Charlı jáne shokolad fabrıkasy
1. CHARLI KELE JATYR
Mynaý eki qart — mıster Bakkettiń ákesi men sheshesi. Olardyń attary — Djo ataı men Djozefın ájeı.
Al, myna eki qart — mıssıs Bakkettiń ákesi men sheshesi. Olardyń attary Djordj ataı men Djordjına ájeı.
Myna kisi — mıster Bakket. Myna kisi — mıssıs Bakket. Erli-zaıypty mıster pen mıssıs Bakketterdiń Charlı Bakket esimdi uldary bar.
Mynaý — Charlı. Armysyzdar! Armysyzdar! Armysyzdar! Charlı sizdermen tanysqanyna óte qýanyshty!
Bul otbasy músheleriniń barlyǵy — alty eresek (sanańyzdar) jáne bir bala — úlken qalanyń shetindegi kishkentaı aǵash úıde turady.
Osynshama adamǵa úı tarlyq etedi, turmystary jupyny. Eki bólmeli úıde jıhaz ataýlydan bar bolǵany bir tósek. Tósekke tórt qarıa jatady, sebebi olar óte qartaıǵan jáne sharshaǵan kisiler. Sharshaǵandary sonshalyq, tósekten eshqashan turmaıdy.
Djo ataı men Djozefın ájeı — tósektiń bas jaǵynda, Djordj ataı men Djordjına ájeı tósektiń aıaq jaǵynda jatady.
Mıster pen mıssıs Bakket jáne kishkentaı Charlı Bakket túpkir bólmeniń edenindegi matrasta uıyqtaıdy.
Bul yńǵaısyzdyqqa jaz kezinde tózýge bolar edi, biraq qysta edennen sýyq jel uryp qatty qınaıdy. Táýirirek úı nemese taǵy bir kereýet satyp alý týraly sóz qozǵaýdyń ózi artyq. Sebebi bul tym kedeı otbasy bolatyn.
Bul úıde jumys jasaıtyn tek mıster Bakket. Ol kúni boıy tis pastasy fabrıkasynda pasta toltyrylǵan tútikterdiń qaqpaǵyn burap jabýmen aınalysatyn. Biraq qaqpaq buraýshy qaıbir ońǵan jalaqy alýshy edi, mıster Bakket qansha tyryssa da, qaqpaqtardy qansha jyldam burasa da, úıdegilerdiń qajetin óteıtin zattardyń jartysyn satyp alýǵa jeterlik te aqsha tappaıdy. Onyń jalaqysy tipti jartymdy tamaq alýǵa da jetpeıdi. Tańerteńgi asqa nan men margarın, túste býlaǵan kartop pen oramjapyraq, keshke oramjapyraq kóje ishýge ǵana múmkindikteri jetedi. Jeksenbide jaǵdaı sál jaqsaratyn. Otbasy ol kúndi asyǵa kútýshi edi, sebebi jeksenbide jańaǵy tamaqtardy ústep ishýge bolatyn.
Árıne, Bakketter áýleti ashyqqan joq, biraq olardyń barlyǵy — eki qart ataı, eki qart ájeı, Charlıdiń ákesi men anasy jáne Charlıdiń ózi azannan keshke deıin asqazandarynyń talyp, júrekteriniń sazyp turatynyn únemi sezinip júretin.
Bárinen de Charlıge qıyn soqty. Ákesi men sheshesi Charlı jesin dep túski as pen keshki astan jıi bas tartsa da, ósip kele jatqan balaǵa munyń ózi de jetkiliksiz qorek edi. Charlı oramjapyraq kójeden qunarlyraq, oramjapyraqtan dámdirek tamaqty qatty qajet etti. Ol bárinen de ... SHOKOLAD jegisi keldi.
Charlı tańerteń sabaqqa kele jatyp tekshe-tekshe shokolad qoıylǵan dúken terezesiniń janyna toqtaǵanda aýzynan silekeıi shubyryp, murnymen áınekti tesip jibere jazdaıdy. Mektepte qaltasynan shokolad alyp, qomaǵaılana jep turǵan balalardy kúnine birneshe ret kóretin, dúnıeniń azaby da sol.
Charlı Bakket jylyna tek bir ret, týǵan kúninde ǵana shokolad jeıtin. Osy kún úshin onyń ákesi men mamasy, ata-ájeleri jyl boıy aqsha únemdep, mereke kelgende Charlı tutas bir taqta shokoladty bir ózi jeý qurmetine ıe bolatyn. Týǵan kúnniń tamasha tańynda alǵan syılyǵyn kishkentaı aǵash qorapshaǵa salyp, quddy, ol shokolad emes, bir kesek saf altyndaı birneshe kún boıy tek qyzyqtaı qarap, jemeı júredi. Sosyn odan ári shydaı almaǵanda oramanyń bir shetin sál ǵana ashyp, tamasha táttiden dámin tatqanǵa ǵana jetkilikti tıtteı úgitip alatyn. Kelesi kúni taǵy tıtteı úgitip, altypennılik shokoladty osylaı bir aıdan astam ýaqyt talǵajý etetin.
Biraq men saǵan shokoladty jaqsy kóretin Charlıdi bárinen qatty qınaıtyn bir nárse týraly áli aıtqan joqpyn. Bul dúken terezesinde tekshe-tekshe bop tizilip turatyn shokoladtardan da, dál aldyńa kep shokolad jeıtin balalardy kórýden de jaman edi. Bul adam balasy oılap tapqan azaptyń eń aýyry bolatyn.
Sol qalada, Charlıdiń úıiniń mańaıynda ALYP SHOKOLAD FABRIKASY ornalasqan edi! Kózińe elestetip kórshi!
Jáne de bul jaı ánsheıin qatardaǵy shokolad fabrıkasy emes. Bul dúnıe júzindegi eń úlken, eń ataqty fabrıka bolatyn. VOŃKA FABRIKASY dep atalatyn bul kásiporyn jer betinde buryn-sońdy ómir súrmegen uly ónertapqysh, shokolad jasaǵysh mıster Vońka degen kisiniń menshiginde. Vońka fabrıkasy ǵalamat, ǵajap jer! Dáý temir qaqpa, bıik darbazanyń artyndaǵy murjalardan tútin býdaqtap, ishten ysyldap-pyshyldaǵan ǵajaıyp dybystar bir tolastamaıdy. Fabrıkanyń aınalasyndaǵy jarty mıldeı jerdi únemi eritilgen shokoladtyń hosh ıisi jaılap turady.
2. MISTER VILLI VOŃKANYŃ FABRIKASY
Syldyr sý oramjapyraq sorpasynan turatyn keshki tamaǵyn iship bolǵan soń Charlı únemi ata-ájeleriniń bólmesine kirip, biraz áńgime tyńdap, jaqsy jatyp, jaı turyńyzdar aıtyp shyǵatyn.
Bul qarttardyń barlyǵy da toqsannan asqan kisiler edi. Keptirilgen órikteı myjyraıǵan, terisi súıegine jabysqan qarttar tońbas úshin túngi bas kıimderin tumshalanyp Charlı kelgenshe kúni boıy ne isterlerin bilmeı keń tósektiń eki shetinde ýmajdalyp jatatyn. Biraq Charlı “Qaıyrly kesh, Djo ata men Djozefın áje, Djordj ata men Djordjına áje!” dep kirip kelgende, tórteýi de bastaryn kóterip otyra qalatyn, sol mezette olardyń ájim basqan júzderi kúlim qaǵyp, áńgime-dúken bastalatyn. Olar kishkentaı Charlıdi qatty jaqsy kóredi. Charlı olardyń ómirindegi jalǵyz jaryq sáýle, qarttar balanyń oralar ýaqytyn kúni boıy asyǵa kútetin. Keıde Charlıdiń ákesi men anasy da kirip, qarıalardyń áńgimesin tyńdaıdy; sonda bul bólmede bir jarym saǵattaı baqyt ornap, búkil otbasy tapshylyq pen kedeılikti umytyp ketedi.
Birde Charlz ádettegideı ata-ájelerine sálem berýge kirip atasynan:
— Vońkanyń shokolad fabrıkasy shynynda da dúnıe júzindegi eń úlken kásiporyn ba? — dep surady.
— Shynymen deısiń be? — dedi barlyǵynyń daýysy birdeı shyǵyp. — Árıne, shynymen. Sen bilmeýshi me ediń? Ol basqa fabrıkalardan elý ese úlken.
— Mıster Vıllı Vońka shynynda da eń myqty shokolad óndirýshi me?
— Balam, — dedi Djo ataı jastyqtan basyn sál kóterip otyryp, — mıster Vońka álemde buryn-sońdy ómir súrgen shokolad jasaýshylardyń eń jasampazy, eń daryndysy. Men muny jurttyń bári biletin shyǵar dep oılaýshy edim.
— Men onyń ataqty, aqyldy ekenin bilemin, ata ...
— Aqyldy deıdi! Ol aqyldy ǵana emes! Ol shokoladtyń sıqyrshysy. Ol qıalyna kelgen shokoladty jasaı alady. Solaı emes pe, meniń qymbattylarym?
Úsh qarıa bastaryn ızedi. — Iá, ıá. Ol ras.
— Men saǵan mıster Vońka týraly eshteńe aıtpaǵan ekem ǵoı?
— Eshteńe de aıtqan joqsyz, — dedi kishkentaı Charlı.
— O, Jasaǵan Iem! Maǵan ne bolyp barady osy!?
— Onda endi qazir aıtyp beresiz be, ata?
— Árıne, aıtyp beremin. Kel janyma otyr da, muqıat tyńda.
Djo ataı qarttarlyń ishindegi eń úlkeni bolatyn. Toqsan alty jarym jastaǵy súıegi qaýdyraǵan shal. Óte kári adamdar sıaqty ol áljýaz da álsiz bolǵandyqtan az sóıleıtin. Biraq keshke súıikti nemeresi bólmege engende Djo ata bireý sıqyrlap jibergendeı qaljyraǵanyn umytyp, jas baladaı qaırattanyp, qulshynyp shyǵa keledi.
— Mıster Vıllı Vońka ǵajap adam! — dedi Djo ataı jarqyn-jarqyn sóılep. — Ol ózge shokolad fabrıka ónimderinen anaǵurlym tátti, anaǵurlym qunarly, ortasyna san túrli dámdeýish salǵan shokoladtyń eki júzden astam túrin oılap tapqan.
— Onysy ras, — dedi Djozefına ájeı de áńgimege aralasyp. — Vońka shokoladtary álemniń túkpir-túkpirine jiberiledi. Durys aıtam ba, atasy?
— Durys, súıiktim, dál solaı. Mıster Vońkanyń táttilerin korólder men prezıdentter de tapsyrys berip aldyrady. Biraq ol tek shokolad jasaýmen ǵana aınalyspaıdy. Onyń qupıasy ashylmaǵan ǵajaıyp jańalyqtary tolyp jatyr. Mıster Vıllı Vońka óte tapqyr adam! Ol tońazytqyshqa salmasa da birneshe saǵat boıy erimeıtin shokoladty balmuzdaq oılap tapqan. Balmuzdaqty ystyq kúnniń astyna birneshe saǵatqa qoıyp qoısań da erimeı, mup-muzdaı kúıinde tura beredi.
— Múmkin emes! — Kishkentaı Charlı atasyna úńile qarady.
— Árıne, múmkin emes, — dedi Djo ataı. — Mıǵa sımaıdy! Biraq mıster Vıllı Vońka osyndaı balmuzdaq jasap shyǵardy.
— Iá, ıá, — desti qarıalar bastaryn ızep. — Mıster Vońka erimeıtin balmuzdaq jasaı aldy.
— Onymen de qoımaı, — dedi Djo ataı Charlı esh sózdi qalt jibermesin dep bul joly óte baıaý sóılep, — mıster Vońka dámi shegirgúl tatıtyn mýshmýlla, aýzyńa sap sorǵanda túr-túsin ár on sekýnd saıyn ózgertetin karamel, ernińe jaqyndatqannan-aq táp-tátti bop tańdaıyńa erip túsetin úlpildek kámpıt jasady. Dámi eshqashan ketpeıtin saǵyz, úrlep qalsań ilgekpen jaryp jibergenshe úlkeıe beretin tátti shar oılap tapty. Onyń eń qupıa ádisi — kókqustyń teńbil qara jumyrtqasy sıaqty jasalǵan kámpıt; álgi jumyrtqa-kámpıtti aýzyńa salǵanda tilińniń ushyna tıtimdeı sary balapan qonaqtaǵansha jaılap erı beredi. — Djo ataı kidirip, tilimen ernin jaılap jalap aldy. — Silekeıimdi shubyrtyp jiberdi ǵoı pátshaǵar!
— Meniń de, — dedi kishkentaı Charlı. — Sonda da jalǵastyra berińizshi.
Bul áńgime kezinde mıster men mıssıs Bakket bólmege jaılap kirip, olardy esiktiń aldynda úndemeı tyńdap turǵan bolatyn.
— Aqylynan aljasqan úndi bekzadasy týraly aıtyp ber, — dedi Djozefına apaı. — Charlı ony qyzyq kórer.
— Pondıcherrı bekzadany aıtasyń ba? — Djo ataı syqylyqtap kúle jóneldi.
— Oı, ol naǵyz jynurǵan! — dedi Djordj ataı.
— Degenmen, óte baı, — dedi Djordjına ájeı.
— Ol ne istep edi? — Charlı shydamsyzdana surady.
