InfoHub Logo

Jumysyn bıyl qazannyń 31-i kúni ýaqytsha toqtatqan Almaty tramvaıy kóp uzamaı týǵan kúnin atap ótedi. Ol 1937 jyldyń aıaǵynda iske qosylǵan.

Almaty Qazaq SSR-i astanasyna aınalǵannan keıin qala shapshań óse bastady. 1927-1938 jyldary qala turǵyndarynyń sany bes ese ósti. 1939 jylǵy halyq sanaǵy boıynsha qalada 222 myń adam turǵan. Ol zamanda jurttyń kóbi qala mańaıyndaǵy beı-bereket salynǵan kentterde turatyn jáne qala kásiporyndary men mekemelerinde jumys isteıtin. Olarǵa jumysqa baryp-qaıtý múlde qolaısyz boldy. Mysaly, Esentaı (Vesnovka) ózeniniń arǵy betindegi kentte 40 myń adam turǵan.

Alma-Ata keńesiniń tramvaı qurylysyn bastaý týraly qaýlysynyń mátini. «Almaty tramvaıyna - 70 jyl» broshúrasynan alyndy.

 

SSSR qalalarynyń kóbinde ózge kólik túrlerimen salystyrǵanda, tramvaı eń tıimdi kólik bolyp sanaldy. Birinshiden, jeke menshik avtomobılge jurttyń qoly jetpeı, kóshede kólik qozǵalysy baıaý boldy. «Sosıalısıcheskaıa Alma-Ata» qalalyq gazetindegi maqalalarǵa qaraǵanda, 1930 jyldardyń aıaǵynda Qazaq SSR-inde bir jarym myń avtomobıl, onyń 70 paıyzy júk kóligi bolǵan.

Ekinshiden, SSSR-de avtobýs, troleıbýs az shyǵatyn, sondyqtan olar qoǵamdyq kólik marshrýttaryn qamtamasyz etýge jetpedi. Úshinshiden, avtomobılder men avtobýstardy tıimdi paıdalaný úshin jaqsy jol qajet edi. Soǵysqa deıingi Almaty kósheleriniń kólik júretin bóligine kóbinese jumyr tas qana tóselgen edi. Tórtinshiden, avtobýsqa qaraǵanda, tramvaı - onsha kóp shyǵyn shyqpaıtyn kólik ári paıdalaný merzimi úsh ese artyq. Onyń ústine, ol zamanda áli de kóp paıdalanylǵan ári aýla sypyrýshylardyń bas aýrýyna aınalǵan at arbaǵa qaraǵanda,tramvaı ekologıalyq turǵydan utymdy kólik túri boldy.

1930 jyldary sovettiń irili-usaqty qalalarynyń kóbi tramvaı kóligine kóshe bastaǵan soń Almaty da bul kóshten qalǵysy kelmegen sıaqty.

ALǴASHQY JELİLER

1934 jyly tamyzdyń 23-i kúni Almaty qalalyq keńesi prezıdıýmy tramvaı júretin trassany, tramvaı parki men sheberhanalary salynatyn oryndar menbúdjetti bekitti. Tramvaı joly eki kezeńmen salynady dep josparlandy. Birinshi kezeńde eki jol tóseý kózdeldi. Birinshi jeli – qalalyq vokzaldan (qazirgi Almaty-2) bastalyp, Vokzalnaıa kóshesiniń (qazirgi Abylaı han dańǵyly) boıymen Tashkent aleıasyna (Raıymbek dańǵyly) burylyp, odan ári Krasnoarmeıskaıa kóshesiniń (qazirgi Panfılov) boıymen joǵary órlep, Lagernaıaǵa (Shevchenko kóshesi) burylyp, ary qaraı Taranshyǵa (Baıtursynov kóshesi) deıin sozylatyn boldy. Al Paster kóshesinen (qazirgi Maqataev) bastalatyn ekinshi jeli Qashqar (burynǵy ataýy qalǵan) jáne Talǵar (Qaıyrbekov kóshesi) arasymen tartylatyn boldy. Ekeýiniń uzyndyǵy - 8,7 kılometr.

Alǵashqy tramvaı deposynyń sýreti. «Alma-Ata tramvaıyna - 70 jyl» broshúrasynan alynǵan sýret.

 

Ekinshi kezeńde salynatyn joldyń jospary - Talǵar kóshesi boıymen Pasterden Komsomol (qazirgi Tóle bı) kóshesine deıin; Komsomoldan Taranshyǵa deıin; Taranshynyń boıymen Lagernaıa kshesinen Pasterge deıin sozylatyn boldy. Joldyń uzyndyǵy - alty kılometr. Taranshy, Kladbıshe, Qashǵar jáne Paster kósheleri arasynan tramvaı deposy men sheberhanalar salýǵa jer bólindi. Keıin bul jerge Kırov atyndaǵy zaýyt salyndy.

