InfoHub Logo

«Keýdesi jaqsylardyń altyn sandyq» deıdi. Bul sóz babalardan qalypty. Sol ras! Jaqynda redaksıaǵa Baıanaýyl aýdany S.Toraıǵyrov atyndaǵy aýyldan ardager ustaz Sholpan Ábilǵazyqyzy Jaqypova keldi. Osy aımaqtan ótken tarıhı tulǵalardyń jurt bile bermeıtin málimetter, fotosýretter jaıly kórgen-bilgenimen bólisti. Sonyń biri – Sultanmahmut Toraıǵyrov súıgen qyz Málıke Muqtarqyzy!

Óner-bilimimen asqan, aqyn, alýan-alýan taqyrypqa qalam siltep, ádebıet pen mádenıetke tolaǵaı mura qaldyryp úlgergen Sultanmahmut Toraıǵyrov  28 jasqa qaraǵan shaǵynda ómirden «quıryqty juldyzdaı aǵyp» ótti, ol 1920 jyly 21 mamyrda qaıtys boldy.

Aqynnyń týyp-ósken jeri – Baıanaýyl aýdanynyń Toraıǵyr aýyly. Sol aýylda jerlengen. Basyna belgitas qoıylyp, toqsanynshy jyldardyń basynda kesenesi kóterildi. Buǵan uıytqy bolǵan áıgili qalamger Ábish Kekilbaev bolatyn. Sol aýylda murajaıy bar. Osydan 3-4 jyl buryn barǵanymyzda murajaı tym júdeý edi.

Sylaǵy túsip, qabyrǵasynyń qaptamalary bosap, ony qyzmetkerleri symmen ildáldalap baılap, japsyryp qoıypty. Bertin kesenesiniń de berekesi ketti, kútýsiz qaldy degendi estip júrmiz. Ókindiretin, eldigimizge syn jaǵdaı. Sherhan Murtaza aıtqan «Biri kem dúnıe» osy bolar.

«Sultanmahmut aqyn eske túskende, óleńderin oqyǵanda janym kádimgideı qulazıdy. El qamyn oılar egdeniń sózin aıtqan jap-jas jigittiń aqyly, aqyndyǵy tańqaldyrady. Amal ne, ómirdiń qyzyǵyn kóre almady, jar da súıe almady, sońynda urpaǵy da qalǵan joq,- dep edi Farıza Ońǵarsynova ana jyly aqynnyń mereıtoıyn uıymdastyrýǵa Pavlodarǵa arnaıy kelgeninde.

– Sultanmahmut - umytylmaýy, halyq jadynda máńgi qalýǵa tıis aqyn» dep, óziniń Sultanmahmutqa arnaıy shyǵarǵan óleńin «Saryarqa samalyna» berdi. Ol jaryq kórdi...

Redaksıaǵa S.Toraıǵyrov atyndaǵy aýyldan arnaıy kelgen ardager ustaz Sholpan Ábilǵazyqyzy Jaqypova Sultanmahmut aqyn jaıly bir málimet aıtty. Ol – Sultanmahmutqa qazaq ǵurpymen jastaıynan atastyrylǵan Málıke qyzdyń jaǵdaıy.

– Málıke – Sultanmahmutpen atalas. Bárimiz Aıdabol – Janǵazy – Edigeden taraımyz. Edigeniń 5 balasynyń biri – Shoń, shyn aty – Aqdáýlet, sosyn Toraıǵyr bı – shyn aty – Baqdáýlet, Qıǵara, Sarman, Qosdáýlet. Shońnyń myńdap jylqy aıdaǵan Aqyn degen balasy – bizdiń atamyz.

Iaǵnı Shońnan Aqyn, Aıman, al Aımannan Kenjetaı, odan Abdan, Sháken, Káýken týady. Sháken - uly atasy Aımannyń esimin alǵan da, Káýken - ákesi Kenjetaıdyń atynda. Kirbas, Boqshal - Aqynnyń kishi áıelinen týǵan. Muqtar - Kirbastyń balasy. Sonda Muqtardyń qyzy Málıke men Aımanovtar nemere týys bolyp keledi.