—Tyńda, — dedi Djo ataı, — men saǵan aıtyp bereıin.
Kúnine eki ret, mektepke barar jolda jáne qaıtyp kele jatyp kishkentaı Charlı fabrıka qaqpasynyń tusynan ótedi. Ótip bara jatyp júrisin ádeıi baıaýlatyp, murnymen shokolad sińgen aýany qushyrlana ıiskeleıdi. Charlı bul ıisti keremet unatýshy edi! Ol fabrıkanyń ishine kirip, tamashalap kórýdi de qatty armandaıtyn.
3. MISTER VOŃKA MEN ÚNDİ BEKZADASY
— Pondıcherrı bekzada mıster Vıllı Vońkadan Úndistanǵa kelip, túgeldeı shokoladtan jasalǵan úlken saraı salyp berýin ótinip hat jazady.
— Mıster Vońka saraıdy sala aldy ma, ata?
— Árıne, sala aldy. Jáne qandaı saraı deseńshi! Ol saraıda júz bólme boldy, barlyǵy ne qońyr, ne aq shokoladtan jasaldy. Kirpishi de shokoladtan, kirpishterdi biriktirip turatyn sement te shokoladtan, terezeleri de, qabyrǵalary men shatyry da shokoladtan, kilemder men pannolar, jıhaz da taza shokoladtan jasaldy, vanadaǵy qol jýǵyshtyń burandasyn burap qalsań, ystyq shokolad aǵa jóneletin. Biraq saraıdy salyp bitken soń mıster Vońka Pondıcherrı bekzadaǵa “bul ǵımarat uzaqqa shydamaıdy, tezirek jep qoıý kerek” dep eskertedi.
“Sandyraq! Men saraıymdy jemeımin. Kerek deseńiz, baspaldaǵyna ketik te túsirmeımin, qabyrǵasyn da jalamaımyn. Men bul saraıda turamyn!” deıdi bekzada.
Árıne, mıster Vońka durys aıtqan bolatyn, kóp keshikpeı kún shyjyp ysyǵanda ǵımarat erı bastaıdy, sol kezde bólmesinde uıyqtap jatqan jyndy bekzada qońyr shokolad kóldiń ortasynda júzip bara jatqanda baryp bir-aq oıanady.
Kishkentaı Charlı kereýettiń shetinde atasyna barlaı qarap únsiz otyr. Júzi nurlanyp, kóziniń aǵy molaıyp sharasynan shyǵa jazdaıdy.
— Sizdiń aıtyp otyrǵanyńyz shynymen bolǵan oqıǵa ma? Qulaqtan teýip otyrǵan joqsyz ba?
— Shyn, shyn! — dedi tórt qarıa bir daýyspen. — Árıne, shyn! Senbeseń — kez kelgen adamnan sura.
— Men saǵan taǵy bir shyndyqtyń betin ashyp bereıin, — dedi Djo ataı nemeresine jaqyndaı otyryp, qulaǵyna aqyryn sybyrlap.
— Ol jerden ... eshkim ... eshqashan ... shyqpaıdy!
— Qaıdan shyqpaıdy? — dep surady Charlı.
— Ol jerge ... eshkim ... de ... kirmeıdi!
— Qaıda kirmeıdi?
— Vońka fabrıkasyna, árıne.
— Siz munymen ne aıtqyńyz keledi, ata?
— Jumysshylardy aıtam da.
— Jumysshylardy?
— Kásiporyn ataýlynyń bárinde tańerteń kirip, keshke shyǵatyn jumysshylar bolady. Al Vońkanyń fabrıkasynda ondaı adamdar joq. Sen ol jerge bireýlerdiń kirip-shyǵyp júrgenin baıqadyń ba?
Kishkentaı Charlı qarıalardyń tórteýine de tergeı qarap shyqty, olar da balaǵa sabyrly qalypta synaı qarap otyr. Júzderinde jyly jymıys bolsa da, oınap aıtýdyń da, ótiriktiń de esh taby joq edi.
— Iá, baıqadyń ba? — dedi Djo ataı suraǵyn taǵy qaıtalap.
— Men ... men ...bilmeımin, — dedi Charlı kekeshtenip. — Men janynan ótkende qaqpasy jabyq turatyn sıaqty edi.
— Mine, kórdiń be!
— Áıtse de, ol jerdiń jumysyn isteıtin adamdary bolý kerek qoı.
— E-he, másele sonda! Bul mıster Vıllı Vońkanyń taǵy bir qýlyǵy.
— Charlı,—esiktiń janynda turǵan mıssıs Bakket balany shaqyrdy. — Uıyqtaıtyn ýaqyt boldy. Búginshe jetedi.
— Mama, aıaǵyna deıin tyńdaıynshy
— Erteń tyńdarsyń, balam.
— Durys, durys, — dedi Djo ataı, — Qalǵanyn erteń aıtyp beremin.
4. JUMBAQ JUMYSSHYLAR
Kelesi kúni Djo ataı áńgimesin qaıta jalǵastyrdy. — Osydan eki jyldaı buryn mıster Vıllı Vońkanyń fabrıkasynda myńdaǵan jumysshylar jumys jasaıtyn. Bir kúni kenetten mıster Vońka olardan báriniń úılerine ketýin jáne endi eshqashan fabrıkaǵa qaıtyp oralmaýyn talap etedi.
— Nege? — dep surady Charlı.
— Jansyzdardyń kesirinen.
— Jansyzdar deısiz be?
— Iá. Ózge shokolad kásiporyndary mıster Vońkanyń keremet tabysyn kóre almaı, shokolad jasaý ádisterin urlap keletin barlaýshylar jibere bastaıdy. Olar Vońkanyń fabrıkasyna jumysqa ornalasyp, ondaǵy táttilerdiń jasaý tehnologıa- syn úırenip alady.
— Sosyn óz fabrıkalaryna baryp bárin aıtyp bergen be? — dep surady Charlı.
— Solaı bolý kerek, — dedi Djo ataı, — nege deseń, sodan keıin kóp keshikpeı Fıkelgrýber fabrıkasy ystyq kún astyna qoısań da erimeıtin balmuzdaq shyǵardy. Odan keıin mıster Prodnonyń fabrıkasynan qansha shaınasań da, dámin joǵaltpaıtyn saǵyz óndirdi. Sosyn mıster Slagvorttyń fabrıkasy ıne tyǵyp jaryp jibermeıinshe úrleseń — úlkeıe beretin tátti shar jasady. Solaı jalǵasa berdi, jalǵasa berdi. “Apyraı! Bular meniń túbime jeteıin dedi! Barlyq jerde tyńshy bar! Fabrıkany jabýǵa májbúrlep tur!” dep mıster Vıllı Vońka saqalyn julyp alasurdy.
— Degenmen, ol japqan joq qoı, — dedi Charlı.
— Joq, japty. Barlyq jumysshylardy úılerine qaıtaryp jiberdi. Qaqpany qulyptap, shynjyrmen orap tastady. Vońkanyń shokolad fabrıkasy solaı qańyrap bos qaldy. Murjalarynan tútin býdaqtamaı, máshıneleri gýildemeı, shokolad ta, tátti de jasalynbady. Fabrıkaǵa tiri jan kirip-shyqpady, mıster Vońkanyń ózi de zym-zıa joq boldy.
— Aı artynan aı ótti, — dedi Djo ataı ágimesin odan ári sabaqtap, — biraq fabrıka jabýly qalpynda qaldy. Jurt “Qaıran, mıster Vońka! Sondaı tamasha jan edi! Qolynan ǵajaıyp dúnıeler shyǵýshy edi. Endi bári joq boldy!” dep júretin boldy.
— Birde adam senbes oqıǵa boldy. Qala turǵyndary bir kúni tańerteń fabrıkanyń bıik murjalarynan syzdyqtaǵan jińishke aq tútin shyǵyp jatqanyn baıqaıdy. “Bul ne? Bireý ot jaǵyp jatqandaı! Mıster Vońka fabrıkany qaıtadan ashaıyn degen bolar” dep jurt qaqpaǵa júgirip barady. Biraq úlken temir qaqpa burynǵydaı qulyptalǵan kúıinde, mıster Vońka da esh jerden kórinbeıdi.
“Alaıda fabrıka jumys istep jatyr” dep shý-shý etti jurt. “Tyńdańdarshy, máshınelerdiń gýilin. Aýadan eritilgen shokolad ıisi shyǵady”.
Djo ataı alǵa qaraı umsyndy da, etsiz uzyn saýsaqtaryn Charlıdiń tizesine qoıyp sybyrlaı sóıledi:
— Bárinen de qyzyǵy, fabrıka terezesindegi kóleńkeler. Syrtta turǵan jurt qyraý basqan terezelerliń arjaǵynda kólbeńdegen kóleńkelerdi baıqaıdy.
— Kimniń kóleńkesi? — dedi Charlı julyp alǵandaı.
— Jurttyń bilgisi kelgeni de osy edi. “İshi toly jumysshy. Biraq onda kirip-shyǵyp jatqan bir adam joq. Qaqpa bolsa qulyptaýly” dep jurt dal boldy. Biraq fabrıkanyń jumys jasap jatqany sózsiz edi. Sodan beri, mine, on jyl boldy, áli jasap jatyr. Onda shyǵatyn shokoladtar men kámpıtter burynǵydan beter tátti, burynǵydan beter ǵajap. Endi mıster Vońka oılap shyǵarǵan shokoladtardy mıster Fıkelgrýber de, mıster Prodnos ta, mıster Slagvort ta, eshkim de kóshire almaıdy. Fabrıkaǵa eshqandaı jansyz kire almaıdy.
— Al, sonda fabrıkadaǵy barlyq jumysty atqaryp júrgen kim?
— Ony eshkim bilmeıdi.
— Biraq bul múmkin emes qoı. Mıster Vońkadan suraǵan adam bar ma?
— Sodan beri ony eshkim kórgen emes. Mıster Vońka eshqashan jumys ornynan shyqpaıtyn boldy. Ol jerden qazir tek qana shokolad pen kámpıt shyǵady. Olar qoraptarǵa salynyp, qaptalyp, jiberiletin jerdiń meken-jaıy jazylyp qabyrǵadaǵy esikten jyljymaly taspa arqyly shyǵady, sosyn ony júk máshıne tıep alyp ketedi.
— Sonda ol jerde jumys istep jatqan qandaı adamdar?
— Balam, ol — shokolad óndirisi álemindegi eń úlken jumbaq. Biz olar týraly bir-aq nárse bilemiz. Vońkanyń qazirgi jumysshylary — óte kishkentaı halyq. Ásirese, túnde sham jaǵylǵan kezde terezelerdiń arjaǵynan kólbeńdegen bolar-bolmas kóleńkelerge qaraǵanda meniń tizemnen ǵana keletin bákene boıly adamdar...
— Ondaı adam bolmaıdy, — dedi Charlı.
Osy mezette bólmege Charlıdiń ákesi — mıster Bakket kirdi. Onyń tis pastasy fabrıkasyndaǵy jumysynan jańa oralǵan beti edi, qolynda keshki gazet bar.
— Jańalyq estidińizder me? — dedi ol gazetti jaıyp jiberip. Ondaǵy bir maqala úlken áriptermen: BİRNESHE ADAMDY BAQYTTY ETÝ ÚSHİN VOŃKA FABRIKASY QAITA ASHYLMAQ dep aıdarlanypty.
5. ALTYN BILET
— Sonda qalaı, fabrıkanyń ishine kirýge ruqsat etiletin bolǵany ma? — dedi Djo ataı shydamsyzdanyp. — Tezirek oqyshy!
— Jaraıdy, — dedi mıster Bakket gazetti jaıyp jatyp, — Tyńdańyzdar.
KESHKİ AQPARAT
On jyldan beri kórinbeı ketken kondıter óneriniń sańlaǵy mıster Vıllı Vońka úndeý jarıalaıdy:
Men, Vıllı Vońka, bıyl bes balany, esterińizde bolsyn, tek bes balany fabrıkamdy tamashalaýǵa shaqyrmaqpyn. Joly bolǵan bul bes balany ózim ertip júrip óndiristiń barlyq qupıasy men keremetterin kórsetem. Saıahattyń sońynda osy balalarǵa búkil ómirine jetetin shokolad pen kámpıt tartý etemin. Sondyqtan altyn bılet izdeńizder. Altyn jalatqan qaǵazǵa bes altyn bılet basyldy, olar kádimgi bes taqta shokoladtyń oram qaǵazynyń ishinde. Bul bes shokolad taqta kez kelgen eldiń kez kelgen qalasy nemese kez kelgen aýylyndaǵy kez kelgen kóshesiniń Vońka táttileri satylatyn kez kelgen dúkenine túsýi múmkin. Tek osy Altyn bıletterdi taýyp alǵan bes balaǵa meniń fabrıkama kirip, ishin tamashalaýǵa ruqsat etiledi. Barlyqtaryńyzǵa sáttilik tileımin. Joldaryńyz bolsyn! (Vıllı Vońkanyń qoly qoıylǵan).
— Osynyń esi durys emes! — dep kúbirledi Djozefına ájeı.
— Ol keremet adam! — Djo ataı sambyrlaı sóıledi. — Ol sıqyrshy! Endi ne bolatynyn kózińe elestetip kórshi! Búkil álem sol altyn bıletterdi izdeıdi. Altyn bılet utyp alsam degen úmitpen jurttyń bári Vońkanyń shokoladyn satyp alady. Onyń saýdasy burynǵydan beter jaqsy júredi. Shirkin, sol bılettiń bireýin biz de taýyp alsaq, qandaı jaqsy bolar edi!