Tramvaı kóligin iske qosýǵa 2 mıllıon 860 myń rúbl bólý uıǵaryldy. Onyń kóbi (bir mıllıon 340 myńy) jol salý men áýede sym jelisin tartýǵa, 635 myńy – tramvaılar satyp alýǵa, 260 myńy qosalqy stansıa ornatyp, jeli tartýǵa, 607 myńy park pen sheberhanalar salýǵa josparlandy.

Qurylys jumystary 1936 jyly bastaldy. Bul úshin 1936 jyly aqpannyń 29-y kúni «Tramvaıstroı» sharýashylyq eseptegi keńsesi men «Tramvaıtrest» quryldy. Onyń alǵashqy bastyǵy - Aleksandr Pozdenko, al bas ınjeneri Andreı Reýtt boldy.

STAHANOVTYQ QARQYNMEN

Almatydaǵy tramvaı jelisin eldiń ár túkpirinen jınalǵan adamdar saldy. Máskeý metrosyn salyp jatqan Evgenıı Trýnov ınjener-elektrık bolyp keldi. Relsterdi dánekerleýmen Túrksib temir jolyn salǵandar aınalysty. Dneproges, Qıyr Shyǵys, Zakavkazede elektr stansıalaryn salǵan mamandar elektr jabdyqtaryn ornatty. Túıispeli jáne tokpen qorektendirý jelisin tartý sheberi O.D.Vaýlındi jurt «orys tramvaıynyń atasy» dep atap ketken. Ol 1917 jylǵy revolúsıaǵa deıin Tashkentte, al revolúsıadan keıin Kýıbyshev, Novosıbırsk, Sverdlovsk, Omby qalalarynda tramvaı joldaryn salǵan.

1936 jyly lenıngradtyqtar syılaǵan motorly vagon. Ol Almaty tramvaıynyń qurylysy kezinde qoldanylǵan. «Alma-Ata tramvaıyna - 70 jyl» broshúrasynan alynǵan sýret.

 

Tramvaı qurylysyna áýeli durys kóńil bólinbedi. 1936 jyly Sekombank revızıa júrgizip, qurylys jumystary smeta, joba, syzbasyz júrgizilip jatqanyn anyqtady. Sondyqtan qarjylandyrý ýaqytsha toqtady. Bul sharýaǵa Qazaqstan komýnıstik (bólshevıkter) partıasynyń ortalyq komıteti hatshysy Levon Mırzoıan aralasqan soń ǵana jaǵdaı túzeldi.

Qurylys jumystary tek 1937 jyly ǵana qarqyn ala bastady. Ózge qalalardan kelýi tıis materıal, qural-jabdyqtar ýaqytynda jetpegendikten, keıbir nysandar merziminde ótkizilmedi. Mysaly, joǵary vóltty kabel keshigip kelgendikten, qosalqy stansıany Oktábrdiń 20 jyldyǵy (1937 jyly qarashanyń 7-si) merekesine oraı iske qosý jospary oryndalmaı, joǵary kerneýli áýe jelisi ýaqytsha tartyldy.

Biraq qarqynmen jumys istegenniń arqasynda tramvaı belgilengen merzimde paıdalanýǵa berildi. Tramvaı iske qosylǵan kezde 1937 jyldyń josparyndaǵy bir tabandy jeliniń ornyna qos tabandy jeli boldy. Ol kezdegi gazetter jurt «stahanovshylar» dep ataıtyn ozat jumysshylar jaıly jıi jazatyn. Mysaly, tramvaı joly qurylysshysy Jartaqov birde kúndizgi normasyn 400 paıyzǵa asyra oryndady. Eńbek ozattarynyń birine - kostúm-shalbar, birine palto berip, syılyqtarmen marapattaıtyn.

ALǴASHQY SYNAQ PEN BİRİNSHİ REIS

Almatyda tramvaı 1937 jyly jeltoqsannyń 1-inen bastap júıeli túrde júre bastady. Biraq qarashadaǵy merekelerge oraı eń alǵashqy tramvaıdy synaqtan ótkizý úshin jolǵa shyǵarý uıǵaryldy. Tramvaıdyń qalaı iske qosylǵany týraly qala gazetteriniń bári jazdy.

Qarashanyń 7-si kúngi «tusaýkeserden» birneshe kúnnen keıin sýretke túsirilgen tramvaı vagony. Áıel áınekterdi benzınmen súrtip jatyr. Sýret «Sosıalısıcheskaıa Alma-Ata» gazetiniń 1937 jylǵy qarashanyń 19-y kúngi sanynan alyndy. Sýretti M. Lıhachev túsirgen.

