InfoHub Logo

№16 kolej MKQK
Sapa menedjmenti júıesi
Daıyndaǵan: Mınáshar Medet Dúısenbaıuly 
«Atomobılderge tehnıkalyq qyzmet kórsetý, jóndeý jáne paıdalaný» mamandyǵy boıynsha 
2 kýrs A-41 top stýdenti
Jetekshi: Ibraemov A

Shyǵarmashylyq izdenis jumys

Mazmuny
1 Kirispe
2 Túrleri
3 İshten janatyn qozǵaltqyshtardyń negizgi elementteri
4 İshten janý qozǵaltqyshyń jumys sıklderi
5 Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi 

Kirispe
İs júzinde jaramdy alǵashqy gazdyq İshten janý qozǵaltqyshyn fransýz mehanıgi Eten Lenýar qurastyrdy (1860). 1876 jyly nemis ónertapqyshy Nıkolaýs Aýgýst Otto jetildirilgen 4 taktili gazdyq İshten janý qozǵaltqyshyn jasady. Bý mashınaly qondyrǵymen salystyrǵanda İshten janý qozǵaltqyshy qarapaıym (İshten janý qozǵaltqyshyta energıany túrlendirgish bir býyn – bý qazandy agregat bolmaıdy), jınaqy, qýat birligine keletin massasy az ári tıimdi bolyp keledi. Biraq İshten janý qozǵaltqyshyna joǵary sapaly otyn (gaz, munaı) qajet.
1880 jyly Reseıde Ogneslav Stepanovıch Kostovıch alǵashqy benzındi-karbúratorly qozǵaltqyshty qurastyrdy.
1897 jyly nem. ınjeneri Rýdolf Dızel syǵylý nátıjesinde tutanatyn qozǵaltqyshty usyndy. Bul qozǵaltqyshty Peterbýrgtegi L.Nobel zaýytynda jetildirý nátıjesinde 1898 – 1899 jyldary otyn retinde munaıdy paıdalaný múmkindigi týdy.
1901 jyly AQSH-ta İshten janý qozǵaltqyshy ornatylǵan tuńǵysh traktor jasaldy. Aǵaıyndy Orvıl jáne Ýılbýr Raıtar 1903 jyly İshten janý qozǵaltqyshy ornatylǵan alǵashqy ushaqty, sol jyly orys ınjenerleri “Vandal” kemesine İshten janý qozǵaltqyshyn ornatyp, tuńǵysh teplohodty jasady.
1924 jyly Iakov Modestovıch Gakkeldiń jobasy boıynsha Sankt-Peterbýrgte teplovoz qurastyryldy. Otynnyń túrine qaraı İshten janý qozǵaltqyshy suıyq otyndy jáne gaz otyndy qozǵaltqysh bolyp bólinedi.

Túrleri
İshten janatyn qozǵaltqyshtardyń toptastyrylýy (klassıfıkasıasy)
İshten janatyn qozǵaltqyshtardy:
a) paıdalaný maqsaty boıynsha — kólik, stasıonarly, arnaıy bolyp bólinedi.
b) paıdalanǵan otyn túrine baılanysty — jeńil otyn (benzın, gaz), aýyr suıyq otyn (dızel, mazýt).
v) İshten janatyn qozǵaltqyshtar janýshy qospanyń paıda bolý tásili boıynsha:
1.    qozǵaltqyshtaǵy syrtqy qospanyń paıda bolatyn, proses sılındiriniń syrtynda ótedi. Olarǵa jatatyndary: karbúratorly jáne gazdy qozǵaltqyshtar;
2.    qozǵaltqyshtardaǵy ishki qospanyń paıda bolatyn, proses sılındirde paıda bolady.
g) Janǵysh qospanyń tutandyrý tásili boıynsha, bylaı ajyratady:
1.    syǵylýdan (dızelder) qozǵaltqyshtaǵy tutanýy. Bul qozǵaltqyshtarda otyn joǵarǵy temperatýrasy áserinen, ózdiginen tutanady;
2.    qozǵaltqyshty elektr ushqynymen yqtıarsyz tutandyrý (benzındi jáne gazdy);
d) Jumysshy sılındirin jańa zarádpen toltyrý tásili boıynsha:
1.    úrleýsiz qozǵaltqyshtar, olarǵa, aýany kirgizý nemese janǵysh qospalardy (jańa zarádti) kirgizý, pispek júrisiniń copy kezinde, sılındirdegi sıretilý esebinen iske asyrylady;
2.    qozǵaltqyshty úrleýmen aýa kirgizip nemese jumysshy sılındirge janǵysh qospany kirgizip - jańa zarádti engizedi.