— Ómirińniń sońyna deıin tegin shokolad pen kámpıt jeısiń! Qalaı, á! — dedi Djordj ataı da sózge aralasyp.
— Sonshama táttini júk máshınesimen ákelýge týra keler, — dedi Djordjına ájeı.
— Basty aýyrtatyn áýresi kóp is eken ózi, — dedi Djozefına ájeı.
— Túk emes! — dedi Djo ataı taǵy daýystap. — Qalaı oılaısyń, Charlı, shokolad taqtasyn ashyp, ishinen jaltyraǵan bılet taýyp alý úlken baqyt emes pe!
— Árıne, ata. Biraq men oǵan qalaı úmittene alam, — dedi Charlı muńaıyp. — Men jylyna bir-aq taqta shokolad satyp alam ǵoı.
— Kim bilgen, balam. Kelesi aptada týǵan kúniń. Seniń de ózgelerdeı múmkindigiń bar.
— Menińshe, bul múmkin emes, — dedi Djordj ataı. — Altyn bıletti kúnde shokolad jeıtin balalar ǵana utyp ala alady. Al, bizdiń Charlı jylyna bir-aq ret shokolad jeıdi. Esh úmit joq.
6. EKİ BILET TABYLDY
Ertesine bir Altyn bılet tabyldy. Taýyp alǵan Ogýstus Glýp degen bala eken, mıster Bakket ákelgen keshki gazettiń birinshi betinde onyń úlken portreti basylypty. Sýrette — úrlep qoıǵan shardaı domalanǵan semiz bala, jasy toǵyzdar shamasynda. Denesinen qatpar-qatpar maı salbyrap, alyp qamyr zýalasyn elestetin jalpaq betindegi jyltyraǵan qaraqat kózi tesile qaraıdy. “Ogýstus Glýp turatyn qala ózinen ataqty adam shyqqanyna masattanyp, dyrdý-dýman bop jatyr” depti gazette. “Barlyq terezelerden jalaýlar jelbirep, mektepter oqýshylarǵa kanıkýl jarıalapty, dańqty jetkinshektiń qurmetine turǵyndar merekelik sherýge shyǵypty”.
“Ogýstustyń Altyn bıletti taýyp alatynyn ózim de sezip em”, — deıdi balanyń sheshesi gazet tilshisine bergen suqbatynda. — “Onyń kúnine jegen sansyz shokoladtarynyń arasynan Bılet shyqpaýy múmkin emes edi. Ogýstustyń ermegi — tamaq jeý. Ony bul ómirde tek tamaq qana qyzyqtyrady. Degenmen, bul bos ýaqytta buzaqylyq jasaý, balaqpan atý nemese taǵy sol sıaqty sotqarlyqtardan anaǵurlym jaqsy emes pe! Men oılaımyn, qarny ashpasa tamaq jeı bermes edi. Ári dese, ósip kele jatqan bala aǵzasyna dárýmen de qajet. Mıster Vońkanyń keremet kásipornyn kórý Ogýstus úshin tebirenterlik oqıǵa bolady! Bizdiń qýanyshymyz qoınymyzǵa sıar emes!”
— Qandaı jırenishti áıel! — dedi Djozefına ájeı.
— Qandaı jeksuryn bala! — dedi Djordjına ájeı.
— Endi tek qana tórt Altyn bılet qaldy. Olar kimniń qolyna tıer eken? — dedi Djo ataı.
Bul kúnderi búkil el, qala berse búkil álem shokolad satyp alý qyzyǵyna kirisip ketken edi, jan bitken sol asyl bıletterdi sharq uryp izdeıdi. Orta jasqa kep qalǵan áıelder kondıterlik dúkennen bir alǵanda on taqta shokoladty bir-aq satyp ap, astynan jyltyraq qaǵaz shyǵyp qalar ma eken degen dámemen sol jerde turyp birden shokolad oramyn jyrtyp jatty. Balalar qoldaryna balǵa ap, tıyn jınap saqtaıtyn dońyz oıynshyqtarynyń parsha-parshasyn shyǵaryp, bir ýys aqshany kósı sap dúkenge qaraı júgirdi. Bir qalada ataqty qaraqshy bankten myń fýnt sterlıńg urlap, aqshany sol kúni-aq Vońka shokoladyna jumsapty. Polısıa úıine izdep kelgende, ol taý-taý bop úıilgen shokoladty edende ustaramen arshyp otyrady. Alystaǵy Reseıde Sharlotta Rýssı degen áıel ekinshi bıletti taýyp apty degen sybys tarap edi, biraq ol shylǵı ótirik bop shyqty. Aǵylshynnyń ataqty ǵalymy profesor Foýlbodı shokoladtyń orama qaǵazyn ashpaı-aq, onyń ishinde altyn bılet bar-joq ekenin anyqtap beretin mehanızm oılap tapty. Quramynda tıtteı altyny bar zat sezse boldy, ol mehanızmnen bir qol atyp shyǵyp, álgi zatqa bas sap jarmasady eken; bar másele de osymen sheshilgendeı edi. Alaıda, ókinishtisi, úlken ámbebap dúkenniń tátti satatyn bólimindegi buryshta profesor jurtqa álgi ónertabysyn jarnamalap kórsetip jatqan kezde, sol jerde turǵan bir hanymnyń jasandy azý tisindegi altyndy sezip qoıǵan mehanıkalyq qol atyp shyǵyp, hanymnyń aýzyna kirip ketedi. Ámbebap dúkende úlken janjal shyǵyp, jurt altyn sezgish mehanızmniń tas-talqanyn shyǵaryp syndyryp tastaıdy.
Charlı Bakkettiń týǵan kúni aldynda gazetter ekinshi Altyn bılettiń tabylǵanyn habarlady. Juldyzy ońynan týǵan — alystaǵy bir úlken shaharda turatyn aýqatty otbasynyń Verýka Solt atty kishkentaı qyzy eken. Mıster Bakket taǵy da bıletti tapqan adamnyń sýreti basylǵan gazet alyp keldi. Verýka ákesi men sheshesiniń ortasynda Altyn bıletti joǵary kótere jelpip, eki ezýi eki qulaǵyna jetip tur.
Verýkanyń ákesi — mıster Solt tilshige bıletti qalaı taýyp alǵany týraly qulshyna aıtyp beripti. “Qyzym Altyn bıletti qalaı da bolsa taýyp ber degen soń birden qalaǵa shyqtym da, kózime túsken Vońka shokoladtarynyń bárin satyp ala bastadym. Myńdaǵan, júz myńdaǵan shokolad aldym. Sosyn olardy júk máshınesine tıep, tike ózimniń kásipornyma apardym. Aıpaqshy, men jerjańǵaq óńdeıtin kásippen aınalysam, mende jerjańǵaqtyń qabyǵyn jaryp, ishindegi dánin qýyryp, tuzdaýmen aınalysatyn júz shaqty áıel jumys isteıdi. Olardyń kúni boıy aınalysatyn jumysy — jerjańǵaq arshyp, ony tuzdaýǵa daıyndaý. Keldim de: ‘Qyzdar, qazirden bastap jerjańǵaq jarýdy doǵaryńdar da, myna shokoladtardyń oramyn ashyńdar’ dedim. Olar aıtqanymdy istedi. Barlyǵy jumylyp azannan keshke deıin bir tynbaı shokoladtardy oramynan ajyratýmen boldy.
Úsh kún ótti, jolymyz bolǵan joq. Sumdyq qınaldym! Meniń kishkentaı Verýkamnyń kóńil-kúıi kún saıyn nasharlaı bastady, úıge kirgende ‘meniń Altyn bıletim qaıda? Altyn bıletti tap!’ dep baıbalam salatyn boldy. Baqyryp jylap, edendi tepkilep birneshe saǵat boıy jer baýyrlap jatyp alatyndy shyǵardy. Kishkentaı qyzymnyń qaıǵysy meniń de janyma qatty batty, talap etkenin taýyp bergenshe izdeýdi jalǵastyra berýge óz-ózime sert berdim. Sóıtip júrgende, tórtinshi kúni keshke jumysshy áıelderdiń bireýi ‘Altyn bıletti taptym!’ dep aıqaı saldy. Men ‘maǵan ber, tez!’ dep qolynan julyp ap, úıge júgirip baryp qyzyma altyn bıletin tabys ettim, qazir onyń betine kúlki júgirip, úıimizge qaıtadan bereke kirdi”.
— Bul qyz semiz baladan da ótken eken, — dedi Djozefına ájeı.
— Jaqsylap sabap alar ma edi ózin! — dedi Djordjına ájeı.
— Menińshe, qyzdyń ákesinińki onsha durys emes, solaı emes pe, ata? — dedi Charlı kúmiljip.
— Tym erkeletip jiberipti, — dedi Djo ataı. — Esińde bolsyn, Charlı, balany qatty erkeletken áste jaqsylyq ákelmeıdi.
— Jatatyn ýaqyt boldy, balam, — dedi Charlıdiń anasy. — Esińde bolar, erteń seniń týǵan kúniń, erterek turyp syılyǵyńdy ashýǵa asyǵarsyń.
— Vońka shokolady! Maǵan Vońka shokoladyn syılaısyzdar, solaı ma?
— Iá, qulynym. Árıne, Vońka shokoladyn syılaımyz.
— Úshinshi Altyn bıletti taýyp alsam qandaı keremet bolar edi!
— Syılyǵyńdy alǵan soń osynda kel. — dedi Djo ataı. — Oramyn ashqanyńdy biz de kóreıik.
7. CHARLIDİŃ TÝǴAN KÚNİ
Charlı ertesine azanmen turyp bólmege kirip kelgende tórt qarıa: “Týǵan kúnińmen!” dep jamyraı quttyqtady.
Charlı ózin-ózi kúshtep jymıyp, tósek shetine kep otyrdy. Ol óz syılyǵyn, ózine berilgen jalǵyz syılyqty qos qolymen qysyp ustap apty. Oramda VOŃKA BALSHYRYNY dep jazylǵan.
Tósektiń eki shetinde jastyqtaryna súıenip otyrǵan tórt qarıa Charlıdiń qolyndaǵy shokoladqa qobaljı qarady. Mıster men mıssıs Bakket de kirip, tósektiń aıaq jaǵynda Charlıdiń ár qımylyn baǵyp tur.
Bólmede bir sát tynyshtyq ornady. Bári Charlıdiń syılyqty ashýyn kútýde. Charlı saýsaqtaryn shokoladtyń ústimen júgirtip ótti, typ-tynysh bólmede jyltyraq oramnyń sýdyr-sýdyr dybysy ǵana shyǵady.
— Oramnyń ishinen kútkeniń shyqpasa, qatty renjime, kúnim. Sátti bolý — mindet emes, — dedi mıssıs Bakket jumsaq únmen.
— Mamań durys aıtady, — dedi mıster Bakket.
Charlı úndemedi.
— Búkil jalpaq dúnıede ıesin tappaǵan úsh-aq bılet qalypty, — dedi Djozefına ájeı.
— Bir este saqtaıtyn nárse, — dedi Djordjına ájeı, — qandaı jaǵdaı bolǵan kúnde shokoladyń ózińde qalady.
— Vońka balshyryny! — dedi Djordj ataı. — Bul keremet shokolad. Saǵan qatty unaıdy, kór de tur.
— Iá, — dedi Charlı daýsy ázer shyǵyp. — Bilem.
— Sol anturǵyr Altyn bıletti umyt ta, shokoladyńdy jeshi, — dedi Djo ataı. — Nege jemeı otyrsyń?
Bir-aq taqta shokoladtyń ishinen sıqyrly bılet tabylady dep dámelenýdiń ózi kúlkili ekenin sezgen eresekter alda kútip turǵan sátsizdikke Charlıdi bildirmeı daıyndap jatqan edi. Biraq bul jerde eresekter biletin taǵy bir nárse bar edi: Altyn bıletti utyp alý múmkindigi qanshalyqty az bolǵanmen, ondaı múmkindik bar bolatyn.
Ol jerde múmkindik bolýǵa tıis edi.
Bul shokoladtyń múmkindigi basqa Altyn bıletti shokoladtardyń múmkindiginen esh kem emes.
Sondyqtan da balanyń atalary men ájeleri, ákesi men sheshesi syrttaı sabyrly bop kórinýge tyrysqanymen Charlıden kem qobaljyǵan joq.
— Shokoladyńdy tezirek ash, áıtpese sabaqqa keshigip qalasyń, — dedi Djo ataı.
— Asha qoıshy, qulynym, — dedi Djodjına ájeı. — Meniń taǵatym taýsylatyn boldy.
Charlı oramnyń bir buryshyn jaılap jyrta bastady. Tósektegi qarıalar moıyndaryn sozyp alǵa qaraı umsyndy. Kenet budan ári shydaı almaǵandaı bala oramnyń qaq ortasynan jyrtyp jibergende tizesine ashyq qońyr tústi shokolad taqtasy top etti.
Ol jerden eshqandaı Altyn Bılet kórinbedi.
— E-e, meıli, ózimiz de osylaı bolaryn bilip-ek, — dedi Djo ataı jaıdary daýyspen. Charlı basyn kóterdi. Kúlimsiregen tórt jyly júz oǵan barlaı qarap tur. Charlı olarǵa muńdy jymıyp, ıyǵyn qıqań etkizdi de, shokolad taqtasyn mamasyna usyndy.
