InfoHub Logo

Ádebıetimizdiń aıbarly kezeńderinen sanalatyn alpysynshy jyldardaǵy esten shyqpaıtyn aıtýly aıtystardyń biri lırıkalyq keıipker jóninde bolǵanyn kózi qaraqty, quıma qulaq oqyrman umyta qoımaǵan shyǵar. Lırıkalyq keıipker degenimiz kim degen suraqqa aqyn-jazýshylar da, ádebıet sarapshylary da bir-birimen qaıtyp qaırylmastaı bolyp sózge kep jatatyny áli esimizde. Olardyń biri lırıkalyq keıipkerdi tys kúsh, tylsym qudiret kórip, aıǵa otyrǵyzyp áspettese; ekinshisi ony aq shań, qara topyraqqa aýnatyp, aıtqanyna kóndirip, aıdaýyna júrgizip qoıatyn-dy; sol kezde taǵy biri onyń tulǵasyn álemge syıǵyza almaı, álekke túsip jatatyn da, ekinshisi kelip ony tarynyń qýyzyndaı tar qýysqa kirgizip, qamap tastaı salýshy edi. Taǵy da olardyń árqaısysy bul tujyrymdardy áıteýir búırekten sıraq shyǵaryp, kózge túse qalaıyn degen qur dabyra nıetten emes, dáleli men dáıegi jetkilikti ómir men óleńniń ózinen shyǵaryp aıtatyn-dy. Jurtty da, sarapshy-synshylardy da sarsyltyp, uzaqqa sozylǵan sol aıtys aqyry qol alysyp|, bas ızesken mynadaı tujyrymmen – lırıkalyq keıipker degenimiz aqynnyń ózi degen bir-aq aýyz tujyrymmen aıaqtalyp edi. Shynynda joǵaryda bir-birimen tebisip jatqan kereǵar pikirler, negizinen, aqyndardyń bir-birine uqsamaıtyn ártektiliginen, olardyń dúnıetanymynyń, bolmys-bitiminiń, talant-tabıǵatynyń, ıntellekt óresiniń, t.b. ózgeshelikterinen týyndap jatqan pikirler edi. Buzylmaıtyndaı bolyp betondalǵan osy formýlalardan keıin lırıkalyq keıipker jónindegi tútep turǵan daý-damaı aıtys belgili bir ýaqyt boıy pyshaqpen keskendeı sap tıyldy.

Ádebıet problemasy, sirá da, taýsyla ma?! Bir problemanyń sheshimin taptym degenshe, ekinshi problemanyń esigin qaqtym deı ber. Endi jurttyń aldynda, eger lırıkalyq keıipker degenimiz aqynnyń ózi bolatyn bolsa, aqyn degen kim, onyń qoǵammen, qorshaǵan ortamen baılanysy qandaı bolýy kerek, ýaqyt pen keńistik ishindegi ornyn qalaı belgileýge bolady degen qyrýar suraýlar ańyzdap shyǵa keldi. Iaǵnı aqyn degenimiz óz boıynda shabyttyń shalqar jeli esip, juldyzdar sorǵalap, surapyl silkinister bolyp jatatyn, mynaý qorshaǵan orta men ýaqytqa táýelsiz derbes ómir súre beretin tylsym jumbaq mıkroálem be? Joq, álde aınaladaǵy tirshilikpen qoıan-qoltyq aralasyp, biteqaınasyp ketken, olardan derbes, táýelsiz ómir súre almaıtyn, shyrkóbelek aınalyp turǵan osynaý dúnıemen birge shyrkóbelek aınalyp turatyn mıkrobólshek pe?! Osynyń qaısysy?