 

«Sosıalısıcheskaıa Alma-Ata» gazetindegi N.Vershınınniń «Qurysh magıstral» maqalasynan úzindi keltireıik: «Qarashanyń 7-si kúni tańerteń qala kóshelerine shyqqan Almaty turǵyndary Oktábr kóshesi (qazirgi Áıteke bı) men qosalqy stansıa ǵımaraty janynda turǵan tramvaı vagondaryn kórdi. Qarashanyń 7-si kúngi merekelik sherýden keıin tramvaı vagondarynyń janyna júzdegen adam jınaldy. Tramvaımen júrgisi keletinder qarasy kóp boldy. Almaty tramvaılary halyqqa úsh kún boıy tegin qyzmet kórsetip, 15 myń jolaýshy tasydy. Bul qalalyq temir joldy alǵashqy synaqtan ótkizgen kúnder boldy. Tramvaıdy tolyq eksploatasıaǵa (sol zamannyń orfografıalyq normasy. — avt.) ótkizýge deıin tramvaı vagondarymen qalany aralaý ýaqytsha toqtatyldy. Qurylysshylar jeltoqsannyń 1-i men 5-ine deıin áli kóp sharýa tyndyrýy tıis».

Budan keıin qarqyndy jumys isteýge týra keldi. Mysaly, merekege deıin keledi dep josparlanǵan joǵary kerneýli tok ótkizgish kabeldiń sońǵy partıasy qarashanyń 27-si kúni - tramvaı iske qosylardan úsh kún buryn ǵana keldi. Jurt jumylyp kabeldi úsh kúnde tartyp shyqty (áıtpese buǵan kemi 10 kún keter edi).

Tramvaılardyń jumysyn tolyq tekserý úshin qarashanyń 30-y kúni vagondardyń bári jolǵa shyqty. Týlar men motorly vagondardyń portretterimen bezendirilgen, laktalǵan bes tramvaı tańǵy saǵat jetide jolǵa shyqty. Uzyndyǵy jeti jarym kılometrge sozylatyn daıyn jeliniń boıynda 16 aıaldama boldy. Alǵashqy 16 kúnde tramvaıdyń birinshi jelisimen 300 myń jolaýshy tasymaldandy.

Alma-Ata vagon júrgizýshileri kýrsyn 1938 jyly alǵashqy túlekteri bitirip shyqty. Sýret «Alma-ata tramvaıyna - 70 jyl» broshúrasynan alynǵan.

 

Japarqul Alpysbaev №1 tramvaı júrgizýshisi boldy. Ol kúndiz balas (shpal bekitetin usaq tas, topyraq úıindileri) aralastyrýmen aınalysyp, jol qurylysynda jumys istedi. Keshkisin vagon júrgizýshiler kýrsynda oqydy. Tramvaılar turaqty jumys isteı bastaǵan kezden bastap ol vagon júrgizýshi bolyp ornalasty. 1938 jyly alǵashqy eksplýatasıa bastyǵy boldy.

Ol zamandaǵy gazetterdiń jazýynsha, tramvaı arzan kólik boldy. Jolaýshylar temir jol vokzalynan tramvaı deposyna deıin 30 tıynǵa jete alatyn. Al vokzaldan Gorkıı kóshesine (qazirgi Jibek joly) deıingi bılet -20 tıyn, mektep oqýshylaryna arnalǵan bılet - 10 tıyn (kopeıka) turatyn.

BİRTİNDEP ÚIRENİSTİ

Almaty turǵyndaryna, ásirese avtomobılısterge kóliktiń jańa túrine úırenisýine týra keldi. Kóshe qıylystarynda áli baǵdarshamdar ornatylmaǵan kez bolatyn, sondyqtan alǵashqy eki aptada avtomobılder men tramvaılar birneshe ret soqtyǵysyp qaldy. 1938 jyldyń qańtarynyń basynda baǵdarshamdar ornatylǵan soń bul problema sheshildi.

Alma-Atanyń tramvaı deposy. Soǵysqa deıin túsirilgen sýret. «Almatyelektrotrans» arhıvinen alyndy.

 

Tramvaı joly tartylǵan kóshelerdiń qıylystaryna áýeli 11 baǵdarsham ornatyldy. Eń alǵashqy baǵdarsham – Krasnoarmeıskaıa kóshesinde (qazirgi Panfılov) paıda boldy. Baǵdarsham tramvaı jaqyndaǵan mezette avtomatty túrde qosylatyn edi. Olar Túrksib temir jol sheberhanalarynda daıyndaldy.

Biraq jolaýshylarǵa tramvaı toqtaıtyn aıaldamalardy tabý qıyn boldy. Jurttyń kóbi gazetter «qum toltyrylǵan usqynsyz jáshik» dep sıpattaǵan aıaldamalardyń belgisin bilmeıtin. Biraq 1938 jyldyń basynda tramvaı aıaldama-pavılondary da paıda boldy.

Maqala «Sosıalısıcheskaıa Alma-Ata» gazeti jáne «Almaty tramvaıyna 70 jyl» basylymy materıaldary negizinde jazyldy. Erteń Azattyq saıtynda Almaty tramvaıynyń búgingi tynys-tirshiligi jaıly maqala jarıalanady. Maqala «Almatyda kemeldengen sosıalızm sımvolyna aınalǵan tramvaı qazir ne sebepti shette qaldy?» degen suraqqa jaýap izdeıdi.

www.azattyq.org

Alekseı AZAROV

---