— Mama, aýyz tıińiz. Bólip jeıik. Barlyqtaryńyz da dámin tatyp kórińizder.
— Jo-joq. Óziń jeı ber, — dedi anasy.
— Aıta kórme. Seniń shokoladyńdy jeý oıymyzǵa da kirip shyqpaıdy. Bári seniki! — dedi eresekter tus-tustan.
Charlı keri burylyp, shokoladty Djo ataıǵa usyndy.
— Alyńyzshy
Biraq ol da, ózgeler de shokoladtan tıtteı aýyz tıýden de bas tartty.
— Mektepke ketetin ýaqyt boldy, balam, — dedi mıssıs Bakket Charlıdiń súıekti aryq ıyǵynan sıpap. — Tezdet, áıtpese keshigesiń.
8. TAǴY EKİ ALTYN BILET TABYLDY
Mıster Bakket alyp kelgen gazet Altyn bılettiń úshinshisi ǵana emes, tórtinshisi de ıesin tapqanyn habarlady. BÚGİN EKİ ALTYN BILET TABYLDY, ENDİ BİREÝİ ǴANA QALDY dep jar saldy gazetter.
— Jaqsy, — dedi Djo ataı, keshki astan soń otbasynyń barlyq músheleri qarıalar bólmesine jınalǵanda, — estıik kimge buıyrǵanyn.
— “Úshinshi bıletti”, — kózi nashar kóretin bolsa da, kózildirik alýǵa qaltasy kótermeı júrgen mıster Bakket gazetti betine taqaı oqydy, — “Vaıolet Boýregard legen mıss taýyp aldy. Bizdiń jýrnalıser juldyzy ońynan týǵan ataqty ledıden suqbat alýǵa kelgende Boýregardtardyń úıinde fotoaparattar sartyldap, beınekameralar jarqyldap, jurt ataqty qyzǵa sál de bolsa da jaqyn turý úshin birin-biri ıtermelep, abyr-sabyr bolyp jatyr eken. Ataqty qyz qonaq bólmedegi oryndyqqa shyǵyp alypty, taksı tosyp turǵan jolaýshydaı qolyn ári-beri sermep, Altyn bıletti jalaýsha jelbiretedi. Aýzy-aýzyna juqpaı, sampyldap sóılep tur, biraq sóılep turyp saǵyz shaınaǵandyqtan onyń ne aıtyp turǵanyn uǵyp bolar emes.
— Jalpy, men saǵyz shaınaǵyshtar qataryna jatamyn, — dedi ol samp-samp etip, — biraq mıster Vońkanyń bıleti týraly estigende jolym bop qalar degen dámemen saǵyzdy tastap, shokoladqa kóshtim. Endi, árıne, qaıtadan saǵyzǵa kóshem. Saǵyzdy ólerdeı jaqsy kórem. Saǵyz bolmasa ómir súre almaımyn. Men saǵyzdy kúni boıy shaınaımyn, tek tamaq isherde ǵana bireý alyp ketpes úshin qulaǵymnyń artyna japsyryp qoıamyn. Shynymdy aıtsam, sál saǵyz shaınamasam birdeńe jetispeıtin sıaqty bop turady. Mamam qyz balaǵa saǵyz shaınaǵan jaraspaıdy, qyzdyń jaq súıeginiń joǵary-tómen, joǵary-tómen qozǵalǵanynan jeksuryn kórinis joq deıdi, biraq men onymen kelispeımin. Meni mazaq etetindeı ol kim edi sonsha! Maǵan kúni boıy urysqanda óziniń de jaǵy da joǵary-tómen, joǵary-tómen qozǵalatynymen isi joq!
— Vaıolet, qoısańshy endi! — dedi tobyr taptap ketpesin dep bólmeniń túkpir buryshyndaǵy pıanınonyń janynda úrpıip turǵan mıssıs Boýregard.
— Jaraıdy, qoıdyq! Sabyr saqta, sheshesi! — dedi mıss Boýregard tilshilerge qaıta burylyp, — Senderge kerek bop qalar, túrtip alyńdar, qazir shaınap turǵan aýzymdaǵy saǵyzben jumys jasap júrgenime baqandaı úsh aı boldy. Bul degeniń naǵyz rekord! Men mıss Kornelıa Prınsmetel degen qurbymnyń jasaǵan rekordyn jańarttym. Oı, sondaǵy Kornelıanyń jyndanyp kete jazdaǵany-aı! Endi bul saǵyz meniń eń baǵaly zatym. Túnde tósegimniń janyndaǵy týmbanyń artyna japsyryp qoıam, azanda sol qalpynda turady, alǵashynda azdap qattylaý bolady, biraq eki-úsh ret qatty shaınap-shaınap jibersem, jumsaryp shyǵa keledi. Saǵyzdy uzaq shaınaýdan álem rekordyn jańartar aldynda kúnine bir saǵyz aýystyrýshy em. Men bul jumysty mektepten úıge qaıtyp kele jatqanda lıftiniń ishinde jasaım. Nege lıftiniń ishinde deısińder me? Sebebi jańa ǵana aýzymnan shyqqan byljyraq saǵyzdy lıftiniń túımelerine jabystyryp qoıǵandy unatam. Menen keıin kirgen adam túımeni basyp qalǵanda, meniń silekeı-silekeı saǵyzym saýsaǵyna jabysady da qalady. Ha-ha-ha! Keıbireýler tas talqan bop ashýlanady. Ásirese qymbat bıalaı kıgen hanymdarǵa keremet áser etedi. Oı, ıá, aıtpaqshy, mıster Vońkanyń fabrıkasyna baratynyma qýanyshtymyn. Estýimshe, ol maǵan búkil ómirime jetetin saǵyz bermekshi. Alaqaı! Ýra!”
— Mynaý naǵyz malǵun eken! — dedi Djozefın ájeı.
— Kórgensiz! — dedi Djordjına ájeı. — Bir kúni osy saǵyz onyń aqyryna jeter, kór de tur.
— Al tórtinshi Altyn bıletti tapqan kim eken? — dep surady Charlı.
— Qazir, toqtaı tur, — mıster Bakket gazetke taǵy úńildi. — A-a, mine, “Tórtinshi Altyn bıletti Maık Tıvı degen bala taýyp aldy”.
— Men bilsem, ol da bir sumpaıy, — dedi Djozefın ájeı kúbirlep.
— Sózdi bólmeńizshi, ájesi, — dedi mıssıs Bakket.
“Tıvılerdiń úıi de”, — dedi mıster Bakket gazetti oqýyn jalǵastyryp, — “bizdiń tilshilerimiz kelgende qonaq kútip yrdý-dyrdý bop jatyr eken, biraq joly bolǵan Maık Tıvı kelgen kisilerdi qatty jaqtyrmaı otyrǵan syńaıly. ‘Meniń teledıdar qarap otyrǵanymdy kórmeısińder me, eı, keńkelester!?’ — dedi ol bizge ashýly daýyspen — ‘Mazalaı bermeı, kózderińdi joǵaltyńdarshy!’
Úlken teledıdardyń aldynda otyrǵan toǵyz jasar bala bir top qaraqshy ekinshi toptyń qaraqshylarymen atysyp-shabysyp jatqan fılm kórsetip jatqan ekranǵa kirip keterdeı. Denesiniń ár jerinen bir salbyrap turǵan úlkendi-kishili on segiz oıynshyq tapanshany kezek-kezek kezenip, aýaǵa tarsyldata oq atyp qoıady.
‘Tynysh!’ — dep aıqaılap jiberdi ol suraq bereıin dep oqtalǵan bireýge. — ‘Mazalamańdar dep aıtqan joqpyn ba senderge! Kúshti kıno kórsetip jatyr! Ylǵı kórsetedi. Men kún qurǵatpaı teledıdar kórem, atys-shabysy joq jamandaryn da kóre berem. Eń unatatynym — qaraqshylar týraly fılmder. Shirkin, men de sóıtip tóbelese alsam!’
— Jetedi! — dep kesip tastady Djozefın ájeı, — Budan ári shydar emespin.
— Men de, — dedi Djordjına ájeı. — Búgingi balalardyń bári álgi jýármek sıaqty ma eken?!
— Árıne, bári ondaı emes, — dedi mıster Bakket tósekte otyrǵan keıýanaǵa jymıa qarap. — İshinara bar, árıne. Shyntýaıtyna kelgende, kóbisi osyndaı. Biraq barlyǵy birdeı emes.
— Endi bir-aq bılet qaldy, — dedi Djordj ataı.
— Iá, — dedi Djordjına ájeı murnyn bir tartyp. — Meniń erteń keshke oramjapyraq kóje ishetinim qanshalyqty ras bolsa, ol bılettiń taǵy bir túkke turmaıtyn jamannyń qolyna túsetini de sonshalyqty ras.
9. DJO ATAI
Kelesi kúni Charlı sabaqtan kelip, ata-ájeleriniń bólmesine kirgende tek Djo atasy ǵana oıaý otyr eken. Qalǵan úsheýi qoryldap uıyqtap jatty.
Djo ataı: — T-s-ss, — dep sybyrlady da, Charlıge «jaqynyraq kel» dep ymdady. Charlı aıaǵynyń ushymen basyp kereýettiń qasyna keldi. Qart balaǵa qýlana jymıyp, bir qolymen jastyǵynyń astyn tinte bastady, bir kezde kóne bylǵary ámıan alyp shyqty. Ámıannyń ishindegini kórpeniń ústine tóńkere salyp edi, alty penstik bir kúmis tústi. — Bul meniń qupıa jınap júrgenim, — dedi sybyrlap. — Mynalar bilmeıdi. Endi qazir ekeýmiz eń sońǵy bıletti tabýǵa baǵymyzdy synap kóreıik. Qalaı oılaısyń, á? Biraq sen maǵan kómektesýiń kerek.
— Siz aqshańyzdy oǵan jumsaǵanǵa ókinbeısiz be?
— Árıne ókinbeımin, — dedi qarıa. Jaraıdy, salǵylaspaı qoıa tur. Sen sıaqty meniń de bıletti tapqym keledi. Myna aqshany al da, eń jaqyn dúkenge júgirip baryp, Vońka shokoladyn satyp ákel, sosyn ony ekeýmiz birge ashamyz.
Charlı kishkentaı kúmis tıyndy alyp, bólmeden zyp berip shyǵyp ketti. Bes mınýttan keıin qaıtyp oraldy.
— Aldyń ba? — dedi tolqynystan kózi jaınap ketken Djo ataı.
Charlı basyn ızedi de, atasyna bir taqta shokolad ustatty. VOŃKA JAŃǴAQTYSY dep jazylypty oramda.
— Tamasha, — dedi qart turyp otyryp, alaqandaryn ysqylap. — Beri kel, maǵan jaqynyraq otyr, ekeýmiz birge ashaıyq. Daıynsyń ba?
— Iá. Daıynmyn.
— Jaqsy. Sen birinshi bop bastashy.
— Joq, — dedi Charlı. — Sizdiń aqshańyzǵa alyndy, siz birinshi ashyńyz.
Qarıanyń saýsaqtary dirildep ketti. — Bılet tabylady degen esh úmit joq, solaı ma? — dedi shıq-shıq kúlip.
— Iá, — dedi Charlı. — Bilem.
Olar bir-birine qarady da, ekeýi de shıqyldap kúle bastady.
— Esińde bolsyn, bul jerde bılettiń bolý-bolmaýy ekitalaı.
— Iá, — dedi Charlı. — Árıne. Nege ashpaı otyrsyz, ata?
— Ár nárse óz ýaqytynda, shyraǵym. Ár nárse óz ýaqytynda. Qaı jerinen bastap ashqan durys dep oılaısyń?
— Anaý buryshynan. Qarsy buryshtan. Bári birden kórinbeıtindeı etip kishkene ǵana jyrtyńyz.
— Bylaı ma?
— Iá. Endi taǵy da kishkene keńitińiz.
— Sen aıaqta. Men tym tolqyp turmyn.
— Jo-joq, ata. Siz muny ózińiz isteýge tıissiz.
— Onda jaqsy. Kettim. Qarıa oramany aıaǵyna deıin jyrtyp saldy.
Qart pen bala jerde jatqan zatqa qadala qarap qaldy. Onda tek bir taqta shokoladtan basqa dáneńe de joq edi.
Kenet ekeýine de osy istegen isteri qyzyq kórinip, qarqyldap kúle jóneldi.
Djozefına ájeı oıanyp ketti: — Myna jerde ne bop jatyr?
— Eshteńe de emes, — dedi Djo ataı. — Uıyqtaı ber.
10. ASHTYQ
Kelesi aptada kún qatty sýyp ketti. Aldymen qar jaýdy. Qar Charlı mektepke kıinip jatqanda kenet bastaldy. Qorǵasyn tústes sur aspannan japalaq-japalaq aqsha qar baıaý túsip jatty.
Keshke qaraı kishkene qarasha úıdiń tóńiregin bıiktigi bir metrden astam qar basyp qalǵan soń, mıster Bakket syrtqy esikten kóshege deıin qar kúrep, jińishke jol salyp shyqty.
Qardan keıin birneshe kún boıy toqtamaı boran soqty. Ol sondaı yzǵarly boran edi! Charlıdiń qoly tıgen zattyń bári muzdan jasalǵandaı bop, úıden shyqqanda sýyq jel betine pyshaqtaı suǵyldy.
