InfoHub Logo

Abaı aqyn: Kóp adam dúnıege boı aldyrǵan,

Boı aldyryp, aıaǵyn kóp shaldyrǵan.

Óldi deýge bola ma, oılańdarshy,

Ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrǵan, - dep qalaı ǵana nysanaǵa dóp tıgizip aıtty eken?!

Belgili qalamger Qalmuqan Isabaev týraly jazarda uly aqynnyń osy óleńi oıǵa oraldy.

Ras, «artyna ólmeıtin sóz qaldyrǵan» qalamgerdiń ekinshi máńgilik ǵumyry bastaldy. Ol ketken joq, «ólmeıtin sózderimen» qalyń qazaǵynyń ortasynda qaldy. ...

Birde Almatydan qalamgerdiń qyzy Baıan habarlasty.

Ýaqyttyń jaqyn qalǵanyn  (qazan aıynyń aıaǵynda Qalmuqan aǵanyń jyly ótpek), ákesiniń qoljazbasynyń kitap bolyp shyqqaly jatqanyn aıtty. Kitap! Qýanysh qoı  bul, úlken eńbek!

Ras, Qalmuqan aǵa kóp eńbektengen, talaı-talaı súbeli dúnıelerdi jaryqqa shyǵarǵan qalamger. Shyǵarmashylyǵy halyqtyń kóz aldynda. Al otbasyndaǵy, bylaısha aıtqanda jeke ómiri qalaı órildi?

Ana jyly shańyraǵynda bolǵanymda Zábıra apaı ekeýiniń arasynda úlken bir iltıpattyń bary ańǵarylǵan edi. Otbasymen qaıyra habarlasyp, osy oıymdy aıtqanda Zábıra apaı birden kelisim berdi. Suhbatymyz órbidi...

Bir qap tezek

– Apaı, Qalmuqan aǵamen qalaı tanystyńyzdar?

– Qalmuqan maǵan «Seniń qunyń – bir qap tezek» deıtin. Biz Baıanaýylda kórshi turdyq, ekeýimizdiń de ákelerimizdiń esimi Álı. Jurt shatastyrmas úshin birin «bala Álı», birin «murtty Álı» deıdi eken.

1937  - jyly bala Álıdiń kelinshegi tolǵatyp jatypty (men dúnıege kelerde). Sol sátte anadaıda oınap júrgen murtty Álıdiń on eki jasar balasy Qalmuqandy Kúlásh shesheı (naǵashy apam) bir qap tezekke jumsapty. Tezekti jetkizip bergen bala: «Apataıymnyń jaǵdaıy qalaı?» degende shesheı: «Apataıyń aman-esen, qol-aıaǵyn baýyryna aldy.

Dúnıege shynashaqtaı qyz keldi. Osy qyzdy túbinde saǵan beremin»  depti. Es bilip qalǵan bala bul sózden uıalyp, jalt burylyp qasha jónelipti. Sol qyz myna menmin. Jańa aıttym ǵoı, kórshi boldyq dep. Men qaǵylez qyz edim, «alyp kel, baryp kel»-diń bári meniń moınymda, eki úıdiń ortasynda júgirip júremin. Arada jyldar ótti... Men kórkem qyz bolyp boıjettim.

Sóz aıtqan jigitter kóp bolǵanymen, eshqaısysy unaı qoımady. Qalmuqan áskerden oralǵan soń keldi. Almatyda turady eken. Soǵystan keıin Germanıada Ilmenaýda qyzmet etti, kózi ashyq azamat, ofıser, jınaqy, ústi-basy muntazdaı, qolynda perchatka, janary ot shashyp tur eken.

Kelgen saıyn erteli – kesh bizdiń úıge soǵady. Ony jeńgelerim de baıqap qalypty. «Álaǵanyń balasy nege jıi kele beredi?» dep qaljyńdaıdy bári. Naǵashy apam Kúlásh ta til tabysýymyzǵa «kómegin» tıgizdi. Sóıtip men Qalmuqanǵa uzatylyp kete bardym.

Jurt meniń anamdy da, Qalmuqannyń anasyn da «Tátti apa» deıtin. Enem – Tátti apa ismer jan edi. Maǵan kóılek, kamzoldy ózi kesip-piship tigip beretin. Óz basym tártipti, tárbıeli Qalmuqannyń talabyna tez kóndiktim. Óıtkeni biz bir-birimizdi unatyp qosyldyq. Keıin maǵan ázildegende: «Seniń qunyń bir qap tezek» deıtin.

