi. Uzap ketedi de shólge shydamaı sýǵa qaıta oıysady, biraq sýatqa jaqyndamaıdy, úrkip osqyrynyp tura qalady.

Álden ýaqytta elikter bir-birimen sóılese bastaıdy.

Bireýi: «Sý basynda bóten bir ıis bar», – deıdi.

Endi bireýi: «Adam ıisi sekildi», – deıdi.

«Shoıynqulaqqa qastyq oılaǵan bireý shyǵar?» – deıdi.

Ásirese, qaıqy qaraker elik ózgesinen oqshaý artynda júredi. Elikter álgideı sózge kelgende, ol qasha jóneledi.

Sonda Er Tóstik ún berip, mynany aıtady:

Jan serigim, qyryq elik,

Janym sende, qyryq elik,

Jan saqtaǵan qaıqy qara,

Shoshytqan seni kim kelip?

Sýyń tunyq bylǵanbaǵan,

Qashasyńdar neden jerip?

Tóstik erdi oljaladym,

Qatynyn qushyp, atyn minip.

Shoshytyp aldym senderdi,

Adam ıisi sodan sińdi.

Qaıtýǵa kórip janymdy.

Jańa keldim qolym tıip.

Jalǵyz ulym jany da,

Keýdesine turmaı syıyp.

Qosqyza sony jiberdi.

Jan saqtaǵan qaıqy elik,

Jasymnan boldyń jan serik.

Sýdyń iship tunyǵyn,

Shópten tańdap sony je,

Adam ıisi shyǵady dep,

Menen úrkip jerime.

Ózim aman turǵanda,

Kim kelmekshi jerime. – deıdi. Elikter sonda da senbeı, osqyryp, odyraıyp turysady.

Sonda Tóstik:

Osy aıtqanyma senbesten,

Qashasyndar bermeı janymdy,

Aıyra almaı daýysty,

Syndyrasyńdar saǵymdy,

Joldas bolǵan sendermen,

Shoıyn atym qurysyn,

Qara ala tuıǵyn kelgen soń,

Jyrttyrmasam tańyńdy,

Sýdaı shashyp qanyńdy! – deıdi.

Sonda elikter qashpaı, sýdy jaǵalaı bastaıdy. Shoıynqulaqtyń boıyn kórmegen soń, burynǵylaryndaı etene bolyp, jaqyndamaıdy. Tóstik te olarǵa boıyn kórsete almaıdy. Elikter senerin de bilmeı, senbesin de bilmeı, baıqaı-baıqaı kelip, sýattan japyrlasyp sý ishýge bas qoıady.

Art jaǵynan qaıqy qara elik te sýǵa bas qoıady. Elikter óte shóldep qalǵan eken, sýǵa toıyp, qaryndaryn qampıtyp, qaıqaıyp shyǵa beredi. Ásirese, qaıqy qaranyń qarny jer syzyp, sýattan buryla bergen kezde, Tóstik qarnynan dál kózdep sadaqty tartyp qalady, qarny aqtarylyp, toǵyz qara sandyq jerge saý ete túsedi. Eń kishisin ustap alyp, Testik ashyp jiberse, ishi tolǵan balapan, shúpir-shúpir etedi. Sanap jiberse, toǵyz balapan eken. Segiziniń moınyn julyp alyp: «Shoıynqulaqty shalajansarynda bir kóreıin», – dep, sonyń úıine tartady.

Shoıynqulaqtyń úıine jaqyndaǵanda, Kúńke aldynan shyǵady.

«Shoıynqulaq qalaı?» – dep suraıdy Er Tóstik.

«Shoıynqulaq álsirep jatyr», – deıdi Kúńke.

Kelse, Shoıynqulaqtyń kirpigi zorǵa qımyldaıdy, bolar-bolmas qana demin alyp jatyr eken. «E, batyr, qalaısyń?» – dep, Er Tóstik mazaqtap jaqyndaı bergende, Shoıynqulaqtyń qoly Er Tóstiktiń jaǵasyna sap ete qalady. Ekeýi alysa ketedi. Tóstik: «Op-ońaı-aq jerge janshyp tastaımyn ǵoı», – dep oılap edi, Shoıynqulaq ál bermeıdi. Endi biraz alysqan soń, Shoıynqulaqtyń kúsheıip bara jatqandyǵy baıqalady. Tóstik býynyp qara terge túsip, áli ketip bara jatady. Tóbesinen taý basqandaı, denesin temir tor shyrmaǵandaı bolyp kórinedi. Sol mezgilde Tóstik Kúńkege jalynady:

Jylan Bapy jerinen,

Jer astynyń elinen.

Jalǵyz-aq ergen, joldasym, Kúńke!

Tóstigińnen aıyrylyp,

Shoıynqulaq qolynda,

Tutqyn bolǵan Kúńke!

Kıýge kıim, jeýge tamaq tappaı,

Ómirin qorlyqpen ótkizgen Kúńke!

Tóstigiń jaman qysylyp,

Jan shyǵýǵa usyndy.

Jetseńshi, jyldam, jetseńshi!

Qorqaqtap qashyp ketpeshi,

Qoınyma qolyń salsańshy

Sandyq bar, jyldam alsańshy!

Balapan basyn julsańshy,

Sóıtip bir erlik qylsańshy! – dep zarlanady.