e) Qurylmalyq (konstrýktıvti) nyshany boıynsha:
1.    sılındirleriniń ornalasýy boıynsha: tik, gorızontaldy; V-túrindegisi; juldyzsha túrindegi jáne t.b bolyp bólinedi;
2.    sılındirler sany boıynsha - bir sılındirli jáne kóp sılındirli;
3.    pispek qozǵalysyn berý tásili boıynsha - biliksiz, onda, pispektiń qaıtymdy, údemeli qozǵalysy, aınalýshyǵa túrlenbeıdi, tikeleı aýany syǵýǵa beriledi (biliksiz dızel - syǵymdaǵysh) nemese týrbınanyń gazdy jetegi (gazdyń biliksiz generatory) jáne bilikti, ondaǵy pispek qozǵalysy, bulǵaq pen aıqalshyq kómegimen, bilikti aınaldyrý qozǵalysy túrlenedi;
4.    aınalý jıiligi boıynsha: baıaý júristi, artyq aınalý jıilikti, tez júrgizgishti.
Sılındrdi jańa janǵysh qospamen toltyrý tásiline oraı İshten janý qozǵaltqyshy
•    4-taktili jáne
•    2-taktili bolyp bólinedi.
j) Janǵysh qospany (otyn men aýadan quralatyn) daıyndaý túrine qaraı
•    syrttaı jáne
•    ishteı qospa túzetin bolyp ajyratylady.
Syrttaı qospa túzetin İshten janý qozǵaltqyshyna 
- karbúratorly (ıaǵnı suıyq otyn men aýa qospasy karbúratorda túziletin) jáne
- gaz aralastyrǵysh (gaz ben aýadan quralatyn janǵysh qospa aralastyrǵyshta túziledi) qozǵaltqyshtar jatady. Syrttaı qospa túzetin İshten janý qozǵaltqyshynyń sılındrindegi jumystyq qospasy elektr ushqyny arqyly tutanady.
İshteı qospa túzetin qozǵaltqyshtarda (dızelde) aldyn ala syǵylý nátıjesinde qyzǵan aýaǵa búrkilgen otyn ózdiginen tutanady.
4 taktili Karbúratorly İshten janý qozǵaltqyshynyń jumystyq sıkli endi bilik 2 ret aınalyp, porshen 4 ret árli-berli júrý kezinde atqarylady. 1-taktini janǵysh qospanyń sılındrge ený taktisi dep ataıdy. Bul taktide porshen joǵary óli núktege jyljıdy, sol kezde ený klapany ashylyp, janǵysh qospa karbúratordan sılındrge keledi. 2-takt kezinde porshen tómen óli núkteden joǵary óli núktege jyljıdy. Bul kezde syrtqa shyǵarý jáne ený klapandary jabylady da, janǵysh qospa 0,8 – 2 Mn/m2 qysymǵa deıin syǵylady. Syǵylý sońynda qos-pa temperatýrasy 200 – 400° S-qa deıin jetedi. Osy mezette elektr ushqyny berilip, qospa tutanady. Janý nátıjesinde sılındrdegi qysym 3 – 6 Mn/m2, temperatýra 1600 – 2200°S-qa jetedi. Sıkldiń 3-taktisi – ulǵaıý, ıaǵnı jumystyq júris dep atalady. Bul taktiniń barysynda otynnyń janýy kezinde paıda bolǵan jylý mehanıka jumysqa túrlenedi. 4-takt syrtqa gaz shyǵarý taktisi dep atalady. Munda porshen tómengi óli núkteden joǵarǵy óli núktege keledi de, paıdalanylǵan gaz syrtqa aıdap shyǵarylady.2 taktili karbúratorly İshten janý qozǵaltqyshynyń jumystyq sıkli porshenniń 2 júrisi kezinde, ıaǵnı ıindi biliktiń 1 aınalysynda oryndalady. Mundaı qozǵaltqyshtaǵy syǵylý, janý jáne ulǵaıý prosesteri is júzinde 4 taktili İshten janý qozǵaltqyshymen uqsas. 4 taktili İshten janý qozǵaltqyshymen salystyrǵanda 2 taktili qozǵaltqyshtyń qýaty az bolady.
