InfoHub Logo

Ańshy bıyl erek qartaıyp ketti. Qary qalyń qystyń qamalyna tutqıyldan tıgen kóktem kúniniń qyzýyn kótere almaı kúrt erigen kúrtik qarmen birge kóbesi sógilip, arnasyn alasapyran shaıqaǵan ózen jataǵan jaǵalaýdan jaıylyp shyǵyp, astyna qyzyl sý júgirtkende titirep túse qalar oıdym-oıpat jerdiń oppasyndaı tosyn, jyldam qartaıyp ketti. «Kúıki kúıbeńge kiriptarlanyp, pesh túbinen alystamaı, úıkúshik bop baram-aý. Aq saýyr keńistik kózińdi qaryp, aıazy alqymyńdy syǵyp, ókpeńdi órt súıgendeı dýlatar, eı, dalanyń aýasy-aı! Sonarǵa shyǵar kún qaıda! Jaryqtyq, Teńbilkóktiń saýyryna birjambastaı otyryp, qonyshtan shaqsha sýyryp, qyr bókterinde baspalap, baıyzdar kún joq endi, joq. Ózgege eltip, ıt júgirtip, qus salmadym. Sengenim shyqqyr kózim men qaryma qanjar ursa da qaltyramas qolym edi. Buǵan da jetti derbene-dert». Áneýbir jyly «Ohotsoıýzdyń» dókeıi ádeıi izdep kelip, eki qyr astyndaǵy ańnyń qaı tusqa tumsyq burǵanyn dóp basar sezigi men qara myltyqtyń qaraýylynan ushqan qus, júgirgen ań qapy ketpes mergendigine tánti bop, syıǵa tartqan qosaýyz da áperbaqan milıtsániń qoltyǵynda ketti. Salyq tólemegen – aıyby, dókimeti joq. Aldyn-ala estip-bilip, qyltadan qyrqar áldebir qyrshańqynyń aıdaýymen dóp basyp, ańdyp kelgen. Eki myltyqty da áketti. Birin qaıtaryp alarǵa pensıanyń úsheýiniń beli kótermeıdi. «Qaıyssary kempirden asa almas kúnim bul. Buldaǵanyń túzdiń túlki-qasqyry bolsa, qaqpan qur deıdi. Qaqpanǵa ózimdi túsirip ketti-aý qý kúıki kúnkóris. Eı, zamannyń zańy qoıannyń jymyndaı-aq – sonarda anyq, kún aýysa bere qylpý bilinse, jym-jylas. Kimge, nege, ne úshin senemiz? Qaptaǵan qorqaý oıǵa tirideı jem bolǵansha, japanda jortyp, ózińmen teń taǵyǵa til qatyp, jyǵylsań, taǵy da túz taǵysy tamtyǵyńdy tazalar jemit bolǵan artyq! Qoı, kúpirlik bári...»

Eki kún boıy qasqyrǵa qurar qaqpanyn aınaldyrdy. Shatyrda shań basyp jatqanyna ne zaman! Sońǵy ret qosaýyzynyń qundaǵyn borsyq soǵam dep tasqa tıgizip, syndyrǵan kúzde bir quryp, qysqa taman maılap tyǵyp tastaǵan. Qoıannyń maıymen. Shynjyryn qazyǵymen qosa, tóbettiń kúrkesiniń janynan tapty. «Bórige buıyrar asyldyń qutsyz qutpannyń qarǵysyn tizer teksiz temir bolǵan túri-aı...»

Ózimen ózi kúbirlep sóılesý dalada saıaq jortar ańshynyń ejelgi ádeti. Uıyqtaǵanda da kúbirlep keıip, oıanǵanda da kórer tańynyń baryna táýbe aıtyp turady.

Aqyry teńbildiń arqasyna toqym tóser kún týdy. Kún tymyq. Aıazytqan aýada usaq jyltyń-tiken súńgiler kúnge shaǵylysyp, kózdi qaryqtyrady. Ásheıinde sonarda atqa qonar ańshynyń tań atarda irgeden órgen jylqy izine túsip alyp, eski tam jaqtaǵy taýdan asqanyn kórip, sary báıbishe ernin sylp etkizdi.

Tyshqan qaqpanyn arqalap ketti, áne, myltyǵy quryp tynyshtalyp edi. Áı, daýasyz dalabezer-aı, ana Qordabaı qusap, saqalyn sorpaǵa maly-ep, pesh túbinde otyrmaı ma!..