Aqyndy qorshaǵan orta men ýaqyttan bólip ap derbes ómir súre beretin tylsym jumbaq dep qarastyratyn bolsaq, onda ol – qansha talantty bolsa da – óziniń qaraqan basynyńy kúıinen basqa asyryp eshteńe aıta almaıtyn, qoǵam men ýaqyttan úzilip tys qalǵan, ıaǵnı óz zamany men óz zamandasyna rýhanı qyzmet etý sıaqty uly mısıadan jurdaı bolyp tonalǵan, aqyrynda syrttan dem men lep kirmegendikten ishteı irip, búlinip, tvorchestvolyq quldyraý men kúıreýge ushyraǵan, úı-ishi, usaq-túıektiń bodaýynda ketken tulǵaǵa aınalar edi. Al eger aqyndy aınaladaǵy tirshilikten táýelsiz ómir súre almaıtyn, ómirde bolyp jatqan qubylystardy ózinshe tvorchestvolyqpen qorytýǵa dármeni jetpeıtin mıkrobólshek deıtin bolsaq, onda ol óziniń tvorchestvolyq derbestiginen aırylyp qalǵan, osynaý shyrkóbelek aınalyp turǵan dúnıemen birge mehanıkalyq qozǵalysqa túsip shyrkóbelek aınala beretin, ózindik bet ajary joq mashyqker men kásipker bop keteri sózsiz. Durys-aq deıik. Sonymen, aqyn degen ýaqyt pen zamannan tys qalǵan toń-teris tomaǵa-tuıyq mıkroálem de emes, zaman men dıalogqa túse almaıtyn, ózindik bet ajary joq mehanıkalyq qozǵalystaǵy mıkrobólshek te emes. Sonda ol kim? Eger birer aýyz sózben jınaqtap aıtsaq, ol osynaý uly zaman men ýaqyttyń ári mıkroálemi, ári mıkrobólshegi. Osy eki qasıet óz boıynda birigip sıntezdelip, óz basynan qatar tabylǵanda ǵana ol Uly Mártebeli Ýaqyt pen Zamannyń aqyny degen ardaqty esimge laıyq bola almaq. Birinsiz biri joq.

Árıne, bul sózdi biz qur qıaldan shyǵaryp alyp otyrǵan joqpyz, ómirdiń ózinen, óleńniń ózinen shyǵaryp alyp otyrmyz. Aqyndarǵa sóz bereıik.

Men basymnan qorqamyn atom ba dep,
Bir álemet jasalyp jatyr ma dep.
Mundaıdaǵy surapyl tap bolar ma,
Ózi bolǵan ózimen paqyrǵa kep.
Men basymnan qorqamyn atom ba dep.
Belgisiz elementter mıymda oınap,
Mıym qaınap barady, mıym qaınap.
Belgisiz ǵumyrlarǵa meken bolyp,
Óz deneme óz basym buıyrmaı ma?!
Bul ǵalamnyń túbine jetetindeı,
Sumdyq-sumdyq synaýlar ótetindeı.
Men basymnan qorqamyn, men bolmasam,
Atom mıym jarylyp ketetindeı.

Bul Muqaǵalı Maqatevtyń «Basymnan qorqam» atty óleńi. Mine, naǵyz azamattyq óleń. Aqyn búkil adamzat balasynyń basyna túsken qasiretti óziniń jeke basynyń qasiretindeı qabyldaıdy. Ol óıtkeni ózin ýaqyt pen zamannan tys qoıa almaıdy. Sondyqtan da ol óziniń búkil bolmys-bitimin, tirshilik-tynysyn ýaqytpen birge órip, birge qabystyryp jibergen. Baltalasań, buzylmaıtyndaı tutastyq. Sonymen birge bul óleń ábden jaýyr bolǵan jattandy sózderden múlde ada. Zaman men ýaqyt únin aqyn boıyndaǵy dúnıetanym, talant tabıǵaty, bolmys-bitim, ıntelektýaldyq qýat ózinshe shyńdap, sýǵaryp, ózinshe kórkem qorytýdan ótkizgen. Sondyqtan da aqyn úni zaman men ýaqyt únimen birtutas estile tura, óziniń erekshelik derbestigin joǵaltpaıdy. Aıqyn da aıbatty!

