InfoHub Logo

Nelikten balalarymyz shekten shyǵyp barady jáne bul úrdisti tizgindeý múmkin be?

Qarapaıym, súıkimdi ári ázilqoı balanyń jasóspirim shaǵyna kelgeninde ata-anasyn tyńdamaı, oıyna kelgenin isteýin psıhologıa profesory Loýrens Steınberg óziniń «Ótpeli kezeń» atty kitabynda «olardyń barlyq jaǵymsyz áreketterin jaǵymdy jaqqa burý múmkin» dep sıpattaıdy.

Dostarynyń yqpalyna túsý, ashýshańdyq pen negizsiz agresıa, qaterli jaǵdaılarǵa ákelýi múmkin is-áreketter men jańa jaǵymsyz qylyqtardyń paıda bolýy – jasóspirimderdiń osy tektes problemalary ata-analardyń bárine tanys. Alaıda munyń negizinde ne jatqanyn dál aıtyp berý qıynǵa soǵady, sebebi ony tek neırobıologıa sıaqty ǵylym túri ǵana anyqtap bere alady. Jasóspirimderdiń ıspýlsıvti qylyqtary osy kezeńde mıdyń tabıǵı serpindi damýymen baılanysty eken. Mundaı jaǵdaıda eresekterdiń ne isteýi qajet degen oryndy suraq týyndaıdy, sebebi balany onyń ózi baqylaýǵa ala almaıtyn nárseler úshin aıyptap, oǵan urysý negizsiz bolyp tabylady.

Balanyń osy shaǵynda mıdyń naqty qaı bólikteriniń neǵurlym kóp áserge ushyraıtynyn anyqtap alý qajet. Dál osy kezde emosıalar men kóńil kóterýge jaýap beretin kómkerme mı júıesiniń jáne adamnyń ózin-ózi ustaýyna jaýap beretin mıdyń prefrontaldy bóligi óte qarqyndy damı bastaıdy.

Sonymen birge aıta ketý kerek, mıdyń ózin-ózi baqylaýǵa jaýap beretin bóligi áli de damyp kele jatsa, gormondardyń áserine ushyraǵan kómkerme mı júıesi kerisinshe óte belsendi bolady. Osy sáıkessizdik áserinen jasóspirim jańa áserler izdep, táýekelge bas urady, sondaı-aq, osy qylyqtarynyń qandaı nátıjege ákeletinine asa mán bere qoımaıdy.

Jasóspirim mıynyń atalǵan bólikterine yntalandyrý arqyly ońaı áser etýge bolady, sondaı-aq, olar jaǵymsyz syrtqy áserge de óte táýeldi bolyp keledi.

Bul kezeńde ózin-ózi baqylaı alý qabileti kóbinese jasóspirimniń qorshaǵan ortasyna kóbirek baılanysty bolady

Osy sebepti stress, sharshaý nemese jaǵymsyz orta úlken bir katastrofaǵa ákelýi múmkin. Mundaı jaǵdaılar jasóspirimniń boıyndaǵy ózin-ózi retteýge arnalǵan qabiletti álsiretedi. Jasóspirimderdiń jynystyq qatynasqa túsýi, sabaqqa barmaýy, zańbuzýshylyqtarǵa oryn berýi men osy tektes túrli is-áreketterge barýynyń sebepteri osyǵan baılanysty. Olar mundaı júris-turystyń qandaı jaǵdaılarǵa ákelip soǵatynyn bilse de, dereý alýǵa bolatyn «syıaqyǵa» qaraı bet burady.

Oǵan qosa, kórkerme mı júıesiniń ishinde ornalasqan lázzat alý ortalyǵy jasóspirimderde ishimdikke, nıkotın men kokaınge anaǵurlym táýeldi bolyp keledi. Olardyń mundaı táýeldilikterge túsý sebepteriniń ózi de osynda jatyr.

Ásirese, jasóspirimdik shaqtyń alǵashqy kezeńinde, atap aıtsaq, 12 jastan bastap, shamamen 16 jasqa deıingi kezeńde áserlený deńgeıi anaǵurlym joǵary bolady. Sondyqtan dál osy jas aralyǵyndaǵy jasóspirimder ózderine jaǵymdy emosıalar beretin nárselerge jaqyn turady. Árıne, jalpy adamzat balasy jaǵymdy áserler peshinde bolsa da, naqty osy jasóspirimdik kezeńde tipti bile tura ózin-ózi qaterli bir jaǵdaıǵa soǵý da jıi kezdesip turady.

