InfoHub Logo

«Prezıdentimiz N.Nazarbaev «Qazaqstan-2050» Strategıasynda atap ótkendeı, «kómirsýtegi shıkizatynyń naryǵynda iri oıynshy bolyp qala otyryp, biz energıanyń balamaly túrlerin óndirýdi damytýǵa, kún men jeldiń energıasyn paıdalanatyn tehnologıalardy belsendi engizýge tıispiz. 2050 jylǵa qaraı elde energıanyń balamaly jáne jańǵyrtylatyn túrlerin qosa alǵandaǵy barlyq energıa tutynýdyń kem degende teń jartysy kelýge tıis. Eldiń damýdyń «jasyl» jolyna kóshýine Astanadaǵy alda turǵan EKSPO-2017 qýatty serpilis berýi tıis»

Elimizde táýelsizdik alǵan kúnnen bastap arzan, tıimdi elektr energıa kózderin izdeý maqsatynda, “Qazaqstanda 2050 jylǵa deıin elektr energıasyn óndirýdi damytý týraly” memlekettik baǵdarlama qabyldandy.Osy baǵdarlamaǵa sáıkes qazirgi ýaqytta jel kúshimen óndiretin elektr energıasy qýatyn halyq sharýashylyǵyna qoldanýdyń tıimdi joldary qarastyrylýda.

Qazirgi ýaqytta jel men Kún syndy balamaly energıa kózderin paıdalaný - joǵary dárejede dep aıtý qıyndaý. Óıtkeni mamandardyń esebi boıynsha elimizde jalpy jańǵyrtylatyn energıa kózderiniń úlesi 1 paıyz eken. Búginde Qazaqstannyń jer qoınaýy tabıǵı qazbalarǵa baı bolǵandyqtan energıa tapshylyǵy aıtarlyqtaı baıqalmaıdy. Degenmen balamaly energıa kózderi ol bolashaqtyń qajettiligi ekeni sózsiz.

Qazaqstanda qalpyna keletin energıa kózderin paıdalanýdyń basty maqsaty energetıkanyń qorshaǵan ortaǵa keri áserin tómendetýÁlemdik tájirıbede solaı. Mysal úshin, bir ǵana 2009 jyldyń ózinde QR Qorshaǵan ortany qorǵaý mınıstrliginiń málimeti kórsetkendeı, atmosferaǵa shyǵarylǵan lastaýshy zattardyń kólemi 3,4 mln tonnany qurap, onyń 85%-y 43 iri kásiporynǵa tıesili bolǵan. Onyń ústine, qazirgi tańda Qazaqstanda jalpy óndiriletin elektr energıasy 85%-ǵa deıin organıkalyq otyndy – negizinen, jergilikti kómirdi jáne az kólemde kómirsýtekti shıkizattardy jaǵý jolymen alynatynyn umytpaǵan jón. Stasıonarlyq kózderden elimizdiń atmosferasyna qaldyqtardyń 10%-ǵa jýyǵyn jáne ýly qaldyqtardyń basym úlesin munaı jáne ilespe gaz óndirý salasynda jumys isteıtin kásiporyndar shyǵarady. Osy rette, qalpyna keletin energıa kózderin qoldaný arqyly energetıkadan bólinetin parnık gazdaryn 500 myń tonnadan 2,5 mln t SO2-ge deıin azaıtýǵa múmkindik bar.
Qalpyna keletin energıa kózderin paıdalanýdyń ekonomıkalyq tıimdiligi de bar. Atap aıtsaq, ony elektr qýatyn óndirý jáne jetkizý úshin qoldaný arqyly Qazaqstannyń energıaǵa tapshy óńirlerinde únemdilikke qol jetkizýge bolady.

Balamaly energetıka — energıany dástúrli qazba kózderinen (kómir, munaı, gaz) emes, Kúnnen, geotermıalyq kózderden  jáne t.b. energıa kózderinpaıdalaný arqyly alý.

Energıa qorlaryn únemdeý búgingi kúnniń asa mańyzdy mindetteriniń birine aınaldy. Ónerkásibi damyǵan álemniń barlyq memleketterinde energıa únemdeý sharalary durys jolǵa qoıylǵan. Óıtkeni kómirmen jáne kómirsýtegimen jumys isteıtin jylý elektr stansıalary túbi bir ekologıalyq problemalardyń asqynýyna ákep soqtyratyny belgili jaıt. Sondyqtan álem qaıta qalpyna keletin jergilikti energıa kózderin energıa únemdeýdiń basty qaınar kózi retinde qabyldap otyr. 

Jel qondyrǵysy degenimiz – jel energıasyn mehanıkalyq energıaǵa túrlendiretin qondyrǵy. Buny jelqozǵaltqysh dep te ataýǵa bolady. Jelqondyrǵysyna negizgi áser etýshi kúsh – aýa aǵyny (jel). Aýa aǵyny barlyq qozǵalatyn zattar sıaqty qozǵalys energıasy nemese kınetıkalyq energıanyń qory bolady. Aýa aǵynynyń kınetıkalyq energıasyn jel dóńgelegi nemese basqadaı jumys organy arqyly mehanıkalyq energıaǵa túrlendiredi.