Ańshy eski tamǵa taqaý burnaǵy jyldary shopandar ólekse asyp qoıatyn dińgek ashaǵa kelip, atyn baılap, qanjyǵada salaqtaǵan ógizdiń terisi sydyrylmaǵan oń jambasyn ilip qoıdy. Aldyńǵy kúni týra aýyl irgesinde jaryp ketipti. Keshe erinbeı baryp, baltalap shaýyp ákep, shatyrdaǵy murja túbine qoıǵan. Sál jibipti. Qaqpandaryn alty-jeti qadam alystaý jerge aǵashty qorshap, quryp tastady. Bul – bir tosyn ádis. Ózi myrs-myrs kúlip qoıady. Ómiri ań aýlaýdan artyq raqat, lázzatty kórmegen ańshy ózine-ózi kúlip júr. «Túngi otty shyr aınalǵan jyndy kóbelektiń qanatyn ot sharpyp kúıedi. Áı, kórseqyzarlyq-aı. Qasqyr kóbelek emes. Árıne, aǵashqa ol keledi. Árıne, ol da shyr aınalady. Biraq, kóbelekshe jaqyndamaıdy. Alaǵyzyp, aýzynan silekeıi shubyryp, jalańdap júrip, qaqpanǵa túsýi múmkin. «Má, endeshe, qandy basyń beri tart». Ańshy shynjyrlardy aǵash túbine baılap bekitip, kóp aıaldamaı, ústińgi erniniń astyna syńar shókim ý jasyl nasybaıdy kómip tastap, júrip ketti. «E, búrkit qartaısa tyshqanshy, ańshy qartaısa qaqpanshy bolady degen osy-e-e...» Túske taman qylaýlaǵan qar aınalany bir tegis kómkerip tastady.

Sol túni kópten beri tynysh uıyqtaǵan. Erteńine sary báıbisheniń sharýashylyǵynan shyǵa almady. Ańshynyń eki uly bar-tuǵyn. Ekeýi de qalaǵa ketkeli bes-alty qys qyrqaǵa qaryn qondyrdy. «Kelse de zıan bolmasa, paıda joq. Qalaǵa qonys aýdar dep kempirdiń túndigin jelpildetip, áýre-sarsańǵa salýdan ózgeni bilmeıdi. Keýdemde janym barda ketpespin týǵan jerden. Táıiri, ne ómir bar qalada!» Keshkisin osy oı taǵy oralǵan. Osydan elý jyl buryn ózi áskerden kelgesin salǵan úıiniń syrǵaýyl tóbesine qarap jatyp kijingen. «Osy úıde týdy, ósti, jetildi, ketti, endi kep mensinbeıdi, adamnyń balasy emes óńsheń aıýan...» Kempiri de ańshynyń kenet kógis tartqan júdeý júzine qarap aıaǵan. «Qaıtsin-aı, dalaǵa shyǵyp bir sholyp kelmese, as batpaıtyn adam otqa qarap qalǵanyna qorynady-aý...» Ekeýden-ekeý tunjyrap otyryp, qoıý shaıdy uzaq soraptady. «Adam neni súıse, sonyń quly. Túbi sol jany súıgen zat alyp uryp, basynan attap ketedi-aý. Ómirde bári soǵan negizdelgen. Ónerdi úırený men jırený sodan týsa kerek. Kez kelgen isten der kezinde bas tarta bilý – mine, eń myqtylyq». Osyny uqqan. «Biraq, kim bilipti?!» Qaı jyly, qaı qyrdyń bókterinde baspalap turyp uqty. Álde, budyraıyp bezdene bitken kúrzisimen qaqpanǵa qapylǵan qasqyrdy uryp jatyp, qyzyl shoq kózine qarap turyp. oılady ma, esinde joq. Sodan beri sanasyna syzdyqtap, synalap kirip, úńgip, úńireıtip tastaǵan. «Adam áýeli bir qushtaryn tapqasyn, odan aıyrylmaq emes. Afrıka ańshylary maımyldy tirideı ustaý úshin orman jıegine qaqpan qurady eken. Qaqpan deımin-aý. Adam basyndaı asqabaqtyń ishin úńgip, ústinen shaǵyn ǵana tesik oıyp, jerge bekitip tastaıdy eken-dúr. Sosyn ishine maımyl súıip jeıtin jańǵaq tastamaq. Qaqpany – osy. Ormannan shyqqan áýleki maımyl kórseqyzarlyǵyna basyp, asqabaqqa taqap, jeńsik asyn kóredi. Kózi tunyp ketedi-aý sonda. Aqymaq neme oıyqqa qolyn suǵyp jiberip, úsh-tórt jańǵaqty bir-aq ýystaıdy. Endi ala qoıaıyn dese, qoly shyqpaıdy. Qaıtedi endi?! Jibere salaıyn dese qımaıdy. Sálden soń aqsıa kúlip, negrler jetedi. Sonda kórse, shirkin, maımyldy! Aı-aı, aqymaq! Asqabaqty aınala, alasura, jantalasa janushyrǵanymen, qolyn, suǵanaq qolyn bosata almaıdy, nápsiniń quly. Adamnyń nesi artyq so shirkinnen?! Nemiz áýlıe?! Ómir boıy ózińdi kúıki kúıbeńge shyrmaýyqsha shandýmen ótesiń. Sonda deımin-aý, adamnyń ózi emes, qulqyny ómir súre me?! Solaı-aý... Ne bitirdim? Ne tyndyrdym? Nendeı maqsatym bar? Neni murat tuttym tirlikte, turlaýsyz, turaqsyz tirlikte?»