«Jamandyqqa jaqsylyq – er adamnyń isi»

– Uly Otan soǵysy, keıin Germanıa jerindegi áskerı qyzmet... Qalaı degenmen de mundaı ómir adamnyń minez-qulqyn ózgertpeı qoımaıdy ǵoı. Qalmuqan aǵa áriptesteri, jora-joldastarymen qalaı aralasty?

– Soǵys, qıynshylyq ataýly aǵańnyń minez-qulqyna áser ete qoımady. Onyń boıynda qazaqy qasıetter kóp boldy. Áskerden kelgende Almatynyń shetinen tórt bólmeli úı alypty, keıin Jazýshylar odaǵyna jaqyn turý úshin ortalyqtaǵy bir bólmeli úıge aıyrbastaǵan ǵoı.

– Men sol úıge kelin bolyp tústim. Soǵystan keıingi qıyn jyldar ǵoı, on segiz sharshy metrlik sol úıde on úsh adam turdyq. Enem, qaınym, kelinim, týystardyń balalary, elden keletin jastar bar, onyń ústine Qalekeń áli baspanaly bola qoımaǵan dostaryn da alyp keletin. Sonda úıde sý ne gaz joq. Enem bólmeniń bir buryshynan bizge shymyldyq quryp qoıatyn. 

Keıin tórt bólmeli úı aldyq. Biraq kóshe qoıǵamyz joq. Sóıtsek «Sosıalısik Qazaqstanda» birge jumys istegen dosy Ótebaı Qanahındi sol úıge ornalastyryp qoıypty. Ol jubaıymen jaraspaı qalǵan ǵoı. Biz kóship kirgennen keıin de Ótebaı bir jyldaı bizben turdy. Jalpy, Qalekeńniń qoly ashyq, keńpeıil, dos-jaranǵa kóńili adal boldy. 

– Apaı, Qalmuqan aǵa qalamgerlikten bólek, nemen aınalysqandy unatty? Ómirlik ustanymy qandaı edi?

– Aǵańnyń ashylmaǵan qyrlary kóp boldy. Sýret salatyn jaqsy óneri bolatyn. Tipti, partıa jınalystarynda janynda otyrǵan kisiniń sýretin salyp, onymen bólek zamandastarynyń da portretterin salyp olardy bir máz-meıram etetin. Úı sharýasyna óte pysyq boldy. Iaǵnı, er adam bilýi tıis úıdiń barlyq jumystaryn ózi atqaratyn.  Edendi shegeleý, buzylǵan shúmekterdi jóndeý Qalekeń úshin túk emes-ti.

Qural-saımandaryn óziniń qara shabadanynda saqtaıtyn. Taǵamǵa asa talǵampaz bolǵan joq, qandaı tamaq bolsa da súısinip ishetin. Adam kóńiline qaraıtyn, eshqashan kemshilikterdi aıtqan emes.

Sonymen qatar, dastarhanda óte mádenıetti bolatyn. Nandy sándep kesip, qasyq, shanyshqylardyń óz ornynda turǵanyn qalaıtyn. Germanıada ómir súrip kelgen soń shyǵar, sol ulttyń jınaqylyǵy men uqyptylyǵyn óz boıyna sińdirip kelgendeı kórinetin.

Dastarqan basyna barlyǵymyzdyń jınalǵanymyzdy unatatyn. Aırandaı uıyp otyryp, bárimiz birge tamaq iship, bizben tildesip, qyzyqty oqıǵalaryn áserli etip aıtyp bergendi jaqsy kóretin. Zertteý jumystaryna jaqyn boldy. Arhıv jabylmaıynsha sonda otyryp, óz jumystaryn bitirgendi jón kóretin.

Tipti, keshki asqa kelip, tamaqtanyp alǵan soń da: «Arhıvtiń jabylýyna áli eki saǵat bar, úıde jaı jatqansha jumystarymdy bitirip kelgenim durys» - dep, qaıtadan sonda ketetin. Sýretke túsirgendi qatty unatty.

Óziniń jeke apparaty boldy. «Ertis-Qaraǵandy» kanalynyń bastan aıaq qurylysyn sýretke túsirgen osy, Qalekeń. Sondaı-aq, kitap oqyǵandy janyndaı jaqsy kóretin. Bala kúninen qalyptasqan kitap oqýǵa degen áýestiligi bir basylǵan emes. İssaparǵa shyqqanda  kitap alyp ketetin.