Kúńke júgirip kelip, Tóstiktiń qoınyndaǵy sandyqty julyp alyp ashyp jiberedi. Qarasa, balapandar jybyrlap, kóbeıip qalǵan eken, moıyndaryn julyp-julyp alǵanda, Shoıynqulaq sylq etip qulaı ketedi.

Tóstiktiń sandyqpen qoınyna salyp ákelgen bir balapany segiz balapan bolyp qalǵan eken. Endi bireýi tirilse, Shoıynqulaq múldem ál bermeı ketpek eken. Balapandardyń moıyny túgel julynǵan soń Shoıynqulaq ta ólip qalǵan eken.

Shoıynqulaqty óltirip, demin alyp otyrsa, Shoıynqulaqtyń balasy, besigin shyqyr-shyqyr etkizip, birdeme sóılep jatady.

Tóstik qulaq salyp tyńdasa.

«Qap, bálem, Tóstik, saǵan qylmasam, ákem Shoıynqulaqtyń qunyn almasam!»-dep, shirenip-shirenip qoıady.

Sol arada Tóstik onyń qol-aıaǵyn baılap besik-mesigimen sýǵa tastap jiberedi. Sóıtip Bektorynyń jalmaýyzynan ábden qutylyp alady da Er Tóstik elin izdeıdi.

Er Tóstik jer astyna kirgenine, túskenine kóp jyl bolady. Er Tóstik jalmaýyzdyń qolynda qaldy dep eli múlde kúder úzip qoıady. Jalǵyz ǵana Kenjekeı «ErTóstik bir keler» – dep, dámeli bolyp júredi. «Quba ingen qashan botalar eken? Er Tóstiktiń ne ólgen habary, ne kelgen habary qashan biliner eken?» – dep, sony kútýmen bolady.

Bir kúni Kenjekeı ertemen tursa, Quba ingen joq «Boshalap ketse ıgi edi!» – dep, Kenjekeıdiń júregi sý ete qalady. Jan-jaqtan júgirip Quba ingendi izdeıdi. İzdep júrip:

Jeli tolǵan túıeden,

Artaıyn dep er qosyn,

Tańdap ta alǵan Quba ingen,

Arnap ta alǵan Quba ingen.

Alys jolǵa Er Tóstik

Shyqqan kúni Quba ingen

Ne kelgende, ne ólgende,

Botalaýǵa sert qylyp!

Sóz baılap eń menimen

Erte turyp jeliden

Júrip te kettiń, Quba ingen,

Álde bir habar Tóstikten

Bilip kettiń, Quba ingen!

Tóstik erdiń ólgenin,

Ólmese, qaıtyp kelgenin,

Bildirshi endi, Quba ingen!

Damyl kórmeı qanshadan,

Qaıǵy basyp sharshaǵan,

Qam kóńildi tyndyrshy,

Endi, mine, Quba ingen! – dep zarlaıdy.

Sol mezgilde belindegi oramaly sheshilip, aıaǵyna oralyp áýre qylady.

Sertpen tartyp oraǵan,

Torǵyn, belden bosaısyń,

Aıaqty orap sharshaǵan

Júrgizbeısiń, tusaısyń

Álde bir habar Tóstikten

Bilgenge búgin uqsaısyń – dep zarlap júredi.

Quba ingen bir saıda botalaıyn dep jatyr eken. Ar jaǵynan aqsaq boz atqa mingen bir aqsaqaldy shal kórinedi. Quba ingen botalap jatqanda, Kenjekeıdiń belindegi torǵyn oramaly da shyr aınala tarqatylyp jazyla beredi.

Kenjekeı «Endi Er Tóstik ólgen eken. Tiri bolsa, áldeqashan bir habar bolar edi», – dep oılap, zarlana bastaıdy.

Aqshelek kelgir, Quba ingen,

Serttesken ediń menimen

Tóstik er qaıtyp kelgen kún,

Nemese Tóstik ólgen kún,

Belgi berip birinen,

Botalarmyn degensiń...

Qanshama jyl ótse de,

Ómirim ótip ketse de,

Úmit úzbeı Tóstikten,

Bir keler dep júr edim.

Tórt aıaqty kósilip,

Tula boıyń esilip,

Botalapsyń, Quba ingen,

Neni bilip esirip.

Kelýinen habar joq,

Shamasy Tóstik ólgeni.

Serttesken, torǵyn oramal,

Oraı býdym belimdi,

Kelmese, Tóstik keshigip,

Sheshilmeske berdiń sertińdi.

Tóstikten áli habar joq,

Sýsısyń belden sheshilip,

Týralǵandaı byrt-byrt kesilip,

Shamasy, Tóstik ólgeni! – dep, jylap otyrady.

Aqsaqal shaldyń astyndaǵy aqsaq boz at kisinep qoıa beredi. Kenjekeı attyń kisinegen daýsynan onyń Shalquıryq ekenin tanıdy. Kenjekeı men Quba ingen ekeýin Er Tóstik tanıdy. Sol arada amandasyp, máz bolyp qalysady. Bári de baıaǵy aıyrylǵan kúndegi qalyptaryna kelip, qaıtadan jasarady. Er Tóstik jas jigit, Kenjekeı jańa túsken kelinshek, Shalquıryq besti at qalpyna keledi.

Odan keıin uzaq jyldar ómir jasap, maqsattaryna jetedi.

---