Muqtardan Hasen, Jumash, Málıke, Raqıma, Naǵıma, Rymjan týǵan. Olardyń arǵy atalary baı bolsa da, kishi ana balalary kedeılikte ómir súrgen, báıbishe balalarynyń malyn baǵyp kún kórgen. Málıke qyz - Shońnyń urpaǵy. Menimen de atalas bolyp keledi, - deıdi Sholpan Ábilǵazyqyzy.

Sondaı-aq mýzyka aspaptaryn jasaýdyń sheberi, otyzynshy jyldardyń ortasynda Ahmet Jubanovpen birge qazaq ult aspaptar orkestrin quryp (qazirgi Qurmanǵazy orkestri), qazaqtyń kóne aspaptaryn jasap, búkil óner ujymyn mýzykalyq aspappen qamtamasyz etken, esimi búkil Alashqa áıgili Qamar Qasymov ta - Shońnyń urpaǵy.

Qamar men Sultanmahmut - taı-qulyndaı tebisip, asyq oınap, birge ósken. Kelesi jyly ekeýiniń de týǵanyna 125 jyl.

Málıke – Muhtar Kirbasovtyń balala-rynyń úlkeni eken. Týmalyq jolmen qaraǵanda Sultanmahmutpen tórt atadan qosylatyn nemaltaı qaryndasy. Sóıte tura ákeleri qudalasqan deıdi.

Málıke – óz zamanynyń kózi ashyq qyzdarynyń biregeıi bolǵan, oqyǵan, zıaly, mádenıetti ári kórkem eken. Oryssha, qazaqsha bilim alǵan, túrli kýrstardan ótken, Baıanaýyldaǵy qazaq áıelderinen shyqqan tuńǵysh oqytýshy.

Ótken ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldary mektepte muǵalim, keıin Baıanaýyldaǵy partıa-sovet mektebinde ustazdyq etedi. Óziniń jazylmasyna kózi jetken aqyn qyzdyń anasy Gúlzıpa Jetpisbaıqyzyna habar aıtyp: «Málıkeni maǵan jibersin, kóreıin dep edim» dep ótinish etedi.

Áke-sheshesiniń ruqsatymen Málıke Sultanmahmutqa keledi. Aǵaly-qaryndastaı tabysyp, muńaıyp aıyrylysady.

Bul týraly fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty Ermek Ótebaevtyń jazbasynda bar. Aqyn óziniń aýyr naýqastan endi jazylmasyna kózi jetip, Málıkege: «Jar qımaq pen jan qımaq – bári birdeı. Qıdym, qıdym, amal joq qımaǵanmen» degen óleń sóz qaldyrǵan eken.

Sultanmahmut oǵan ǵashyqtyq kóńilin erte bildiredi. Málıke 12 jasynda mynadaı óleń shyǵarypty:

Názik daýys, ánge usta,

Razy shat turmysqa.

Juǵymdy mundaı bala joq,

Bul mańaıda, bul tusta.

Asyraýǵa kónedi,

dep kóńilim senedi.

Qandaı uryq ekseń de,

Sózsiz jemis beredi.

Imenetin kez kelip,

Jattyǵy joq adamǵa.

Oqyǵanǵa kez kelip,

Túsinse edi zamanǵa.

Orys, noǵaı qyzdary

Qalar edi tabanda.

Aqyn Málıkege ashyq kóńilin bildirip, «M...-ǵa», «Aq sáýle», taǵy basqa óleńder arnaǵan. Aqynnyń Málıke qyzǵa degen ǵashyq kóńili jaıly Ermek Ótebaevtyń jazbasynda bylaı delinedi: «Sultanmahmut aıly keshterde Shidertiniń jaǵasynda serýen jasaǵandy unatqan.