Qondyrǵynyń mindetine baılanysty mehanıkalyq energıa oryndaýshy mehanızmderdiń kómegimen elektrenergıa, jylýlyq, mehanıkalyq jáne de qysylǵan aýa energıasyna aınaldyrýy múmkin.Jeltýrbınasynyń qozǵalatyn bóligin rotor dep ataımyz. Rotor jel aǵynyń energıasyn kóp qamtysa, soǵurlym kóp elektr energıasyn óndiredi

Jel energıasynyń basqa energıa kózderinen ekologılyq jáne ekonomıkalyq artyqshylyqtary kóp. jel energetıkasy qondyrǵylarynyń tehnologıasyn jetildirý arqyly onyń tıimdiligin arttyrýǵa bolady. jel energıasyn turaqty paıdalaný úshin jel energetıkasy qondyrǵylaryn basqa energıa kózderimen keshendi túrde ushtastyrý qajet. respýblıkanyń shyǵys, ońtústik-shyǵys, ońtústik aımaqtarynda sý elektr stansıalary men jel elektr stansıalaryn biriktirip elektr energıasyn óndirý óte tıimdi. qys aılarynda jel kúshi kóbeıse, jaz aılarynda azaıady, al sý kerisinshe, qys aılarynda azaısa, jaz aılarynda kóbeıedi. sóıtip, energıa óndirýdi birshama turaqtandyrýǵa bolady

Qazaqstannyń klımattyq jaǵdaıy - kún qýatyn paıdalanýǵa qolaıly. Ǵalymdardyń aıtýynsha elimizde kún energıasyn óndirý múmkindigi jylyna 2,5 mıllıard kılovatt-saǵat. Máselen, kún sáýlesin jınaıtyn arnaıy taqtalar. Tolyq avtomattandyrylǵan atalmysh taqtaıshalar ǵımarattan shyqpaı-aq, kún sáýlesiniń túsý buryshyn anyqtap, ony kompúter arqyly basqarýǵa múmkindik beredi.

Al óz kezeginde kún energıasyn qoldaný jylý men jaryqty qatar alýǵa múmkindik beredi. Bul arzan ári qolaıly. Sondyqtan ol qazaqstandyq ǵalymdardyń basty nazarynda. 

Kún energıasyn elektr energıasyna aınaldyratyn qondyrǵyny fotoelektrlik nemese fotovoltalyq, al kún energıasyn jylýlyq energıaǵa aınaldyratyn aspapty – termıalyq dep ataıdy. Bul aspaptardy gelıojúıe-ler dep ataıdy. Ekonomıkalyq qundylyǵyn baǵalasaq, kún qondyrǵylary eksplýatasıalyq shyǵynǵa ushyratpaıdy, ony jóndeý jáne qalpyna keltirý úshin qor jumsalmaıdy, uzaq merzimde jumys isteı beredi

Sý energetıkasy (Gıdroenergetıka; grek, "hydor" — sý, ylǵal, energia — qyzmet, áreket bóget salý arqyly nemese bógetsiz aǵyn sýdan energıa alý.

Qazaqstanda Buqtyrma SES-i, Qapshaǵaı SES-i, Shardara SES-i, t.b. bar. Sý energetıkasynyń energıa kózderi týrbına arqyly ótetin sý aǵynynyń orny ózenge nemese kólge quıatyn jáne bulaq sýymen toltyrylady. Sý energetıka qorlary — ózender men sarqyramalardyń qulama sýynan alýǵa bolatyn energıa qory. Energıanyń bul kóziniń artyqshylyǵy — onyń qory sarqylmaıdy, únemi qalpyna kelip otyrady. Bul energıanyń arzan, ári gıgıenalyq túrǵydan taza túri bolyp tabylady

Bıogaz – bul tamasha qalpyna keletin resýrs jáne muny kez kelgen organıkalyq qaldyqtan (tamaq qaldyǵy, mal qaldyǵy, turmystyq qaldyq, aǵyn sýlarynyń tunbasynan jáne t.b. sol sıaqty) alýǵa bolady. Tek bir ǵana aýylsharýashylyq ónimderiniń qaldyqtarynan paıda bolǵan bıogazdyń potensıaldyq qory jylyna 1-1,3 mlrd. tonna janǵysh shıkizat beredi eken, al bul degenimiz paıdalanylatyn dúnıejúzilik energıa resýrstarynyń onnan bir bóligi.  Bıogaz qondyrǵylarynda bıogazdy eń túrli aýqymda alýǵa bolady. Ol óz kásipornyn energıamen qamtamasyz etý úshin shaǵyn tazartý men qondyrǵylar bolýy múmkin jáne gaz ben elektr qýatyn jelige berýge arnalǵan alyp ortalyqtandyrylǵan energıa parkteri bolýy múmkin.  