Ómirlik ustanymy - «Jaqsylyqqa jaqsylyq, jamandyqqa da jaqsylyq» boldy. Eshkimge zıany tıgen joq, jan balasyna jamandyq jasamady. Óte shynshyl boldy. Shyndyqty betke aıtatyn, alaıda, sol shyndyqty adam kóńiline tımeıtindeı etip jetkizetin, osy bir erekshe qasıeti úshin dostary, zamandastary qatty syılady.

Ázilmen de dos boldy..  Qalekeń óte jaqsy ómirlik joldas bola bildi, balalarǵa da óte meıirimdi edi. Maǵan da, balalarǵa da eshqashan daýys kóterip kórgen emes. Balamen bala bolyp, onyń dúnıesine  enip turyp tildesetin. Men eger úıde bolmaı qalsam, meni syrtta kútetin. Árqashan qoldap, kúldirip, baqytty etýge tyrysatyn.

Armany – Semeı – Veımar edi

– Qalmuqan aǵa zerttegen,  qalamynan týǵan dúnıeler az bolǵan joq. Degenmen kóńilinde jazsam, tanytsam, zerttesem degen taqyryptary boldy ma eken? Jazýshylyqtan basqa qandaı hobbıi boldy?  Bos ýaqytynda nemen áýestenetin?

– Kókeıinde qalǵan taqyryptar boldy. Sonyń biri, Semeı qalasy men Germanıanyń Veımar qalasyn týystas qala jasamaqshy bolǵanyn birneshe ret qulaǵym shalǵan  edi. Bul ıdeıa Berlınniń bir kóshesine uly Abaıdyń esimin bergizgen kezde kelgen eken. Biraq bul jóninde naqty keltirilgen derekter joq.

Dálelderdiń bári oıynda boldy, biraq olar jaryqqa shyqpady. Ne sebepten qazaqtyń Semeıi men nemistiń Veımaryn tańdady, bilmedim. Biraq kókeıinde osy arman bolǵanyn jaqsy bilemin.

Qalekeńńniń bos ýaqyty óte az bolatyn. Bar ýaqytyn zertteý jumystaryna arnady. Al, qoly bosaı qalsa (bul óte sırek bolatyn) dostarymen bılárd oınaıtyn, balalaryna arnaǵandy unatatyn.

– Zábıra apaı, qalamgermen turǵylas qalamdastar keńestik kezeńniń týyn bıik ustady, ýaqyt aǵysynyń boıymen júzdi. Qalmuqan aǵa el Táýelsizdigin kórdi. Sonda qalamgerdi búgingi kúnniń qandaı máselesi tolǵandyrǵan edi? 

– Qalekeń óte baqytty jan. Bir ǵasyr ómir súrdi. Osy aralyqta, asharshylyqty da kórdi, surapyl soǵysty da bastan keshti, qıyn kezderde moıymaı bárin jeńe bildi. Asharshylyqtan aman qalyp, soǵysta Otan úshin, el úshin ot keshti.

Taǵdyrdyń osy qıyndyqtary birshama shyńdady, soǵan qaramastan óte izdenimpaz, oıshyl, jańalyqqa jany qumar boldy. Qatal taǵdyrdyń tálkegine qaramaı óte meıirimdi jan bolyp qala bildi. El úshin kúsh-jigerin aıaǵan joq. Elimiz Táýelsizdik alǵan sátti de qýanyshpen, maqtanyshpen qarsy aldy.

Osy sátte osy kúnge deıin tekke ómir súrmegenin, eliniń azattyq alǵan tańyn kórgendi túsindi. Ol búgingi kúnniń basty máselesi – til máselesine qatty janashyr boldy. Óz tilin umytqandarǵa ishteı renjıtin: «Men Germanıada toǵyz jyl ómir súrsem de, óz tilimdi umytqan joqpyn!» deıtin. Osy oraıda, Petropavl qalasynda «Qazaq tili» qoǵamyn qurýǵa úles qosty.

«Meniń Qalmuqanym» bolar ma eken?

– Kezinde Sábıt Muqanovtyń jubaıy Márıam apa «Meniń Sábıtim» atty estelik kitap jazdy. Siz Qalmuqan aǵanyń ashylmaǵan qyrlary, tanylmaǵan tustary jaıly osyndaı dúnıe jazar ma edińiz? Qalmuqan aǵanyń eli-jeri úshin atqarǵan isteri az emes. 