Ony biletinder uıqysynan oıanǵan suńqardaı boıyn túzep, kózin jaınatyp, oıynan tez aıyǵyp, sergıtin dep sıpattaıtyn.

Sol Shidertiniń jaǵasynda bir túni keıipsiz, renish, qaıǵyly halde boldy. Ol jaıt Málıkege baılanysty edi. Kóp ashylyp sóılemeı, týysy Sháıbaıdyń: - Saǵan búgin ne oı tústi?

Aýyramysyń, nege renjidiń? - degenine: «Sen bilmeısiń, jan qımaq pen jar qımaq birdeı-aý ózi», - dep taǵy úndemedi.

Birazdan keıin: «Maqal degen - kóptiń unatqan sózi. Halyq aıtsa, qalt aıtpaıdy. Bul bir ózgermeıtin shyndyq-aý ózi. «Kóz – kóńil aınasy» deıdi, jan men júrektiń aınasy dep nege aıtpady eken?» - dep taǵy oıǵa ketti.

– Men, - dedi, bul dertimnen jazylmaıtynyma kózim jetedi, aqyry meni alady ǵoı. Bul týraly kóp broshúralar oqydym. Sondyqtan búginnen bastap Málıkeni almasqa bel baıladym. Bekindim, - dedi de: - Sen Málıkeniń kózine bir qarap kórshi?!

Kózi qandaı ashyq, qandaı tereń syrly, kúlkisi qandaı taza, jany qandaı taza, - dep Málıkeniń ár túrli ózgeshe jaıyn aıtyp maqtaı tústi.

– Bir jaqsy adamǵa kezdesip, baqytty jasaǵan kúnin kórsem, janym jaı tabar edi. Nege kórdim, nege súıdim, nege kúıdim, nege qıdym? Amal ne qımaǵanmen, menen ne baqyt tabady?

Maǵan tıip, menen aıyrylyp qalsa, onyń jany máńgi qasirette qalmaı ma? Onda Málıkelik zaty joǵalady ǵoı. Qoı, ol baqytty bolsyn! – dep óz sheshimin bekitken» deıdi.

Sultanmahmut pen Málıkeniń bir-birine degen sezimderi týraly qos ǵashyqtyń kózin kórgen Naǵıma (Málıkeniń sińlisi) Muqtarqyzynyń da esteligi bar. Onda bylaı delingen:

Shoń bıdiń urpaǵymyz, Bizderdi bı balasy deıtin. ...Sultanmahmutty jaqsy bilemin. Onyń aq sur, qorasan daqty dóńgelek júzi, atamyz Shoqańa (Shoqpyt) tartqan qaqpaq jaýyryndy qapsaǵaı boıy, aıaǵyn aýyr basatyn tartymdy tulǵasy, shaǵyndap kıinetin jınaqylyǵy, anda-sanda tyq-tyq jóteletini, neni de bolsa ashyq, anyq, shegeleı sóıleıtini - bári kóz aldymda.

Óleńderiniń birazyn jatqa aıtamyn. Aýyl aralas, qoı qoralas.

Sultanmahmutty taǵy bir jaqsy bilý sebebim - 1919 jyldyń jaz salymynda Shoqań meniń apam Málıkege quda tústi - Sultanmahmutqa aıttyrdy. Qalyńǵa tórt-bes qaranyń retin berdi. Balanyń kishisi meni shaqyryp, «kel, myna qaǵazdy aparyp ber»-ge talaı jumsady (bul jerde Sultanmahmutty aıtyp otyrǵan bolý kerek. S.M.) Maǵan aına-taraq, sabyn, tátti sıaqtylardy jıi syılap, óz senimine kirgizip aldy.

Sultanmahmut qatań jatqanda da jıi baratyn men boldym. Ony jerlegende basy-qasynda júrdim. Tek qalyńdyq atalǵan apam ǵana jerleýge jurt kózinen ımenip, qatysa almady. Sultanmahmut jıyrma segizge qarap turǵanda ókpe aýrýynan dúnıe saldy.