Endi Jumeken Nájimedenovtyń «Qys – 80» óleńin oqyp kóreıikshi:

Oń qarymdy basqan syndy taý qulap,
globýstyń oń jartysyn sý aldy.
Kishi qyzym sál turdy da jaýdyrap,
«papa tynysh uıyqtady» dep qýandy.
Tósegime kelgenderdiń bári osy –
Túsinbeıdi biri tildi, biri ymdy.
«Tynysh» degen sózden ushyp záresi,
Sheshem baıǵus jetip kelip súrindi.
Ǵumyr boıy tynyshtyqty ýaǵyzdadym jan salyp,
tynyshtyqty ańsadym:
Otanyma tek tynyshtyq tiledim,
oshaǵyma ot basyma tiledim,
biraq, biraq tilegenim joq edi
Tynysh tapsyn dep eshqashan júregim.
Oń jaq jartym tynyp qaldy birtúrli,
Sol jaq jartym soǵan qarsy maıdan ashqan syqyldy.
Bir muhıtqa antısıklon keldi de,
Bir qurylyqta revolúsıa jeńdi de –
aman qaldym men, mine.

Aqyn tósek tartyp jatyr. Qatań aýrý, qatty kúızelis ústinde. Jeke bastyń aýrýy, jeke basynyń kúızelisi, biraq bul joldardan siz aqynnyń jeke basynyń alasurýy men jeke basynyń góı-góıin estip otyrsyz ba? Joq! Árıne, aqyn óz basynyń kúızelisin búkilálemdik surapyldarmen, búkilálemdik qubylystarmen sabaqtastyryp jibergen. Bul da naǵyz azamat aqynnyń qolynan keletin is. Ýaqyt pen Zamannyń tól perzenti ǵana osylaı sóıleı almaq!

M.Maqataev óz óleńinde búkil adamzat balasynyń basyna túsken qaterdi óz basyna túsken qaterdeı qabyldasa, J.Nájimedenov, oǵan kerisinshe, óz basyna túsken kúızelisti zaman men ýaqyt kúızelisimen qatar qarastyrady. Eki aqyn, eki túrli qarym-qatynas, biraq azamattyq kredo bir. Ekeýi de ári zaman men ýaqyt denesindegi mıkrobólshek, ári óz qoltańbasy, óz úni bar tylsym jumbaq mıkroálem. Qorshaǵan ortadan ózderin tys, tomaǵa-tuıyq ustaý da, kóringen taqyryptyń shylaýynda ketetin «bos aınalysqa» túsý de joq.

Árıne, mundaı óreli óleńderdi jalǵyz osy eki aqyn tvorchestvosynan ǵana emes, basqa aqyndar shyǵarmalarynan da tabýǵa bolady. Deı turǵanmen, qazirgi qazaq poezıasynyń hal-ahýaly kim-kimdi bolsyn qatty alańdatýy tıis. Jekeleı aqyndar bolmasa, kóptegen aqyndar tvorchestvosyn «surqaıylyq aýrýy» sortań topyraqtaı jaılap bara jatqanyn jasyra almaımyz. Ol «surqaılyq aýrýynyń» basty sebebi joǵaryda aıtyp ótken eń qajetti eki qasıettiń bir jerden tabylmaýynan, sıntezdelip jınaqtalmaýynan dep bilemiz. Sonyń saldarynan qazir ózine ózi tyǵylyp, kún jaýmaı sý bolyp, unjyrǵasy túsken jylańqy óleńder de, kókiregin qus jastyq qylyp kópsigenshe urǵylaıtyn dańǵaza óleńder de qaptap barady. Shyn tvorchestvolyq izdenis, shyn tvorchestvolyq belsendilik joq. Al shyn tvorchestvolyq úrdis joq jerde qandaı bir iri taqyrypty jyrlamasyn shyn azamattyq belsendiliktiń kórinýi múmkin be? Árıne, joq!Ondaı kezderde uıqas-yrǵaǵy, býyn-býnaǵy túgel, ıaǵnı kıimi bar, biraq ishinde túıiri joq ortaqol surqaı óleńderdi konveırmen tolassyz aǵytatyn mehanıkalyq mashyq fabrıkasy iske qosylady. Tvorchestvo ataýlydan jurdaı, qany da, jany da joq ondaı standartty óndiristik ónim kimge dári, kimge shikirá? Laıym, bolashaqta bizdiń óleń álemimizdi sodan saqtasyn.

---