Esik-tereze sańylaýlarynan urǵan jelden úıdiń ishi azynap, sýyqtan qashyp qutylatyn jer qalmady. Denelerindegi jylýdy syrtqa shyǵarmaýǵa tyrysqan tórt qart tósekterinde úndemeı búrisip jatatyn boldy. Altyn bıletke baılanysty bolǵan ábiger baıaǵyda-aq umytyldy. Bul úıde endi eshkimniń jylyný men toıa tamaq ishýden basqany oılaýǵa murshasy kelmeı qaldy.
Kún sýytqanda adamnyń tábeti ashylyp ketetin ádeti. Mundaıda kópshiligimiz býy burqyraǵan et, ystyq bálish jáne denege jylý taratatyn basqa da qunarly taǵamdarǵa tarpa bas salamyz; toıǵanymyzsha tamaq iship, tábet tartqandy jeı alatyndyqtan biz ózimizdiń qanshalyqty baqytty ekenimizdi sezbeımiz. Biraq Charlı Bakket eshqashan qalaǵanyn jep kórgen emes, sebebi ata-anasynyń ondaı tamaq alýǵa jaǵdaıy kelmeıtin; sondyqtan sýyq aýa raıy sozyla túsken saıyn bala da ishegi-ishegine jabysyp, ashyǵa tústi. Týǵan kúndegi syılyq ta, Djo ataı ápergen shokolad ta áldeqashan jelinip bitken, Charlıdiń endigi bar qoregi — kúnine úsh ret beriletin syldyr sý oramjapyraq kóje edi.
Bir kúni ol tamaqtyń ózi de múlde suıylyp ketti. Onyń sebebi mıster Bakket jumys isteıtin tis pastasy fabrıkasynyń bankrot bolyp, jabylyp qalýynda edi. Mıster Bakket birden basqa jumysqa turýǵa tyrysty. Biraq jumys tabylmady. Aqyrynda az-maz da bolsa tıyn-teben tabý úshin kóshede qar kúreýge májbúr boldy. Alaıda onyń tapqany jeti adamdy asyraýǵa qajetti azyq-túliktiń shıregin satyp alýǵa da jetpedi. Jaǵdaı óte qıyndap ketti. Tańerteńgilik ár adamǵa — bir tilim nan, tústikte sýǵa pisirilgen jarty kartop tıdi.
Bul úıge jaılap ta bolsa nyq basyp ashtyq kire bastady.
Kishkentaı Charlı mektepke bara jatyp kúnde mıster Vıllı Vońkanyń alyp shokolad fabrıkasynyń janynan ótedi. Kúnde fabrıkaǵa jaqyndaǵan kezde ol kishkentaı támpish murnyn joǵary kóterip, eritilgen shokoladtyń hosh ıisi jaılaǵan aýany qushyrlana ıiskeıdi. Keıde ol sol ıistiń ózin jep qoıǵysy kelgendeı tereń demalyp, qaqpanyń janynda birneshe mınýt qımylsyz turyp qalady.
— Anaý bala, — dedi birde Djo ataı basyn kórpeniń astynan qyltıtyp, — anaý bala jaqsyraq tamaqtanýy kerek. Bizdi qoıshy. Kári qoıdyń jasyndaı jasymyz qaldy. Al Charlı bolsa ósip kele jatyr! Oǵan bulaı qaraýǵa bolmaıdy. Terisi súıegine jabysyp ábden júdep ketti.
— Amal neshik? — dedi Djozefına ájeı muńaıyp. — Óz úlesimizdi bersek — ishpeıdi.
Búgin azanǵy asta sheshesi ózine tıesili nandy Charlıdiń tárelkesine salyp edi, ol saýsaǵyn da tıgizgen joq. Ózine qaıta aldyrdy.
— Kishkentaı jigit! — dedi Djordj ataı. — Ol jaqsy ómir súrýge laıyqty!
Osylaı kún artynan kún ótip jatty.
Charlı Bakket kún ótken saıyn azyp bara jatty. Júzinen qan qashyp, sup-sur bop ketti. Súıegi odyraıyp, terisi betine jabysyp qaldy. Bul túrimen bala qatty aýyryp qalmaı osylaı júre beredi dep aıtý qıyn edi.
Ol qıynshylyq kórgen kishkentaı balalarda bolatyn ǵajaıyp danalyqpen boıyndaǵy qýatyn únemdeý úshin burynǵy ádetterine azdaǵan ózgerister engize bastady. Erteńgilik mektepke asyqpaı jaılap júrip barý úshin úıden ádettegiden on mınýt erte shyǵatyn boldy. Úzilis kezinde ózge balalar dalaǵa atyp shyǵyp, qar laqtyrysyp oınaǵan kezde Charlı partasynda tapjylmaı otyrady. Qaljyrap qalmas úshin ne istese de jaı jáne muqıat isteıdi.
Birde tús mezgilinde betin suqqylaǵan yzǵarly jelmen alysyp, úıge qaıtyp kele jatqanda Charlıdiń kózi kóshede qardyń arasynda jyltyrap jatqan birdeńeni shalyp qaldy. Ol zatty anyǵyraq kórý úshin jıektastan attap, jerge eńkeıdi. Jartysy qar astynda jatsa da onyń ne zat ekeni birden baıqaldy.
Bul elý penstik aqsha edi!
Charlı birden aınalasyna qarady. Jańa ǵana bireý túsirip alǵan bolar? Joq, aqshanyń jartysy qardyń astyna tereń kómilip qalǵanyna qaraǵanda, ol múmkin emes. Iekterin paltolarynyń jaǵasyna tyǵyp, qardy syqyrlata basyp ary-beri aǵylyp jatqan júrginshi. Aqsha izdep júrgen eshkim baıqalmaıdy, tipti aryqtyń qaryn shuqylap turǵan kishkentaı balaǵa da eshkim nazar aýdarǵan joq. Demek, mynaý elý pens Charlzdiki bolǵany ǵoı? Alýǵa bolar ma eken?
Charlı aqshany qardyń astynan arshyp aldy. Dymqyl, las bolsa da, bul naǵyz aqsha edi. Baqandaı elý pens! Bala aqshany dirildegen saýsaqtarymen qysyp, qadala qarady. Charlı úshin bul bir ǵana nárseniń habary edi. Ol — TAMAQ.
Ol oılanbastan jaqyn jerdegi dúkenge qaraı júrdi. On attamdaı ǵana jerdegi bul dúkende gazet jáne túrli usaq-túıek, sonyń ishinde tátti-dámdi, temeki satatyn. Aqshany nege jumsasa eken? «Bir taqta jaqsy shokolad alyp jeımiń, qalǵanyn birden úıge aparyp, mamama berem» dedi ol ózimen-ózi keńesip.
11. ǴAIYPTAN TAIYP
Charlı dúkenge kirdi de, elý penstik aqshany sý-sý kúıinde satýshynyń aldyna qoıdy.
— Bir taqta Vońka balshyryny shokoladyn berińizshi, — dedi týǵan kúninde jegen táttiniń keremet dámi esine túsip.
Satýshy tolyq ta toq kisi kórindi. Erni dúrdıgen, beti men moıynyn maı basqan. Buǵaq maıy jaǵasynyń aınalasynda rezeńke dońǵalaq sıaqty salbyrap tur. Charlı shokoladtyń oram qaǵazyn bas sap jyrtyp ashty da, úlken ǵyp bir tistedi. Sosyn taǵy da ... taǵy da ... ah, aýyzyńa tátti de qunarly tamaqty toltyra sap jegenge ne jetsin, shirkin!
— Shokoladty ábden saǵynyp qapsyń ǵoı! — dedi satýshy jyly júzben.
Charlı aýzyndaǵysyn shaınap turyp, basyn ızedi. Satýshy Charlıdiń qalǵan aqshasyn ústeldiń ústine qoıyp jatyp:
— Asyqpaı je, shaınamaı jutatyn bolsań, túıilip qalasyń, — dedi.
Charlı toqtaı almaı shokoladty áli qaýjap jatyr. Bir sátte shokolad túgeldeı Charlıdiń óńeshine túsip joq boldy. Kádimgideı entigip qalsa da, ol ózin keremet baqytty sezindi. Charlı qaıtarylǵan aqshany alý úshin qolyn soza berip, kidire qaldy. Kózi ústeldiń ústinde jatqan kúmis teńgelerge túsip ketti. Onda baqandaı toǵyz usaq tıyn jatyr edi. Taǵy bireýin alyp jese, onsha azaıa qoımaıtyn sıaqty.
— Taǵy bireýin alǵym keledi, — dedi ol mińgirlep. — Jańaǵydaı shokoladtyń taǵy bireýin alýǵa bola ma?
— Nege bolmasqa?! — Satýshy artyndaǵy sóreden taǵy bir taqta Vońka Balshyrynyn alyp balanyń qolyna ustatty.
Charlı shokoladtyń oramyn jyrtyp qap edi, astynan jalt etip altyn qaǵaz tústi. Balanyń júregi bir sátke toqtap qaldy.
— Mynaý Altyn bılet qoı! — Satýshy qatty daýystap, sekirip tústi. — Sen Altyn bıletti taptyń! Senesiń be? Eı, jarandar! Qarańdar! Myna bala Vońkanyń eń sońǵy Altyn bıletin taýyp aldy! Mine! Qolynda ustap tur!
Satýshynyń júregi jarylyp ketetin sıaqty. — Meniń dúkenimde! — dedi ol sańqyldap. — Bıletti meniń dúkenimniń dál myna jerinde turyp utyp aldy. Bireýlerińiz gazet tilshilerin shaqyryńyzdar! Endi abaıla, balam! Syrtyndaǵy oramasyn jyrtqandaı muny da jyrtyp jiberme. Bul — óte baǵaly qaǵaz!
Dem arasynda Charlıdiń aınalasyna jıyrma shaqty adam jınalyp qaldy, Altyn bılet pen ony tapqan balany kórmekshi bop taǵy bir top adam syrttan entelep kirip kele jatyr.
— Qane, qaıda? — dedi bireý aıǵaılap. — Bárimizge kórinsin, joǵary kóterińiz!
— Mine, munda! — dedi taǵy bireý. — Qolynda ustap tur. Jaltyldap turǵan altyndy qaramaısyń ba!
— Qalaı tapty eken? Ádisin bilgim keledi, — dedi bir iri deneli bala ashýly daýyspen. — Kúnine jıyrma taqta shokolad satyp ap júrgenime birneshe apta boldy.
— Endi oǵan kóp shokolad beredi, — dedi bir bala qyzǵanyshty daýyspen, — ómir-baqıǵa jetetin.
— Bul sıaqty sıdıǵan aryq shaıanǵa shokolad óte qajet, — dedi bir qyz syqylyqtap.
Charlı ornynan qozǵalǵan joq. Ol tipti Altyn bıletti shokoladtan bosatyp ta alǵan joq. Iterisip-talasqan bir top adamnyń ortasynda shokoladty qos qolymen qysyp, melshıip tur. Basy aınalyp, júregi aınydy. Ózin aýada qalqyp ushyp bara jatqan shardaı sezindi. Aıaǵy jerge tımeıtin sıaqty. Júregi alqymyna tyǵylyp qatty-qatty soǵady.
Osy kezde onyń ıyǵyn bireý jaı ǵana túrtti, Charlı basyn kótergende oǵan eńkeıip qarap turǵan uzyn boıly kisini kórdi. — Áı, bala,— dedi uzyn boıly sybyrlap. — Anany maǵan sat, men saǵan elý fýnt berem. Jaraı ma? Oǵan qosa sý jańa velosıped satyp áperem. Qalaı, kelisesiń be?
— Esińiz durys pa ózińizdiń? — dep shańq ete qaldy jaqyn turǵan bir áıel. — Al men ony eki júz fýntqa satyp alar edim. Bıletti maǵan eki júz fýntqa satar ma edińiz, jas jigit?
Satýshy jurtty jaryp keldi de, Charlıdiń qolynan ustady. — Boldy endi, doǵaraıyq! Balaǵa tıispeńizder! Úıine qaıtsyn! Jol berińizder! Syrtqa shyǵý kerek! — Esikke taıaǵanda Charlıge: Bıletti eshkimge berme! Joǵaltyp almaı turǵanda jyldam úıińe apar! Jetkenshe toqtamaı júgirip otyr, — dedi sybyrlap.
Charlı basyn ızedi.
— Bilesiń be, — satýshy bir sát kidirip, Charlıge qarap jymıdy, — saǵan osyndaı bir sáttilik kópten qajet bolǵan syńaıly. Altyn bılettiń saǵan buıyrǵanyna óte qýanyshtymyn. Jolyń bolsyn, balam!
Charlı raqmet aıtty da, qardy keshe-meshe, aıaǵy-aıaǵyna juqpaı júgire jóneldi. Mıster Vıllı Vońkanyń fabrıkasynyń tusynan: Men saǵan qonaqqa kelemin! Jaqynda men saǵan qonaqqa kelemin! — dep ándete aıqaılap ótti. Bes mınýtta úıine de jetti.
12. ALTYN BILETTEGİ MÁTİN
Charlı syrtqy esikti aıqara ashyp, úıge aıǵaılaı kirdi: Mama! Mama! Mama!
Mıssıs Bakket qarttarǵa keshki tamaq berip júrgen edi.