Jalpy, qalpyna keletin energıanyń keleshegi zor, ekologıalyq taza, qory eshýaqytta sarqylmaıdy, ári arzan, tıimdi. Olardy paıdalaný tabıǵat balanstaryn buzbaıdy.

Eger biz balamaly energıa kózderin tıimdi jáneúnemdi paıdalanatyn bolsaq bul bizdiń keleshegimizdiń kepili

Jel energıasyn qalaı paıdalaný týraly usynystar.

Qazaqstan birneshe aımaqtaryna jelqondyrǵysyn ornatý kerek degen usynys bildiremin. Al ornatý úshin, birinshiden bizge tutynatyn energıamyzdyń mólsherin eseptep alý kerek jáne óz jerimizge ortasha soǵatyn jeldiń jyldamdyǵyn bilýimiz kerek, ekinshiden, jel- qondyrǵysyn ornatatyn jerdi tańdaý. Ashyq landshaftaǵy tóbe jáne taý jotasyna jerqondyrǵysyn ornatý tamasha oryn bolyp esepteledi. Tóbede jel jyldamdyǵy jazyq tegis jerge qaraǵanda ylǵıda joǵary. Eger 2 nemese birneshe qondyrǵylar ornatatyn bolsaq, onda olardyń arasy munaranyń bıiktigimen kem degende 5 ese artyq bolý kerek, olaı bolmaǵanda jumys istegende bir-birine kedergi jasaıdy.

Jyldamdyq artqan saıyn, aýa aǵysynyń sıpaty ózgere túsedi. Aýa qabattary birimen-biri retsiz aralasyp ketedi, úıirim paıda bolady. Mundaı aǵysty týrbýlentti dep ataıdy. Týrbýlentti aǵys jel energıasyn tıimdi paıdalaný múmkindigin azaıtady, sonymen qatar mashınanyń tozýyn tezdetedi. Sondyqtan týrbına munarasynyń bıiktigin barynsha bıik etip qalaıdy, birinshiden jer betindegi paıda bolatyn týrbýlentti aǵysty boldyrmaý úshin, ekinshiden jel jyldamdyǵyn arttyrý úshin. Jel qýaty onyń jyldamdyǵynyń kýbyna týra proprosıonal. Mysaly, jerden 30 m bıiktikte ornatylǵan jeltýrbınasy men jerden 10 m bıiktikte ornatylǵan týrbınanyń jyldamtyqtarynyń aıyrmashylyqtary 100% bolady. 10m bıiktikte ornatylǵan eki jel generatory men 30m bıiktikte ornatylǵan bir generatordyń óndirilgen tok qýaty birdeı. Basynda aıtyp ketkendeı, jelqondyrǵynyń ornyn taǵaıyndaǵan soń, sol aımaqtaǵy ortasha jyldamdyq mánin bilýimiz kerek. Ol úshin aılar boıy zertteýler júrgizip nemese meteostansıanyń kómegine júginýine bolady.

Jel jyldamdyǵyn ólsheý úshin úsh shynydan jasalǵan, vertıkal oske bekitilgen anemometr aspaby paıdalanylady. 1 mınýttaǵy aınalym sanyn elektrondyq qurylǵy tirkeıdi. Anemometr jel baǵytyn anyqtaıtyn aspap, flúgermen jabdyqtalǵan. Jel baǵytyn anyqtaýdyń taǵy bir tásili, sol aımaqtyń ósimdik aǵashtaryn baqylaý. Jalǵyz jáne ósip turǵan aǵashty alyp qarasaq, jel soqqan jaǵynyń japyraǵy sırek, qýraǵan, butaqtary uzyn jáne gorızontal bolyp keledi. Óz aımaǵymyzdyń klımattyq jaǵdaıy, bizge kerekti energıa mólsheri, ortasha jel jyldamdyǵy, ornyn taǵaıyndaǵan soń, jelgeneratoryn shyǵaratyn mamandardan málimet alǵan soń, jelqondyrǵysynyń kerekti modelin tańdaýǵa bolady.

Jelenergetıkasynyń kúnnen-kúnge damýy qarqyndap ósýde. 31 jeltoqsan 2005 jyly búkildúnıejúzilik jelenergetıkasynyń óndiriletin qýaty 58 982 MVt boldy. Osyndaı qarqyndy ósý satysynda Búkilálemdik jelenergetıka asosıasıasy 2010 jyly jel energıasyn qýatyn 120 000 MVt-qa ósirýdi josparlap otyr.

Sondyqtan Qazaqstan da jel energıasyn damytýdy basty nazarǵa alý kerek dep sanaımyn.

Qoldanylǵan ádebıetter tizimi

1. Ekonomıka jýrnaly 2011 jylǵy shyǵarylym.
2. www.google.kz saıty.
3. S.Á.Álibekova Qoldanylǵan balama energetıkalyq qondyrǵylardyń túrleri men parametrleri.

 

O.Turmaǵanbetuly atyndaǵy Jańaózen munaı jáne gaz koleji
Arnaıy pán oqytýshy
Kenesova Aıgýl

---