Osy kezde ata-ananyń ne isteýi qajet degen oryndy suraq týyndaıdy. Birinshiden, atalǵan jas aralyǵynda kóptep kezdesetin jaǵymsyz ortadan balany aýlaq ustaý. Ekinshiden, jasóspirimdi ózin-ózi rettep, baqylaýǵa jaýap beretin «tejeý júıesin» neǵurlym tıimdi ári dáıekti qoldanýǵa úıretý qajet.

Balany ózin-ózi baqylaýǵa qalaı úıretýge bolady

Psıhologtar balalary ózin-ózi retteý qabiletiniń joǵary deńgeıimen erekshelenetin ata-analardyń ne isteıtinin anyqtaǵan. Balanyń boıynda osyndaı qabilettiń damyǵanyn qalaǵan ata-ana tek úsh nárse istese bolady eken: balańyzǵa degen súıispenshilik sezimińizdi kórsetý; kerek kezde qatal bolý; balanyń ózine degen seniminiń artýy úshin ony qoldap otyrý.

Jasóspirimniń ózin-ózi baqylaý qabiletin damytýǵa arnalǵan ǵylymı negizge súıengen usynystardy keltire ketsek.

1. Balańyzǵa degen súıispenshilik sezimińizdi jasyrmańyz.

Balaǵa qajet meıirim men erkeletýdi umytpańyz. Ata-ananyń balasyna degen súıispenshiligi balanyń boıynda senimdilik pen tynyshtyq sezimin uıalatady. Jasóspirim bul álemdi qaýipsiz jáne meıirimge toly jer retinde qabyldaýy tıis. Muny júzege asyrý úshin kelesi mysaldar kómekke keledi.

- Balaǵa degen súıispenshilik sezimi eshqashan shekten tys kóp bolmaıdy. Kerisinshe balańyzǵa onyń Sizdiń ómirińizdegi róli týraly neǵurlym kóp aıtý kerek.

- Tańerteń mektepke shyǵyp bara jatqanda, betinen súıip, keshke jumystan kelip, balańyzdyń qal-jaǵdaıyn surap, qushaqtaý, úı jumysyn istep otyrǵanda, ıyǵynan qaǵyp, oǵan degen sezimderińizdi bildirýden taıanbańyz. Bular ózara emosıonaldyq qarym-qatynasty odan ári kúsheıte túsetin faktorlar qatarynda bolyp tabylady.

- Bala óz úıiniń túrli qıyndyqtardan qashyp, tynyshtyq pen rahatqa bólene alatyn oryn ekenin sezinýi tıis. Sondyqtan balańyz úshin neǵurlym jaqsy atmosfera qursańyz, soǵurlym jaqsy bolady. Balanyń ómirindegi stress deńgeıiniń azaıýyn óz úıińizdegi emosıonaldyq kelispeýshilikter sanyn azaıtýmen qalypqa keltirýge tyrysý qajet.

- Balańyzdyń ómirine etene aralasýyńyz qajet, sebebi ata-analary mektep ómirinde belgili bir ról oınaıtyn balalardyń oqýǵa degen yntalarynyń da artatyny belgili. Bos ýaqytyńyzda balamen ózara pikir almasyp, qarapaıym taqyryptarǵa sóılesý de aradaǵy psıhologıalyq máselelerdiń oryn alý múmkindigin azaıtady. Sondaı-aq, balalarynyń dostary men synyptastaryn jaqsy tanıtyn ata-analar olardyń jaman ortaǵa túsip ketýine alańdamaıdy.

2. Qatal bolýdan taıynbańyz.

Árbir adam ózin-ózi retteý qabiletin eń adymen basqa adamdardan úırenedi. Balalar ózderiniń júris-turystary men qylyqtaryn retteýdi ata-analarynyń qatal erejeleri aıasynda úırene bastaıdy. Eger syrtqy baqylaý bolmasa, onda ishki baqylaý da damymaı qalatynyn eskersek, kelesi usynystardy este ustaǵan abzal.