— Mama! — Charlı bólmege quıyndaı ushyp kirdi. — Qarańyz! Men taptym! Qarańyzshy mine! Eń sońǵy Altyn bılet! Meniki! Men búgin kósheden aqsha taýyp aldym, oǵan eki taqta shokolad satyp aldym, ekinshisiniń ishinen Altyn bılet shyqty, Altyn bıletti kórgisi kelgen bir top adamnyń qorshaýynda qaldym, olardan qutylýyma satýshy aǵaı kómektesti, sosyn úıge jetkenshe júgirip keldim. BUL — BESİNSHİ ALTYN BILET, MAMA! ONY MEN TAPTYM!
Mamasy balasyna ańyraıa qarady, keselerin tizelerine qoıyp tósekte tamaq iship otyrǵan tórt qarıa qasyqtaryn túsirip alǵandaryn da baıqamaı, jastyqtaryna súıengen qalpynda qalshıdy da qaldy.
On sekýndtaı tym-tyrys tynyshtyq ornady. Eshkim ne sóıleı almaı, ne qımyldaı almaı qaldy. Bul bir ǵajaıyp sát edi.
Sosyn Djo ataı jumsaq daýyspen:
— Sen bizdi aldap turǵan bolarsyń? Nemese qaljyńyń bolar? — dedi.
— Joq! — Charlı ádemi Altyn bıletti atasyna kórsetý úshin tóseke qaraı júgirip keldi.
Djo ataı murnyn bıletke tıerdeı taqap úńile qarady. Qalǵandary qarıadan habar kútip tapjylmady.
Sosyn Djo ataı júzine tutas jaıylǵan ádemi jymıyspen basyn baıaý kóterdi de, Charlıge týra qarady. Júzine qan júgirip, kózderiniń ortasyndaǵy qara kólde sheksiz qýanyshtyń ushqyndary bıledi, nurly janary tostaǵandaı bop úlkeıip ketipti. Qart tereń demaldy da, eshkimge eskertpesten qoldaryn jaıyp jiberip “Iýpıııııııııı!” dep aıǵaı saldy. Jıyrma jyl sal bókse bolǵan toqsan alty jarym jastaǵy uzyn boıly sıdıǵan qart atyp turyp, sorpa quıylǵan kesesiniń ushyp baryp Djozefına ájeıdiń betine qonǵanyna da qaramastan, pıjamashań kúıinde edenge sekirip túsip, bıleı bastady.
— Iýpıııııııııııı! Jasasyn Charlı! Hıp, hıp, Hýýýreeeı!!!
Osy kezde esik ashylyp, syrttan mıster Bakket kirdi. Jaýrap, sharshap kelgeni bilinip tur. Ol kúni boıy kósheniń qaryn kúregen bolatyn.
— Nege ý-shý bop jatyrsyńdar?
Mıster Bakketke bolǵan jaıdyń mánisin aıtyp berý uzaq ýaqyt alǵan joq.
— Senbeımin! — dedi ol. — Múmkin emes.
— Bıletti kórset, Charlı. — Jolaq-jolaq pıjamashań kúıinde dárýishten aınymaı qalǵan Djo ataı áli bılep júr. — Ákeńe álemdegi besinshi jáne eń sońǵy Bıletti kórset.
— Káne kóreıinshi, — mıster Charlı oryndyqqa jaıǵasyp, qolyn sozdy. Charlı qundy qujatyn ustap ákesine jaqyndady.
Saf altyndy balǵamen uryp, qaǵazdaı ǵyp juqartqan bılet óte ádemi edi. Bir jaǵyna mıster Vońkanyń qonaqqa shaqyrý mátini qara sıamen ádistep jazylypty.
— Daýystap oqyshy, — dedi Djo ataı qaıtadan tósegine jaıǵasyp jatyp. — Ne depti, bárimiz durystap tyńdaıyq.
Mıster Bakket Altyn bıletti betine taqady. Qoldary qaltyrap, jaı túskendeı kúı keshti. Birneshe ret tereń demalyp aldy. Sosyn tamaǵyn kenedi:
— Jaqsy. Oqıyn. Kettik.
Altyn Bıletti tapqan balaǵa mıster Vońkadan jalyndy sálem! Shyn júrekten quttyqtap, qolyńdy qystym. Sen úshin jan tebirenter zattar saqtap otyrmyn! Seni keremet syılyqtar kútip tur! Eń aldymen saǵan jáne Altyn bıletterdi tabý baqytyna ıe bolǵan basqa da balalarǵa kásipornymdy kórsetem; saıahat aıaqtalǵan soń sendermen birge úılerińe úlken-úlken júk kólikteri erip barady. Bul kólikter seni men seniń úı-ishińdegilerdiń barlyǵynyń birneshe jyl jeýine jetetin tátti taǵamdarǵa toltyryp tıeledi. Ol bitip qalǵan kúni kez kelgen ýaqytta fabrıkaǵa kelip, maǵan Altyn bıletti kórsetseń bolǵany, shkapyńdy qalaǵan táttińmen toltyryp berem. Osylaısha seniń bar ómiriń táttimen qamtamasyz etiletin bolady. Alaıda sen maǵan qonaqqa keletin kúnniń eń tebirenterlik sáti bul emes. Men Altyn bılet ıelerin tańǵaldyratyn, tamsantatyn, súısindiretin, aýzyn ashtyryp, kózin jumdyratyn, aýyzdarynyń sýyn qurtatyn, esin alatyn budan da ǵajaıyp, budan da keremet tosyn syılyqtar daıyndap otyrmyn. Mundaı kúıdi sen óńiń túgil túsińde bastan keship kórgen emessiń. Kór de tur!
Kezdesetin kúnimiz aqpannyń birinshi juldyzy bolsyn dep uıǵardym. Dál sol kúni saǵat týra tańerteńgi onda fabrıka qaqpasynyń aldyna kel. Keshigýge bolmaıdy! Ózińmen birge saǵan kóz qyryn salyp júretin, úıińdi saǵynǵanda demeý bolatyn bir nemese eki eresek jaqynyńdy ertip kelýge bolady. Taǵy bir eskerte keteıin degenim: osy bıletti ózińmen birge umytpaı alyp kel, áıtpese kire almaısyń.
Vıllı Vońka.
— Birinshi aqpan! — dedi mıssıs Bakket daýystap. — Ol erteń emes pe?! Búgin qańtardyń eń sońǵy kúni. Iá, ıá, qatelespesem, solaı.
— Durys aıtasyń, erteń birinshi aqpan! — dedi mıster Bakket.
— Der kezinde esińe túskenin qarashy! — dedi Djo ataı entigip. — Endi bir mınýtty da bosqa jiberýge bolmaıdy. Birden daıyndyqqa kirisý kerek. Charlı, betińdi jý, shashyńdy tara, qolyńnyń kirin ysqyla, tisińdi tazala, murnyńdy sińbir, tyrnaǵyńdy al, aıaq-kıimińdi maıla, jeıdeńdi útikte jáne Qudaı úshin, anaý shalbaryńnyń shańyn qaq. Qysqasy, daıyndal, balam! Ómirińdegi eń mańyzdy kúnge daıyndal!
— Tym tolqymańyzshy, atasy, — dedi mıssıs Bakket. — Charlıdiń esi shyǵyp ketti. Bárimiz de sabyr saqtaýymyz kerek. Eń birinshi sheship alatyn másele: Charlıdi fabrıkaǵa kim ertip barady?
— Men! — dep Djo ataı tóseginen taǵy qarǵyp tústi. — Men ertip baram! Charlıge men qaraımyn! Maǵan tapsyryńdar!
Mıssıs Bakket qartqa jymıyp bir qarady da erine buryldy: — Sen she, ardaqtym? Ol jerge sen barýǵa tıisti emessiń be?
— M-m-m, — mıster Bakket biraz kidirip jaýap qatty. — Joq, men olaı dep oılamaımyn.
— Sen barýǵa tıistisiń.
— Bul jerde tıisti-tıisti emes degen joq, — dedi mıster Bakket jumsaq únmen. — Árıne qýana-qýana barar edim. Ol degen sumdyq qyzyq jer ǵoı! Biraq basqa jaǵynan alǵanda... Menińshe, ol jerge barýǵa eń laıyqty adam — Djo ataı. Ol fabrıka týraly bizden kóp biledi. Árıne densaýlyǵy jaraıtyn bolsa...
— Iýpıııııııı! — Djo ataı shattana ándetip, Charlıdiń qolynan ustap bólmeni aınala bıleı jóneldi.
— Atamyzdyń densaýlyǵy myqty eken ǵoı. — Mıssıs Bakket myrs etip kúldi. — Shynynda da, seniki durys sıaqty. Charlıdi Djo ataı ertip barsyn. Men qarttardy kúni boıǵa kútýshisiz qaldyryp kete almaımyn.
— Alelýııaáá! Qudaıyma myń da bir táýbe!
Osy sátte syrtqy esikti bireý qatty-qatty taqyldatty. Mıster Bakket esikti ashqanda bir top jýrnalıs pen fototilshiler lap berip kirip keldi. Barlyǵy besinshi Altyn bıletti tapqan balanyń janyna úımelep, erteńgilik gazettiń birinshi betine shyǵatyn áńgimeni tyńdaýǵa kiristi. Birneshe saǵat boıy kishkentaı qarasha úıde apyr-topyr tolastamady, mıster Bakket olardan áreń qutylyp, Charlıdi tósegine jatqyzǵanda saǵat on ekige taıap qalyp edi.
13. KÚTKEN KÚN KELDİ
Ertesine qatty aıaz bop, jerde appaq qar jatsa da kúnniń kózi jadyrap turdy. Altyn bıletterge ıe bolǵan bes balany kórmek bolǵan halyq Vońka fabrıkasy qaqpasynyń aldynda qujynap júr. Báriniń kóńilderi alyp ushatyn sıaqty. Saǵat onǵa taıap qalypty. Iterisip-talasqan jurttyń qaqpadan ári qaraı ótip ketpeýi úshin polıseıler bir-birimen qol ustasyp, “tiri shynjyr” jasap tur.
Qaqpa janyndaǵy polısıa qorshaýynda turǵan top — ata-analarymen kelgen ataqty bes bala.
Olardyń ishinde aryq denesi soraıyp úndemeı turǵan Djo ataı da bar, kishkentaı Charlı Bakket onyń qolynan qysyp ustap alypty.
Charlıden ózge balalardyń bári ákelerin de, sheshelerin de ertip kelipti, bulary durys bolǵan, áıtpese jaǵdaı baqylaýdan shyǵyp ketetin tárizdi. Balalardyń tezirek ishke kirgisi kelgeni sonsha, ata-analary kúshpen ustap turmaǵanda darbazaǵa órmelep shyǵyp ketetin túri bar.
— Sál shydashy endi! — deıdi ákeleri zekip. —Tynysh turshy! Saǵatqa qarashy áne! Áli on bolǵan joq.
Ataqty balalardy jaqynnan kórip qalmaqshy bolǵan jurttyń daýysy Charlıdiń artynan sańq-sańq estiledi.
— Áne, anaý turǵan Vaıolet Boýregard. Týra ózi! Gazettegi sýreti esimde qalypty!
— Qarańyzdarshy, — dedi taǵy bireý, — úsh aı boıy shaınaǵan eski saǵyzyn áli tastamapty. Jaq súıegine qarańyzdarshy! Áli sol saǵyzben jumys jasaýda.
— Anaý tolyq bala kim?
— Ogýstus Glýp.
— Dál ózi!
— Mesteı eken!
— Masqara!
— Jelqaǵaryna Rendjerdiń sýretin japsyryp alǵan bala kim?
— Ol — Maık Tıvı. Teledıdarǵa salynyp ketken bala.
— Óziniń esi durys pa!? Ústi-basyna túgel tapansha ilip alǵany nesi!?
— Verýka Solt degen qyzdy kórgim kep edi, — dedi bir daýys. — Onyń ákesi Altyn bılet tabylǵansha jarty mıllıon shokolad satyp ap, olardyń oram qaǵazyn óz qaramaǵyndaǵy jer jańǵaǵy fabrıkasyndaǵy jumysshylarǵa ashqyzyp otyrǵan. Ol qyzyna qalaǵan zatyn áperedi eken. Ne qalasa — sony! Bul joly da qyzy “Altyn bıletti tap ta tap” dep jer tepkilep otyryp alǵan eken, taýyp beripti.
— Ábden esirtken eken!
— Sumdyq-aı!
— Ol qyz qaısysy?
— Áne, anaý! Sol jaqtaǵy! Qundyz ishik kıgen kishkentaı qyz!
— Al, Charlı Bakket qaısysy?
— Charlı Bakket deısiz be? Ol anaý súıegi saýdyraǵan shaldyń qasyndaǵy ınelikteı qatqan bala. Bizge óte jaqyn tur. Mine, munda! Kórdińiz be?
— Myna qaqaǵan aıazda nege palto kımegen?
— Ol jaǵyn bilmedim. Palto alýǵa jaǵdaılary kelmeıtin bolar.
— Qudaıym-aı! Úsip qalǵan shyǵar endige deıin!
Bulardan bes-alty attam ǵana jerde turǵan Charlı atasynyń qolyn qysyp qaldy, Djo ataı Charlıge qarap jymıyp qoıdy.
Alystan shirkeý qońyraýynyń saǵat ondy urǵan daýysy talyp jetti. Fabrıkanyń tot basqan alyp temir qaqpalary baıaý ashyla bastady.
Jurt tym-tyrys bola qaldy. Balalar júgirip-sekirýin kilt toqtatty. Barlyq kóz qaqpaǵa qadaldy.
— Mıster Vońka kele jatyr, — dedi bireý daýystap. — Dál ózi!
Shynynda da solaı edi.