— Shal-oý, tamaq sýyp qaldy...

Ańshy jatarda shatyrda jyly murja túbinde qalyp, ıistene bastaǵan kesek etti senektegi úsh lıtrlik bankiniń ishine tastap, qora ústine qoıa saldy. Tún aıazytatyn túri bar.

Aıaz erteńine túske deıin attan túsken joq. Túske taman qorjynyna jumyr qazjambas áldene salyp ap, sharbaqtan shyǵyp bara jatqan ańshynyń jonyna qarap, sary kempir, shóge qartaıǵan usqynyn kórip, endi qala týraly áńgime qozǵamasqa bekindi. «Onsyz da jabyrqaý jarym kóńilin qaıtem qulazytyp...»

Qyr basyna kóterilgen ańshy tizgin tejep, artyna qarady. «Uıadaı ǵana aýyl-tyn. Kóship jatyr, kóship jatyr qalaǵa. Birer jyl buryn dál osylaı qyr basynan qaraǵanda, tańnan beri tútin sozǵan murjaly úıler bult emip turǵandaı eminip, eńsesi kóterińki bolýshy edi. Qazir ne – jer baýyrlap, bult emgeniń ne, kerisinshe, bult ezgendeı shógińki, jataǵan. Ol kezdiń tútini de boz-buıra, qazbaýyrlanyp mamyrlar edi. Qazir birtúrli qaraqoshqyl, bujyr. Kómir joq, kóbi máshıneniń dońǵalaǵyn týrap jaǵady-aý, sirá...»

Eski tam jaqqa taqaı bere, qorjynyn aǵytyp, ishinen túbine kesek et qatyp jabysqan bankini alyp, aýlaqtaý oppaǵa laqtyryp jiberdi. Kenet myrs etti. «Adamnan aılaly emes shyǵar. Táıiri, maımylda bar qulqyn sende de bar shyǵar, qasqa... Qaqpan qurylǵan jaqqa taqamady. Qyrqaǵa shyǵyp dúrbi salǵan. Bári sol beti. Tek bir-eki saýysqan ashaǵa qonyp-ushyp júr. «Erteń tús aýa soǵarmyn».