- Balańyzdan kútiletin is-áreketterdi neǵurlym egjeı-tegjeıli aıtyp shyqsańyz, soǵurlym jaqsy bolady. Mysaly, 13 jastaǵy qyzyńyzǵa úıdi jınaý kerek deseńiz, ol ony Sizdiń túsinigińizdegideı qabyldamasa, renjimeńiz. Mundaı jaǵdaıda úıdi shańsorǵyshpen jınap, tazalaǵannan keıin, ústeldiń ústindegi zattardy jınastyr jáne kıimderdiń bárin shkafqa salyp qoı degenińiz durysyraq bolady. Qajet bolsa, mektepten keıin úıge neshede kelýi kerektigin de naqtylap aıtyp qoıǵanyńyz abzal.

- Óz sheshimderińizdi balańyzǵa túsindirýden jalyqpańyz. Sebebi árbir sheshimniń, árbir erejeniń astarynda jatqan negizdi kórgen bala óz is-áreketterin ózi retteı bastaıdy. Jasóspirimnen Sizdiń erejelerińiz jaıynda ne oılaıtynyn suraýdan da ımenbeńiz. Bul onyń da kózqarasynyń mańyzdy ekenin túsinýine kómektesedi.

- Erejelerińizdiń júıeli ári dáıekti bolýyna nazar aýdaryńyz. Eger erejeler men talaptar árdaıym ózgeriske ushyrap otyrsa, ne bolmasa belgili bir kezderi ǵana talap etilse, balańyzdyń óz is-áreketterin retteı almaýyna jaýapty bolatyn kisi Siz bolasyz.

- Taǵy bir eskerilýi tıis jaıt – barlyq talaptar men erejeler balańyzdyń jas ereksheligine sáıkes bolýy tıis. Eger osyǵan deıingi erejeler men talaptar eskirse, olardyń ornyna balańyzdyń jasyna saı jańa erejeler men talaptar kelýi kerek.

- Balańyzdy tym qatal jazalandyrýdan da bas tartý qajet. Sebebi tym qatal jazaǵa, mysaly, uryp-soǵý men áshkereleýge ushyraǵan balanyń boıynan óziniń is-áreketterin baqylap, retteýdi kútý múmkin emes.

3. Árdaıym qoldap otyryńyz.

Balanyń boıynda ózin-ózi retteý qabiletiniń damýy úshin Sizdiń tarapyńyzdan oryn alatyn baqylaý ýaqyt óte kele birshama álsirep otyrýy qajet. Jasóspirimge biraz erkindik bere otyryp, onyń óz is-áreketterine jaýap beretindeı dárejege kelýine kómektesesiz. Kelesi qaǵıdattar balańyzdyń osy qabiletterge ıe bolýyna septigin tıgizedi.

- Oryndalýy múmkin emes mindetterdi qoımaýǵa tyrysyńyz. Baladan talap etiletinniń bári onyń qolynan keletin nárse bolýyna kóńil bólý kerek. Onyń durys istegenderine nazar aýdarý arqyly bolashaqta da osyndaı tabystar men jetistikterge jetýine kómektese alasyz.

- Balany qol jetkizgen jetistikteri úshin árdaıym maqtap otyrý qajet, alaıda negizgi ekpindi nátıjege emes, balanyń talaby men talpynysyna baǵyttaý kerek. Oryndy maqtaý arqyly balańyzdyń taǵy bir jetistikke jetýine jol asha alasyz. «Qandaı aqyldysyń» degennen kóri «Baıandamańdy jaqsy daıyndadyń» deý anaǵurlym oryndy bolyp tabylady.

- Balańyzdy tym jalyqtyryp jiberetin baqylaýdan da aýlaq bolýǵa tyrysyńyz. Balanyń ómirindegi usaq-túıek nárseniń bárin baqylaý onyń óz qyzyǵýshylyqtarynyń damymaı qalýyna ákelýi múmkin. Durys tárbıe berýdiń negizgi kózi balańyzdyń ómirine nemquraıly qaramaý men oǵan erkindik berý arasyndaǵy tepe-teńdikti saqtaý ekenin umytpańyzdar.

Balany tárbıeleýdegi úsh qaǵıdattyń bárin eskerińiz. Árbir balaǵa ata-ana súıispenshiliginiń qajet ekenin bilemiz, alaıda kerek kezde shekteý qoıa alý men erkindik bere bilý onyń tolyqqandy azamat retinde qalyptasýyna jol ashady.

---