Aýrýyn Málıkege mıras qylyp ketti. Málıke de 1932 jyly jıyrma segizge qarap turǵanda, ol kezde Baıanaýyldaǵy sovpartshkola degende oqytýshy edi, ómirden ótti.

Iá, buǵan qaraǵanda aqyn men Málıke ákeler pátýasymen jaı ǵana atastyrylmaǵan, kádimgideı bir-birine yntyq, ǵashyq jandar bolǵanǵa uqsaıdy.

Naǵıma apanyń aıtýynsha, Aımannyń kishi áıelinen týǵan Jaǵypar men Kenjetaıdyń kómegimen Málıke keıin Omar Imanbaev degen jigitke turmysqa shyqqan. Súıgeninen aıyrylyp, baqytsyzdyqqa jastaıynan dýshar bolǵan Málıke qyzǵa úılengen Omar kim?

Ol - Sultanmahmuttyń zamandasy, birge júrgen, oqyǵan, aýyldaǵy esti azamattardyń biri bolsa kerek. Omar men Málıke qalaı ómir súrdi, aralarynda bala boldy ma eken? Bul saýalymyzǵa Sholpan Ábilǵazyqyzy bylaı deıdi:

- Men Omardy kórgenmin. Rýy - Ýaq. Qonystary Jasybaı kóliniń mańynda. Jetpisinshi jyldardyń basynda men Qaraǵandy Memlekettik ýnıversıtetiniń 5-kýrsynda oqımyn. Birge oqıtyn Roza degen qurbymnan konspekt alýym kerek edi.

Ol bir páterde turatyn-dy. Rozany izdep sol úıge bardym. Bul qurbymnyń kúıeýi Sıazbek Ahmetov - Omardyń jıeni bolady. Esik aldynda ekeýimiz sóılesip turǵanda úıden bir aqsaqal shyqty. Men amandastym. Rozadan: «Bul kim?» dep surady. Sonda Roza:

– Bul - Baıanaýyldan, Málıkeniń sińlisi, - dedi. Aqsaqal eleń etip, maǵan qadala qarady. Sonda sońynan shyqqan áıeli:

– Qansha jyl ótse de Málıkeni umyta almadyń ǵoı, - degeni... Ata úndemedi. Soǵan qaraǵanda Omar da Málıkeni qatty unatsa kerek. Ekeýiniń ortasynan Baıan degen ul qalǵan. Omar atamyz kóp jyldar Qaraǵandydaǵy Taý-ken tehnıkýmynda oqytýshy boldy. 1973 jyly, onda men muǵalim edim, Baıanaýyldyń oqý bólimine Baıan Omaruly ınspektor bolyp keldi.

Otbasymen ajyrasqan eken, Baıanaýylda jesir Bıken apaıǵa úılenip, onymen kóp turmady. Keıin sol apaıǵa jolyǵyp, Baıandy suraǵanymda: «Iá, Baıan - Omar men Málıkeniń balasy» degen-di.

Sóıtip, taǵdyr aıyrǵan qaıran Sultanmahmuttyń súıgeni Málıke qyzdyń jaǵdaıy da jaqsy bolmady, ol da kókirek aýrýynan 28 jasynda ómirden erte ótken eken.

HH ǵasyrdyń realıs aqyny, ǵylymnyń áralýan salasynan habardar bolǵan, óz betinshe kóp oqyp, izdengen, óz zamanynyń oqymysty jastarynyń qatarynan kóringen Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń «Adasqan ómir», «Kim jazyqty?», «Kedeı», «Qamar sulý» poemalary men asqaq qıalǵa bastaıtyn lırıkasy ony qazaq ádebıetiniń iri ókili etti.

Ol ulttyq mádenıettiń kórnekti qaıratkeri, HH ǵasyr basyndaǵy qazaq ómiriniń shejireshisi boldy. Ómiri qysqa, taǵdyry qıyn bolǵanymen, shyǵarmashylyǵy halyqpen birge jasap keledi. Aqyn... ólgen joq!

---