İshten janatyn qozǵaltqyshtardyń negizgi elementteri
Karbúratorly İshten janý qozǵaltqyshy biliginiń aınalý shapshańdyǵy ádette 3000 – 7000 aın/mın-qa teń. Jarys avtomobıli men motosıkl qozǵaltqyshtarynyń jıiligi 15000 aın/mın, keıde odan da joǵary bolady. Massasy boıynsha janǵysh qospadaǵy aýanyń benzın býymen araqatynasy – 15:1 shamasynda. Qozǵaltqysh janǵysh qospadaǵy aýanyń benzın býymen salystyrǵandaǵy úlesi 18:1-den tómen jáne 12:1-den joǵary bolsa ǵana jumys isteıdi. Karbúratorly İshten janý qozǵaltqyshynyń qýatyn sılındrge beriletin qospa mólsherin ózgertý arqyly retteýge bolady. Aınalý jıiliginiń joǵary bolýy, qospadaǵy otyn men aýanyń tıimdi qatynasy qozǵaltqysh qýatyn arttyrýǵa áserin tıgizedi. Karbúratorly İshten janý qozǵaltqyshy sılındriniń dıametrin úlkeıtse, qozǵaltqysh detonasıaǵa beıim keledi. Sondyqtan qozǵaltqysh sılındriniń dıametrin úlken etip jasamaıdy. Eń qýatty 4 taktili karbúratorly İshten janý qozǵaltqyshynyń qýaty 600 kvt (800 a. k.). Motosıkl karbúratorynyń 2 jáne 4 taktili İshten janý qozǵaltqyshytarynyń qýaty 3,5 – 45 kvt-qa (5 – 60 a.k.) teń. Avıasıalyq porshendi qozǵaltqyshtardyń qýaty 1100 kvt-qa (1500 a. k.) jetedi. Karbúratorly İshten janý qozǵaltqyshy – ár túrli toraptar men júıelerden quralǵan kúrdeli agregat.Qozǵaltqysh qańqasy – mehanızmder men júıelerge tıanaq (baza) bolatyn qozǵalmaıtyn bólshekter toby. Oǵan karter blogy, sılındrler, ıindi bilik podshıpnıkteriniń qaqpaqtary, karter blogynyń aldyńǵy jáne artqy betteri, sondaı-aq maı quıylatyn astaý men birqatar usaq bólshekter jatady. Qozǵalys mehanızmine sılındrdegi gaz qysymyn qabyldaıtyn jáne sol qysymdy qozǵaltqyshtyń ıindi biliginiń aınaldyrýshy momentine túrlendiretin qozǵalmaly bólshekter jatady. Onyń quramyna porshen, shatýn, ıindi bilik pen mahovık kiredi. Gaz taratý mehanızmi janǵysh qospany tıisti sılındrge der kezinde berý jáne paıdalanylǵan gazdy syrtqa shyǵarý qyzmetin atqarady. Bul mehanızm quramyna judyryqshaly bilik, ıtergish, shtanga, klapandy ashatyn kúıente men ony jabatyn serippeler jatady. Maılaý júıesi úıkeliske túsetin betterge jaǵar maı jetkizetin agregat pen arnalar júıesinen turady. Sýytý júıesi suıyqty nemese aýaly bolýy múmkin. Suıyq arqyly sýytqysh suıyqpen (sý, antıfrız) toltyrylǵan sılındr astarlarynan, sorǵydan, radıatordan (suıyq jeldetkish týdyratyn aýa aǵynymen sýytylyp otyrady) jáne sý temperatýrasyn rettep otyratyn qurylǵydan quralady. Aýamen sýytý sılındrlerdi jeldetkishpen ne aýa aǵynymen (motosıklde) úrleýge negizdelgen. Qorektendirý júıesi qozǵaltqyshtyń jumys rejımine sáıkes belgili proporsıada ári qozǵaltqyshtyń qýatyna sáıkes qajetti mólsherde otyn men aýadan janǵysh qospa daıyndaý qyzmetin atqarady. Bul júıe otyn bagynan, aıdamalaý sorǵysynan, súzgiden, tútikter men