14. MISTER VILLI VOŃKA
Mıster Vıllı Vońka aıqara ashylǵan fabrıka qaqpasynyń qasyna kep aıaldady. Ne degen qaǵilez adam edi ózi. Basynda qara sılındr qalpaq. Ústinde alhory tústes barqyt frak. Shalbary sh ólmek jasyl. Qolǵabynyń túsi teńiz marjanyn esińe túsiredi. Bir qolynda altyn jalatqan asataıaq. Iegine “teke saqal” dep atalatyn uqypty qara saqal qoıypty. Biraq osynyń bárinen de jadyrańqy onyń kózderi edi. Olar únemi jaltyldap, únemi oınaqshyp turady eken. Júzinde kúlki men kóńildilik nury bar.
Aılaker de tásilqoı. Lypyldaǵan shıraq, qýnaqy. Moınyn birese bylaı, birese olaı buryp, oınaqshyǵan jaqut janarymen bárin baıqap, bárine nazar aýdaryp tur. Quddy, qımylyna kóz ilespes tisqaqqan tynymsyz tıindeı.
Ol kenet qar ústinde sekirip-sekirip bılep aldy da, qoldaryn jaıyp jiberip, qaqpanyń qasynda topyrlap turǵan bes balaǵa jymıyp:
— Qosh keldińizder, meniń kishkentaı dostarym! Fabrıkaǵa qosh kelipsizder! — dep sálem berdi.
Daýysy jińishke de áýezdi eken. — Bir-birlep alǵa shyǵyńyzdar, ata-analaryńyz birge shyqsyn. Sosyn maǵan Altyn bıletterińizdi kórsetip, esimderińizdi aıtasyzdar. Qane, kim birinshi?
Alǵa tolyq bala birinshi bolyp shyqty. — Meniń atym — Ogýstus Glýp.
— Ogýstus! — Mıster Vońka balanyń qolyn alyp, qatty-qatty silkip-silkip aldy. — Senimen kezdeskenim qandaı tamasha boldy aınalaıyn! Qýanyshtymyn! Shattyqqa bólendim! Seniń bizben birge bolatynyńa masattanyp turmyn! Myna kisiler ata-analaryń ba? Óte jaqsy! Kelińizder! Kirińizder! Iá, ıá, durys! Qaqpadan beri ótińizder!
Mıster Vońka ózgelerden kem tolqymaǵan sıaqty.
— Meniń esimim, — dedi ekinshi bala alǵa shyǵyp, — Verýka Solt.
— Meniń qymbatty Verýkam! Armysyń! Kelgeniń qandaı jaqsy bolǵan! Seniń esimiń elden erekshe, solaı ma? Verýka degen tabanǵa shyǵatyn berish bolar dep oılaýshy edim. Sirá, qatelestim-aý deımin! Saǵan myna qundyz ishik óte jarasady eken! Seniń kelgenińe qandaı masaırap turmyn deseńshi! Bul ózi bir tamasha kún bolaıyn dep tur. Saǵan unar dep úmittenemin! Jáne unaıtynyna kámil senemin! Myna kisi ákeń be? Aman-esensiz be, mıster Solt! Jaqsymysyz, mıssıs Solt! Sizdermen kezdeskenime óte qýanyshtymyn! Iá, bıletterińiz durys. İshke kirińizder!
Kelesi eki bala, Vaıolet Boýregard pen Maık Tıvı de bıletterin teksertip, qýnaqy mıster Vońkaǵa qoldaryn ıyqtarynan julyp jibererdeı silkitip shyqty.
Eń sońynda óte báseń daýys mińgirledi:
— Charlı Bakket.
— Charlı! — dep sańq etti mıster Vońka. — Jaqsy! Jaqsy! Jaqsy! Sen de keldiń! Qatelespesem, sen bıletti keshe ǵana taýyp aldyń, solaı ma? Iá, ıá. Men bul týraly tańerteńgilik gazetterden oqydym. Der kezinde úlgerdiń, aınalaıyn. Óte qýanyshtymyn! Sen úshin óte baqyttymyn! Myna kisi kim? Atam deısiń be? Sizben kezdeskenim bir ǵanıbet, ser! Shattyqqa bólendim! Masattandym! Mereıim ósti! Jaqsy! Óte tamasha! Túgel kirdińizder me? Bes bala she? Iá! Durys! Endi meniń artymnan ilesip otyryńyzdar! Bizdiń saıahatymyz bastalýǵa taıaý! Shashyramaı birge júreıik! Óz betimen laǵyp ketýshilik bolmasyn! Sizderdiń eshqaısylaryńyzdy joǵaltyp alǵym kelmeıdi! Ondaıdyń beti aýlaq!
Charlı artyna burylyp qarap edi, alyp temir qaqpa jaılap jabylyp bara jatyr eken. Syrttaǵy jurt áli ıterisip, daýryǵysyp jatyr. Charlı olarǵa taǵy burylyp qarady. Darbaza saldyr etip jabylǵanda syrtqy tirshiliktiń barlyq kórinisteri de ǵaıyp boldy.
— Mine, keldik. — mıster Vońka toptyń aldynda shyǵyp alyp aıańdaı jóneldi. — Myna úlken qyzyl esikke kirińizder! Durys! İshi jyly da jaıly! Jumysshylarym úshin fabrıkanyń ishin jyly ustaımyn! Olar ystyq aýa raıyna úırengen. Sýyqqa tózimsiz! Mynadaıda syrtqa shyqsa qatyp qalady! Úsip óledi!
— Ol ózi qandaı jumysshylar? — dep surady Ogýstus Glýp.
— Ár nárse óz ýaqytynda, aınalaıyn! — dedi mıster Vońka balaǵa kúlimsireı qarap. — Sabyr saqta! Saıahat barysynda bárin kóresiń! Barlyqtaryńyz túgel kirdińizder me? Jaqsy! Esikti jabýǵa bola ma? Raqmet!
Charlı Bakket bir qarasa uzynnan-uzaq sozylǵan dálizde tur eken. Dáliz bir kólik erkin júrip ótetindeı keń. Alqyzyl tústi qabyrǵalaryn jumsaq ta jaǵymdy sáýleli shamdar jaryqtandyryp tur.
— Qandaı jyly, qandaı jaıly jer! — dep sybyrlady Charlı.
— Iá, al hosh ıisi qandaı! — dedi atasy aýany simire ıiskep. — Búkil álemniń eń tátti juparlaryn osynda ákep shashqandaı: aýadan qýyrǵan kofe dánderi, kúıdirilgen qant, eritilgen shokolad pen jalbyz, alma sheshekteri, ýatylǵan fýndýk, karamel, lımon qabyǵynyń ıisi ańqıdy. Alystan, kásiporynnyń júrek tusynan, qatty jyldamdyqpen aınalǵan alyp mehanızm motorynyń daýysy talyp estiledi.
— Al endi mynaý, qadirmendi qonaqtar, — dedi mıster Vońka shýdy basa sóılep, — negizgi dáliz. Paltolaryńyz ben qalpaqtaryńyzdy anaý ilgishke ilińizder de, maǵan ilesińizder. Iá, ıá, osylaı! Jaqsy! Boldyńyzdar ma? Onda kettik! — Alǵa túsip alǵan mıster Vońka alhory tústes fragynyń etegi jelbirep uzyn dálizben jele jóneldi, qonaqtar artynan erip otyrdy.
Barlaı qarasaq, qonaqtar ájeptáýir úlken top eken. Toǵyz eresek, bes bala — barlyǵy on tórt adam. Aldaryndaǵy yldym-jyldym kisiden qalmaý úshin jolǵa talasa-tarmasa, birin-biri ıterisip bara jatqandaryn óziń de sezip otyrǵan bolarsyń. — Tezirek! — dep daýystady mıster Vońka. — Aıaqtaryńyzdy jyldamyraq basyńyzdar! Bulaı súıretiletin bolsańyzdar, búgin bárin aralap úlgermeımiz!
Bir kezde ol negizgi dálizden ońǵa burylyp, taǵy bir tarlaý jolǵa tústi. Sosyn solǵa buryldy. Odan taǵy solǵa buryldy. Sosyn ońǵa. Sosyn solǵa. Sosyn ońǵa. Taǵy ońǵa. Odan solǵa. Qoıannyń inindeı ár baǵytqa bir qashyp, aıqysh-uıqysh shımalanǵan joldar.
— Charlı, qolymnan aırylmaı ustap al, — dep sybyrlady Djo ataı.
— Baıqadyńyzdar ma, soqpaqtardyń bári yldılap barady, — dedi mıster Vońka kidirip. — Biz qazir jerdiń astyna túsemiz. Kásiporynnyń eń mańyzdy bólimderi jer astynda.
— Nege? — dedi bir daýys.
— Jer ústinde oryn jetkiliksiz boldy, — dep jaýap berdi mıster Vońka. — Qazir biz kórýge bara jatqan sehter óte úlken. Olardyń aýmaǵy fýtbol alańynan da keń. Bul álemde ol sehterdi sıǵyza alatyn birde-bir ǵımarat joq. Al jer astynan men ózime keregimshe oryn ala alam. Esh shekteý joq, úńgip kete berýime bolady. — Mıster Vońka ońǵa buryldy. Odan solǵa buryldy. Sosyn taǵy ońǵa buryldy. Soqpaqtar tómen qaraı ydılaǵan saıyn yldılaı tústi.
Kenet mıster Vońka jaltyraǵan temir esiktiń aldyna kep kilt toqtady. Top ta topyrlap tura qaldy. Esikke úlken áriptermen SHOKOLAD SEHİ dep jazylypty.
15. SHOKOLAD SEHİ
Bul — óte mańyzdy seh, — dedi mıster Vońka qaltasynan shyǵarǵan bir baý kilttiń bireýin esiktiń uńǵysyna salyp jatyp. — Bul jerde kásiporynnyń mıy men júregi ornalasqan. Onyń ústine, ózi sondaı kórikti jer. Men jumys ornymnyń kórikti bolǵanyn unatam. Kásiporyndardaǵy suryqsyzdyqty sýqanym súımeıdi. Al, kirińizder! Biraq óte abaı bolyńyzdar, meniń qadirli qonaqtarym! Esten tanyp qalmańyzdar! Tym tolqýǵa bolmaıdy! Sabyr saqtańyzdar!
Mıster Vońka esikti ashty. Bes bala men toǵyz eresek alǵa qaraı lap berdi. Ah, olardyń kózderi qandaı qyzyq kórinispen kezdesti deseńizshi!
Aldarynda — keremet sulý ańǵar. Ańǵardyń eki qaptalynda kókmaısa shóp qaýlap, eteginde úlken qońyr ózen aǵyp jatyr. Ózendi jaǵalaı tik jartastan sarqyrama saryldaıdy. Sarqyramadan jýan-jýan shısha qubyrlar ózenge ıilip salbyraıdy. Qubyrlar, shynynda da, orasan jýan. Kem degende, on eki qubyr ózennen laıly qońyr sýdy soryp, ózderine ǵana belgili bir jaqqa aıdaýda. Shynydan jasalǵandyqtan ishindegi burqyldap aǵyp jatqan suıyq anyq kórinedi, sarqyramanyń sarylyna qubyrlardyń saq-saq-saq saryny qosylady.
Ózen jaǵasynda sylańdaǵan sámbi tal men qandyaǵash, alqyzyl, aqshyl kók sheshek atqan azalıa butalary ósip tur. Jasyl jazırada myńdaǵan sarǵaldaqtar qulpyrady.
— Qarańyzdar, — mıster Vońka altyn jalatqan asataıaǵymen áıdik qońyr ózendi meńzep. — Munyń bári shokolad! Bir tamshysyna deıin túgel eń joǵary sapaly eritilgen ystyq shokolad. Eń joǵary sapaly, birinshi suryp! Bul shokoladpen búkil elimizdegi barlyq vana astaýlaryn toltyryp tastaýǵa bolady. Sondaı-aq, barlyq haýyzdardy toltyrýǵa da jetedi. Keremet á!? Qubyrlarǵa nazar aýdaryńyzdarshy! Olar ózennen shokoladty soryp ap, fabrıkadaǵy basqa bólimderge kereginshe jetkizip beredi. Saǵatyna myńdaǵan galon shokolad aǵady, meniń qadirli balalarym! Myńdaǵan, myńdaǵan galon!
Balalar da, olardyń at-analary da til qatýǵa shamasy kelmeı eseńgirep qaldy. Máńgirip, meńireıip qaldy. Ańtarylyp, ańqıyp qaldy. Olardy kóz aldaryndaǵy ǵajaıyp zor kórinistiń mysy basty. Oryndarynan qozǵalýǵa da shamasy kelmeı sileıip tur.
— Sarqyrama asa mańyzdy qyzmet atqarady, — dedi mıster Vońka áńgimesin jalǵastyryp. — Ol shokoladty aralastyrady. Bulǵaıdy. Ýatyp, pisedi. Sonda shokolad kópirship, jeńildeıdi. Dúnıe júzinde meniń kásipornymnan ózge esh kásiporyn shokoladty sarqyramanyń qýatymen bulǵamaıdy! Alaıda babymen bulǵaýdyń jalǵyz joly — osy! Jalǵyz-aq joly! Sizderge meniń aǵashtarym unady ma? — dedi asataıaǵymen kógerishterdi nusqap. — Butalarym she? Ádemi, ıá!? Suryqsyzdyqqa janym qas ekenin aıtqan bolarmyn. Sondaı-aq, bulardyń bárin jeýge bolady. Árqaısysy ártúrli dámdi nárden jasalǵan. Al, kógalym qalaı eken? Sarǵaldaqtarym men kókoraı shalǵynym qandaı áser berdi? Aıaqtaryńyzdyń astyndaǵy shópti, meniń qadirmendi kishkentaılarym, jaqynda ǵana oılap tapqan jalbyz tatıtyn jumsaq qanttan jasadym. Men ony “svadj” dep atadym. Bir talyn úzip, dámin kórińizder. Keremet tátti.