Italıada  qaza bolǵan qazaq jaýyngerleriniń deregin izdep taýyp, eskertkish – belgi ornatty, sol sekildi elimizdegi qalalar kóshelerine Geteniń esimin, sonyń qarymtasyndaı etip Berlındegi kóshelerdiń birine Abaı esimin bergizdi, Gete murajaıyna «Qarańǵy túnde taý qalǵyp...» áni men qazaqtyń qara dombyrasyn syıǵa tartty.

Qalamgerdi osynaı ıgi isterge jetelegen qandaı kúsh dep oılaısyz?

– Ol óte ultjandy azamat edi. Germanıada júrgende olardyń Getesinen bizdiń Abaıdyń kem emes ekenin uqqandaı-tyn. Abaı – búkil qazaqtyń, al Gete nemis ultynyń maqtanyshy. Sonaý alshaqta júrip, eliniń abyroıyn asqaqtatý maqsatynda joǵaryda atap ótkendeı Berlınnen Abaıǵa kóshe bergizdi.

Bul da az eńbekti  talap etken joq. Uly Otan soǵysynda Italıanyń Trıest qalasynda oqqa ushqan qazaq jaýyngerlerine eskertkish-belgi ornatty. Italıa bıligi sol jaýyngerlerdi ózderiniń tizimderine qospaq bolǵanda, aǵań bul sheshimmen kelispeı, qazaqtyń qany tamǵan jerge eskertkish-belgi ornatýdy talap etti.

Eskertkishte úsh tilde – qazaq, orys jáne ıtalán tilderinde mynadaı sózder jazylǵan: «Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti men Qazaqstan Respýblıkasynyń Italıadaǵy Elshiligi men soǵys ardageri Qalmuhan Isabaıdyń bastamasymen Trıest qalasynyń jurtshylyǵy jáne Merıasynyń qoldaýymen ornatylǵan».

Biz, Qalmuqan ekeýimiz jubymyz jazylmaı elý jeti jyl boıy birge ǵumyr keshippiz. Balaly-shaǵaly boldyq. Balalardyyń esimin ózi qoıdy. Tuńǵyshymyz Azat, Aıqyz, Serik Qalıdiń attary tarıhı keıipkerlermen baılanysty.

Qyzymyz Baıan Baıanaýylda týǵan soń Baıan dep ataǵan, al, kenjemiz Alma Almatyda týǵannan keıin qalanyń qurmetine Alma dep qoıǵan bolatyn. Balalardyń mamandyq tańdaýyna óz yqpalyn tıgizdi, qazaq mektebinde oqytty.

Tórt nemeremiz bar. Olardy erekshe jaqsy kórdi, ózi balajan bolatyn. Nemereler de muny sezip, atalaryn «kámpıt ata» dep atap ketti. Men Qalekeń shyǵarmalarynyń birinshi oqyrmany boldym, óıtkeni issapardan oralǵanda jazǵan dúnıesin maǵan beretin. Men terip beretinmin.

Sol mashınkany Germanıadan ala kelgen-di,  qolǵa ustap júrýge laıyqtalǵan shaǵyn ǵana edi. Osy mashınkamen Qalekeńniń talaı-talaı týyndylaryn, «Ertis-Qaraǵandy» kanaly týraly jazbalaryn terdim.

Biz Dinmuhammed Qonaev, Sábıt Muqanovpen kórshi boldyq. Olar M.Tólebaev kóshesinde, biz Fýrmanov kóshesinde turdyq. Qonaevtyń úıi úsh qabatty, saltanaty kelisken, aýlasy keń úı bolatyn. Sábıt Muqanovtyń jubaıy Márıam apa jaqsy adam edi, menimen jylyshyraımen amandasatyn. «Jigitiń keldi me?

Kartoshkeler (balalaryń) aman ba?» deıtin.

Mine, osyndaı da jarqyn sátter kóp bolǵan edi, ómirimizde. 

…Al estelik kitap... (kúldi). Bul bir jaqsy oı eken. Árıne, osyndaı uly tulǵamen uzaq jyldar birge - birge ǵumyr keshkennen keıin salmaqty da salıqaly dúnıe jazýǵa oılanyp kórýge bolady.  Árıne, munyń bári ýaqyttyń enshisinde!

---