karbúratordan quralady. Tutandyrý júıesi janý kamerasyndaǵy janǵysh qospany tutandyratyn ushqyn týdyrý úshin qajet. Bul júıeniń quramyna tok kózderi – akýmýlátor men generator, úzgish enedi. Otaldyrý júıesi elektrlik starterden, berilis shesternálarynan, tok kózi men dıstansıalyq basqarý elementterinen quralady. Janǵysh qospany endirý jáne qaıta shyǵarý júıesine tútikter, aýa súzgi jáne báseńdetkish jatady. Gazdy İshten janý qozǵaltqyshy kóbinese tabıǵı nemese suıyq otynnyń janýy kezinde paıda bolatyn gazben jumys isteıdi. Ol sonymen qatar qatty otynnyń shala janýy kezinde bólinetin gazben, metalýrgıa jáne kanalızasıa gazben de jumys isteıdi. Gazdy İshten janý qozǵaltqyshynyń 4 taktili jáne ne 2 taktili túri bar. Qospanyń túzilýi jáne tutaný tásili boıynsha gazdy İshten janý qozǵaltqyshy, syrttaı qospa túzip ushqynnan ot alatyn İshten janý qozǵaltqyshy, syrttaı qospa túzip syǵylý nátıjesinde tutanatyn İshten janý qozǵaltqyshy jáne ishteı qospa túzip ushqynmen ot alatyn İshten janý qozǵaltqyshy bolyp ajyratylady. Tabıǵı gazben jumys isteıtin gazdy İshten janý qozǵaltqyshy stasıonar elektr stansıasynda, kompresorly gaz aıdaıtyn qondyrǵylarda, t.b. paıdalanylady. İshten janý qozǵaltqyshy jumysynyń tıimdiligi, onyń p.á. koefısıentimen sıpattalady. Kemeldendirilgen İshten janý qozǵaltqyshynyń eń úlken p.e.koefısıenti 44%. İshten janý qozǵaltqyshytar jáne basqa da jylý qozǵaltqyshtary gıdravlıka jáne elektrlik qozǵaltqyshtar sıaqty turaqty energıa kózine (mysaly, sý qory, elektr stansıasy, t.b.) táýeldi emes. İshten janý qozǵaltqyshy qondyrǵylary kez kelgen jerde jumys isteı alatyndyqtan, olar kólikte (avtomobılde, a. sh. jáne jol qurylys mashınalarynda, ózdiginen júretin áskerı tehnıkada) keńinen paıdalanylady. Qazirgi kezde İshten janý qozǵaltqyshynyń qýatyn, senimdiligi men uzaq merzimge shydamdylyǵyn arttyrý, massasy men gabarıtin kishireıtý, olardyń jańa quralymdaryn jasaý (mysaly, Vankel qozǵaltqyshy) jumystary júrgizilýde. Sonymen birge avtomobıl kólikterindegi karbúratorly İshten janý qozǵaltqyshyn dızelmen almastyrý, kóp otyndy qozǵaltqyshty paıdalaný, aınalý jıiligin arttyrý múmkindikteri qarastyrylýda.Qozǵaltqysh, myna negizgi bólikterden turady: aınalshyq - bulǵaq mehanızmderden (pispekten, bulǵaq, ıilmeli bilikten jáne sermerden); qozǵaltqysh korpýsynan (irge tas ramasy podshıpnıgimen, karterden, sılındirli blok tolkesimen jáne sılındirlik qaqpaqpen); gaz bólip taratýshy mehanızmnen (bólip taratqysh bilikten, shesternadan, qaqpaqshadan, kóldekten, ıterýshiden jáne basqalary); qorektendirýshi júıelerden, (otyn baktarynan, súzgishterden, otyn suıyq sorǵyshtarynan, búrikkishterinen, karbúratordan, otyn júrgizgishterden jáne basqalarynan); maılaýshy júıelerden jáne salqyndatqysh jáne qosymsha qurylǵylardan.Pispek - qozǵaltqyshtyń, eń jaýapty toraby. Ol, edáýir mehanıkalyq jáne jylýlyq júktemege ushyraıdy, sondyqtan, janýshy kamerany muqıat nyǵyzdaýy tıis jáne onyń tabanynan jylýdy alyp ketýin qamtamasyz etýi kerek. Pispekke, gaz kúshiniń áreketi, bulǵaq men ıilmeli bilikke beriledi.Pispektiń jylýy kezinde, maımen, sılındr qabyrǵasyn maılaıdy da, suıyq sorǵysh shyǵyrshyǵy áreketi eserinen, úmty- lýynan - qanaýmen, olar jyljyp jene maıdy tómennen joǵary qotarylǵannan keıin - jaǵýshy kameraǵa túsedi. Osyny boldyrmaý úshin, maı jınap alýshy shyǵyrshyqty qoldanady, onyń ornalasýy, ne tikeleı nyǵyzdaýshysynyń astyna (kompresıondy) shyǵyrshyqpen nemese pispektiń tómengi bóligine ornalastyrady. Pispektiń, shyǵyrshyqtan tómen ótken kezinde, óziniń tómengi jaqtaýymen, sılındr qabyrǵasynan maıdy túsiredi de, ol qanaý boıynsha, aǵyp jene tesik, arqyly pispek ishine jáne karterge aǵady. Joǵarǵy júris kezinde, shyǵyrshyq maı synasyna qalqyp shyǵady. Pispekti saýsaqtyń atqarar qyzmeti - qozǵaltqyshty pispek- pen sharnırli qosylys jasaýǵa arnalǵan. Pispekti saýsaq, qal- qymaly jene bekitilgen túrde bolady. Qazirgi kezdegi qozǵalt- qyshtarda, negizinen qalqymaly saýsaqty qoldanady.Olardyń, ósti jyljýyn, serippeli shyǵyrshyq shekteıd nemese alúmınıli búqtyrmany qoldanady. Býlgaq joǵarǵy pispekti jene tómengi aınalshyqty búrkenshikten jáne sterdennen turady. Ol pispekten ıilmeli bólikke kúsh beredi. Pispekti saýsaq úshin, joǵarǵy búrken- shikke qola tólkeni ornalastyrady. Búlǵaqtyń joǵarǵy búrkenshigine ajyramaıtyn qylyp, tómengisin - ajyraıtyn qylyp jasaıdy. Búlǵaqtyń, tómengi búrkensheginiń jartysyn ıilmeli bilikpen jalǵastyryp, antıfrıksıaly metalmen qabat-qabat tósenishpen orap ornatady. Búlǵaq ózegi dóńgelek nemese qostavrly qıma túrinde bolady.Qozgaltsyshtyń ıilmeli biligi irgeli jene bulǵaqty moıynmen jene urtynan, turady. Qozǵaltqyshty júmysy kezinde, ıilmeli gaz kúshiniń qysymymen, ınersıa kúshimen jáne aınalý búryshy momentpen júktemelenedi. Biliktegi ınersıaly kúshtiń áreketin azaıtý úshin qars: salmaqty ornatýy múmkin. Iilmeli bilikpen tútynýshyǵa júktemen: berýinen basqa, retteýshiniń bólip taratýshy bóligin aınaldyrýyn. Suıyq sorǵyshtardy jene basqa da qosymsha mehanızmderdi júmk isteýin júrgizedi.Kóp sılındirli qozǵaltqyshtardyń bilik ınderiniń aralyk búryshyn, jeke sılındirlerdiń úshqyndarynyń kezektiligin, esepke ala otyra oryndaıdy, júris, bir qalyptylyǵyn jene eń jaqsy túrindegi ınersıaly kúshterdiń teńgerilgishtigimen jasalynady.Tórt taktyly qozǵaltqyshtardyń korpýsy, sılındir bloktarynan, olar ankerli baılanystyń kómegi arqyly, kartermen, qosylysqan jene shpılkamen qúrastyrylǵan, karter, irge tasty ramamen birge qúraıtyn jene túǵyryq - maı jınaýshymen birge ornalastyrylady. Blokqa, sılındirli gılza