Túngi aıaz shyńyltyr boldy. Kesh taıap, kóleńkesi ebedeısiz uzarar sátten-aq kúre jol boıyn timiskilep, timtinip, tańǵa sheıin túk mandytpaǵan túlki shyǵys bet boz qylań boıaý aqtara bere, eski tam jaqqa tumsyǵyn qarǵa súze sulatyp tartqan. Kúndegi ádeti. Keshe keshte dińgek asha tusynan saýysqan ushqanyn ańdaǵan. Taqaǵanda qasqyr ıisin sezip, kilt burylǵan. Ne de bolsa, barmaq. Qyr asa sál oraǵytyp, yqqa qaraı, aýylǵa qaraı buryldy. Az ǵana júrgende qytyqshyl tumsyǵyna et ıisi jetti. Ólekse ıisi. Qasqyrdan qalǵan bolar. Qyrǵa bettemeı, oıyspen ańdap taqaý abzal. Kenet ıistiń múldem asha jaqtan jetpegenin sezdi. Tipti, jaqynnan, sholaq saı tuıyqtala bitken qalyń qatqan qar ústinde áldene qaraýytady. Iis te sol jaqtan. Túlki sál qıystap, eriksiz qyrǵa bettedi. Qyrǵa shyqqanda kórdi, alys asha mańynda saýysqan ushyp-qonyp júr. Sál kidirip, solaı tartpaq bop, aldyńǵy aıaǵyn kóterip, moınyn soza etekke kóz tastady. Álgi ornynda jatyr. Qyr jotasymen ilgerilep, týra tusyna keldi. Qozǵalmaıdy. Qaıta aınalyp, yq jaǵyna shyqty. Áli sol ıis, borsyp sasyǵan et ıisi. Dymyn bildirmeı, kelesi jaqqa yǵysty. Jermen-jeksen bop syrǵyp, birshama taqady. Sonda anyq ańdaǵan, kúnde ózi jol boıynda kóretin jyltyr zat. Tek kólemdileý. Iis te sol zattan múńkip tur. Mańaıda esh iz joq. Qaıdan kelýi múmkin. Túlki qaıta qyrǵa shyqty. Tań bozaryp atty ábden. Sosyn, asyqpaı tómenge, jyltyr zat jatqan tusqa jyljydy. Baspalap kep, ábden taqap, tumsyǵymen túrtyp qap, yrshyp tústi. Álgi zat sál qozǵaldy da, qımylsyz qaldy. Jyltyr zattan mundaı ıisti birinshi ret sezip tur. Jol jıeginde budan kóp kishi uzynsha jyltyr zattar qaptap jatady. Iisi ótkir, jan tózgisiz. Birde tistelep te kórgen, qatty, erneýinen ashqyltym dám shyǵady. Sosyn elemegen. Al mynadan et ıisi múńkip, delebeni qozdyryp-aq tur. Túlki taǵy taqap kep, jyltyr zat ishindegi qaraýytqan kesek etti anyq kórdi. Taǵy da túrtken. Anaý aýnap túsip jata berdi. Qyr basyna jáne shyǵyp qaıtqan túlki endi erkinsidi. Mynaý ońaı beriletin jaý kórinbeıdi. Taqap, tumsyǵymen, aıaǵymen túrtip kórdi. Domalanyp jata beredi. Kenet túlki ıis múńkip turǵan bánke aýzyn ańdady. Kesek et tipti anyq kórinedi. Silekeıi qurǵyr, shubyryp barady-aı. Boıyn qumarlyq qurty qozdyrǵan túlki abaısyz syńq etip, yńyrsyp jiberdi. Et jemegeli neshe táýlik! Kózi bozaryp, tumsyǵy dymdanyp-aq ketti. Kelesi sátte dymy quryǵan túlki bánkege basyn bir-aq suǵyp, túbinde qatqan etti qajaı tistep aldy. Quryǵyr, qatyp qalypty. Tisi batyp, tiline tátti dám jetken túlki masattana yr etip, etti úzip aldy. Sonda baıqaǵan, jyltyr zat appaq bop qyraýytyp qalypty. Óz demi jıilep, tynysy tarylyp barady. Kenet basyn sýyraıyn dese, álgi bále qosa qozǵalyp, jiberer emes. Qos aıaǵymen tyrnalap, qansha sheginse de, qulaqtaryna sheıin keptele enip, sál jińishkeleý moınyna jabysyp qalypty. Túlki yzalana shańqyldap, basyn jerge soǵa alasurdy. Anaý bosatqan ornyna qylqyndyryp barady. Dúnıe mylqaý tuman. Bir ornynda shyr aınalyp, sheginshektep, birese sekirip, birese aýnap jantalasqan túlki taza jyndanýǵa shaq qaldy.

Eki búıirinen yrs-yrs etip, ómiri kórmegen bálemen alysyp, kenet toqtaı qaldy. Yrs-yrs etken óz úninen ózge alysta aryldaǵan yzaly qasqyr daýsy emis-emis estiledi. Záresi ushqan túlki qaıda qasharyn bilmeı jóneı bergen...

Ańshy búgin atqa erekshe kóńildenip qondy. Ertemen sapysyn janyp, keltek kúrzisin saılady.

— Kempir, asyńdy qamdaı ber. Búgin bir túlki, bir qasqyr tastaımyn aldyńa.

Ańshynyń qýnaq tartqanyna kempiri de qýanyp qaldy.

— E, bar, bar. Malyńdy túgendep qaıt. Túlki ne teńim, dalada kezikken bireýge baılap ketersiń...

— Jo, osy joly týra eshkimge bermeı ózińe ákelmesem.

— Iá, daıyndap otyr saǵan.

Ernin sylp etkizdi.

Kúrzisin súıretken ańshy eski tam jaqqa qaraı shoqytyp barady. Áne, qyrdan asty. Taǵy bir qyrdan asa dúrbi salyp, asha aǵash tusynda toptanǵan qarǵa-saýysqan men sál árirekte alasurǵan túlkini baıqady. «E, qý qulqyn, kimniń basyn almadyń sen. Ómir osy – qalaǵa barsań da, dalada qalsań da».

Kún erekshe aıaz-tuǵyn...

2000.

---