prestengen. Gılza men sılındir qabyrǵasynyń aralyq keńistigin, sýly salqyndatqysh kóılek (sýly gılza) atqarady. İrgeli podshıpnık, karterdiń kóldeneń bóligine ornalasqan, sılındirli bloktyń, sol jaǵynda bólip taratýshy bóligi jáne syrtqa shyǵarýshy jáne kirgizýshi klapandar jeteginiń mehanızmderi ornalasqan. Sılındir qorabynyń qaqpaǵyn bekitý úshin shpılka ornalasqan.Gazdy, bólip taratýshy mehanızm, qozǵaltqyshtaǵy erbir, júmysshy sıklyndaǵy, klapannyń ashylýyn jene jabylý ýaqy- tyn qamtamasyzdandyrady. Gazdy bólip taratýshy mehanızm- derdiń, eki tıpin ajyratady: klapannyń joǵarǵy jaǵynda ornalasýy - sılındr qaqpaǵy qaqpaqshada ornalasqan jene qaqpaqshanyń tómengi jaǵynda ornalasqanynda, qaqpaqshalar, sılındr blogynda ornalasqan jaǵdaıynda.Dızeldiń qorektendirýshi júıelerine, otyndy aıdamalaýshy suıyq sorǵysh jetkizedi, qatqyl jene júqa súzgimen otyn tazalaý. sırkýlásıalaý júıesindegi qysym retteýshi, otyn suıyq sorǵy- shynyń, joǵarǵy qysymdysy jáne olardyń atqarar qyzmeti tómen- degideı: belgilengen momenttegi, otyndy sılındirge dozalap berýge arnalǵan jene búrikkishtiń tozańdatýyn jene syǵýshy kaloranyn kólemi boıynsha, otyndy bir qalypty bólip taratý júrgizedi.
İshten janý qozǵaltqyshyń jumys sıklderi
İshten janatyn qozǵaltqyshtardyń gaz túrindegi otynmen jumys atqarýy kelesi rettikte bolady. Ondaǵy janǵysh gaz (generatordyń, suıytylǵan jáne basqa), belgili proporsıaly aýamen aralastyrady jáne osyndaı janǵysh qospa, qozǵaltqyshqa kiredi de, otyn tutanady, janǵysh ónim keńeıedi de, jumys atqarylady. Suıyq otyn - benzın, spırt, kerosın, dızeldi otyndar (gazdy jáne solárly maı), munaı - belgili mólsherdegi aýamen tozańdy túrinde qozǵaltqyshqa engiziledi de, osylardyń nátıjelerinde janǵysh qospa paıda bolady.
Qatty otyndy İshten janatyn qozǵaltqyshta, tikeleı tozań túrinde jumysshy keńistikte paıdalaný, ázirshe qanaǵattanarlyq nátıje bergen joq, sebebi, janǵysh zattardy aýamen jaqsy aralastyrý múmkindigi joq jáne qozǵaltqyshtan, onyń kúlin alyp ketý de nátıjesiz bolyp otyr

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi 

1. Aıtalıev Sh.M., Dúzelbaev S.T. Matreıaldar kedergisi: Esepter shyǵarýǵa
2. Amanjol M. Nuǵyman. Teorıalyq mehanıka negizderi. – Shákárim
3. Detalı mashın ı osnovy konstrýırovanıa/Pod red. M.N. Erohına.
4. Dúzelbaev S.T., Altybasarov R.M., Jýmadılov S.K., Taıshýbekova A.J.
5. Dúzelbaev S.T. Mehanıka. Oqýlyq joǵarǵy jáne orta kásiptik
6. Dúzelbaev S.T., Altybasarov R.M., Jýmadılov S.K., Sarymov E.K.,
7. Dýnaev P.F., Lelıkov O. P. Detalı mashın. Kýrsovoe
8. Joldasbekov Ó.A., Saǵıtov M.N. Teorıalyq mehanıka.-Almaty: Atamura, 2002.
9. Ivanov M.N. Detalı mashın: ýcheb. dlá stýdentov vyssh.
10. Qazaqsha-oryssha, oryssha-qazaqsha termınologıalyq sózdik: 7 tom, Mashınajasaý/jalpy redaksıasy.

---