Qonaqtardyń barlyǵy eńkeıip shópten bir-bir sabaq úzdi, al Ogýstus Glýp bir destesin ýystap bir-aq julyp aldy.
Vaıolet Boýregard shóptiń dámin kórerden buryn aýzyndaǵy dúnıejúzilik rekordty jańartatyn saǵyzyn aldy da, qulaǵynyń artyna uqyptap jabystyryp qoıdy.
— Tamasha eken, ıá, — dedi Charlı sybyrlap. — Sondaı dámdi eken, ıá, ata!?
— Maǵan erik berse, bárin jer edim, — dedi raqat sezimge bólengen Djo ataı yrjıyp. — Sıyr qusap tórt aıaqtap turyp ap, osy kógaldaǵy shóptiń bireýin de qaldyrmaı jep qoıar em.
— Sarǵaldaqtardyń da dámin kórińizder, — dedi mıster Vońka. — Ol tipti ǵajap!
Kenet tóńirek bireýdiń qýana shyńǵyrǵan daýysyna tunyp qaldy. Shyńǵyryp turǵan Verýka Solt edi. Saýsaǵyn ózenniń arǵy jaǵyna qaraı shoshaıtady.
— Qarańdar! Ana jaqqa qarańdar! Ol ne? Qımyldaıdy! Júrdi! Tıtimdeı kisi! Tıtimdeı adam! Sarqyramanyń ber jaǵynda tur!
Qonaqtar sarǵaldaq terýdi toqtatyp, ózenniń ar jaǵyna ańyraıdy.
— Verýka ras aıtady, ata, — dedi Charlı de tań-tamasha bop. — Quıtaqandaı adam! Kórdińiz be?
— Kórip turmyn, Charlı, — dedi atasy kóterińki daýyspen.
Osy kezde jurttyń bári birdeı dabyrlasa jóneldi.
— Ózderi ekeý eken!
— O, toba, shynynda da solaı!
— Ekeýden de kóp. Bir, eki, úsh, tórt, bes!
— Munda ne istep júr?
— Qaıdan keldi eken?
— Bular kim ózi?
Jaqynyraq kórý úshin balalar da, ata-analar da ózenniń jaǵasyna qaraı júgire jóneldi.
— Túrleri bir qyzyq!
— Boılary meniń tizemnen ǵana keledi.
— Úrpıgen uzyn shashtaryn qara!
Kishigirim qýyrshaqtaı ǵana quıtaqandaı adamdar da istep jatqan jumystaryn toqtatyp, ózenniń arǵy betindegi kisilerge ańyraıa qaldy. Bireýi balalardy saýsaǵymen shoshaıtyp kórsetti de, qasyndaǵylarǵa birdeńe dep sybyrlap edi, barlyǵy syqylyqtap kúle jóneldi.
— Bular shyn adam emes shyǵar, — dedi Charlı.
— Árıne, shyn adam, — dedi mıster Vońka. — Bul — ýmpa-lýmpa degen halyq.
16. ÝMPA-LÝMPA
— Ýmpa-lýmpa degen halyq, — dedi bári bir daýyspen qaıtalap. — Ýmpa-lýmpa degen halyq.
— Lýmpalándıa atty elden shaqyrtyp aldym, — dedi mıster Vońka maqtanyshpen.
— Jer betinde ondaı el joq, — dedi mıssıs Solt.
— Ǵafý etińiz, hanym, alaıda...
— Mıster Vońka, — dedi mıssıs Solt, — men geografıa pániniń muǵalimimin...
— Olaı bolsa, bilimińiz tolyǵa túsetin boldy, — dedi mıster Vońka. — Oh, ol bir óte nashar el eken! Asa qaterli hornsvogler, snossvonger degen jyrtqysh aıýandar men vońdýdl atty jeksuryn maqulyqtar qujynaǵan ıt tumsyǵy ótpeıtin jýnglıden ózge dáneńesi joq. Bir vońdýdl tańerteńgilik on ýmpa-lýmpa jep, qosymsha tamaq izdep taǵy qaıtyp keledi eken. Men ol elge saıahattap, aǵash úıde turatyn kishkentaı ýmpa-lýmpalarmen kezdestim. Olar hornsvogler, snossvonger jáne vońdýdldardan jasyrynyp, tal basynda ómir súrýge májbúr eken. Ýmpa-lýmpalardyń jalǵyz qoregi — jasyl qyryqaıaqtar, qyryqaıaqtyń júrek aınytar dámin tatymdyraq etý úshin olar tańnyń atysy, kúnniń batysy aǵash órmelep qyzyl qońyz, evkalıpt japyraǵy, boń-boń aǵashynyń butalaryn teredi eken. Bulardyń da dámi ońyp turǵan joq, biraq qyryqaıaq etinen jıirkenishti emes. Beıshara ýmpa-lýmpalar! Olar tamaq ataýlynyń ishinen kakao dánin qatty baǵalaıdy eken. Biraq oǵan qoldary jetpeıdi! Jylyna úsh nemese tórt kakao dánin tapsa, soǵan máz. Biraq sol taǵamdy qalaı ańsaıdy deseńizshi! Kakao dánin jatsa túsinde kórip, kúni boıy áńgime etedi. Ýmpa-lýmpa ataýlyǵa “kakao” dep aıtsań bolǵany, aýzynan silekeıi shubyryp kete barady. Kakao dáni, — dedi mıster Vońka áńgimesin jalǵastyryp, — kakao aǵashynyń jemisi, shokolad ataýlynyń bári sodan jasalady. Kakao dáninsiz shokolad jasaýǵa bolmaıdy. Kakao dáni degenimizdiń ózin shokolad dep túsiný kerek. Men ózim óndiriste apta saıyn mıllıardtaǵan kakao dánin jaratam. Sonymen, ne kerek, qymbatty balalar, ýmpa-lýmpalardyń osy taǵamǵa erekshe qushtar ekenin estı sala, men olardyń aǵash basyndaǵy aýylyna órmelep baryp, taıpa kóseminiń úıine bas suqtym. Aryp-ashqan ol beıshara bir tabaq myjylǵan qyryqaıaq etin ózin-ózi qyshtap jep otyr eken.
— Beri qarańyz, — dedim men (árıne, aǵylshyn tilinde emes, ýmpa-lýmpa tilinde sóılep) — beri qarańyz, eger siz jáne sizdiń halqyńyz meniń elime kelip, meniń fabrıkamda jumys jasaıtyn bolsa, kakao dánin qajetterińizshe beremin. Kakao meniń qambalarymda taý-taý bop úıilip jatyr. Tamaqqa otyrǵan saıyn kakao dánin jeýlerińizge bolady. Aýzy-muryndaryńyzdan shyqqansha jeńizder. Qalasańyzdar, jalaqylaryńyzdy da kakao dánimen tóleıin.
— Shyn aıtasyz ba!? — dedi ýmpa-lýmpa taıpasynyń kósemi oryndyǵynan atyp turyp.
— Árıne, shyn aıtam, — dedim men. — Sondaı-aq shokolad ta jeısizder. Ol kakaodan anaǵurlym dámdi, sebebi onyń quramynda sút pen qant bar.
Mástek qýanǵanynan aıqaı sap, bir tabaq myjylǵan qyryqaıaq etin aǵash basyndaǵy úıiniń terezesinen laqtyryp jiberdi. —Kelistik! — dedi ol. — Júrińiz! Kettik!
Sodan men olardy áıel, bala-shaǵasymen bireýin de qaldyrmaı, kememe tıep aldym. Ol ońaı boldy. Búıirinde tesigi bar úlken-úlken qoraptarǵa salyp edim, bári erkin sıyp ketti. Ózderi keremet eńbekqor eken. Qazir bári aǵylshynsha sóıleı alady. Bı bılep, án salǵandy unatady. Únemi án shyǵaryp júredi. Búgin birneshe ret án estıtin shyǵarsyzdar. Biraq, eskerte keteıin, qýaqy halyq. Qaljyńy taýsylmaıdy. Áli sol jýnglıdegideı kıinedi. Ózderiniń qalaýy solaı. Erkekteri kıik terisin jamylady. Áıelderi ústerine japyraq japsyrady. Balalary jalańash júre beredi. Áıelder jaǵy ústerindegi japyraqty kún saıyn jańartyp otyrady.
— Áke! — dep aıqaı saldy Verýka Solt (aıtqanyn únemi oryndatatyn qyz), — Maǵan ýmpa-lýmpa kerek! Sen maǵan ýmpa-lýmpa satyp áper! Dál qazir tap! Ony úıge alyp ketem! Tez bol, áke! Maǵan ýmpa-lýmpa alyp kel!
— Qoıa turshy, janym! — dedi Verýkanyń ákesi. — Mıster Vońkanyń sózin bólmeıik.
— Maǵan ýmpa-lýmpa kerek! — dep shyńǵyrdy Verýka.
— Jaraıdy, Verýka, jaraıdy. Biraq dál qazir emes. Shydaı tur. Keshke deıin bireýin satyp áperermin.
17. OGÝSTUS GLUPTY QUBYR JUTTY
— Ogýstus! — dep aıqaı saldy osy kezde mıssıs Glýp. — Ogýstus! Altynym! Munyń bolmaıdy!
Óziń de sezip otyrǵandaı, Ogýstus Glýp toptan aqyryn synalap shyqty da, ózen jaǵasyna tizerleı otyra qap, ystyq shokoladty alaqanymen kósip, jyldam-jyldam syńǵytyp iship jatqan bolatyn.
Mıster Vońka jalt burylyp Ogýstus Glýptyń ne istep jatqanyn kórgende jan ushyra aıqaı saldy: — Tıispe! Ogýstus, ótinem, tıispe! Ármen tur! Oǵan qol tıgizýge bolmaıdy!
— Ogýstus! — dedi mıssıs Glýp ta yshqyna. — Saǵan ne dep tur! Janyńnyń barynda qaıt beri!
— Kúshti eken! — dedi Ogýstus sheshesiniń de, mıster Vońkanyń da sózin qulaǵyna ilmesten.— Shirkin shelek bolǵanda ǵoı, simirip ishetin!
— Ogýstus! — Mıster Vońka bir ornynda tura almaı tyqyrshyp, asataıaǵyn sermep-sermep qoıady. — Keri qaıt! Shokoladty bylǵaıtyn boldyń!
— Ogýstus! — dep aıqaılady mıssıs Glýp.
— Ogýstus! — dep aıqaılady mıster Glýp.
Alaıda Ogýstus alyp asqazanynyń talabynan ózge eshteńeni estimeıtin syńaıly. Jerge etbetinen jata qap, ózendi ıtshe jalap jatyr.
— Ogýstus! — dedi mıster Vońka janushyra. — Seniń murynboǵyń mıllıondaǵan adamnyń shokoladyna tamatyn boldy ǵoı!
— Abaıla, Ogýstus! — dedi mıster Glýp. — Ózenge tym jaqyndap kettiń.
Mıster Glýp bilgendeı aıtqan eken. Kenet shańq etken, sosyn sholp etken dybys shyqty da Ogýstus Glýp ózenge qulap, bir sátte qop-qońyr aıdynǵa batyp joq boldy.
— Qutqaryńdar! — Qany qashyp appaq bop ketken mıssıs Glýp qolshatyryn árli-berli bulǵaıdy. — Sýǵa batyp ketetin boldy! Bir metr de júze almaıdy! Qutqaryńdar balany! Qutqaryńdar!
— Endi qaıttik, kempir!? — dedi mıster Glýp. — Meniń kıimimdi bylǵaýǵa bolmaıdy! Birkıer kostúmimdi kıip shyqqam!
Ogýstus Glýptyń shokoladqa boıalǵan qop-qońyr basy ózen aıdynynda qylt etip bir kórindi. — Qutqaryńdar! Kómektesińder! Qutqaryńdar! — dep baqyryp jatty ol. — Meni aýlap alyńdar!
— Neǵyl dep tursyń? — dedi mıssıs Glýp mıster Glýpke jekip. — Birdeńe isteseńshi!
— Birdeńe istep jatyrmyn ǵoı! — dedi kıimin sheship, ózenge súńgýge daıyndalyp jatqan mıster Glýp. Biraq bul kezde sorly balany ózenniń ishinde jatqan jýan qubyrlardyń biri óziniń aýzyna qaraı sora tartyp bara jatqan bolatyn. Sóıtkenshe bolǵan joq, bir áleýetti ıirim kep balany sýdyń astyna tartyp aldy da, qubyrdyń aýyzyna qaraı ıterip jiberdi.
Jaǵadaǵy jurt balanyń endi qaı jerden shyǵatynyn kútip, demderin ishine tartyp tyna qaldy.
— Áne ketip bara jatyr! — dedi bireý joǵaryǵa qaraı saýsaǵyn shoshaıtyp.
Rasynda da, qu byr áınekten jasalǵandyqtan, Ogýstus Glýptyń torpedo qusap joǵaryǵa basymen top ete atylyp túskeni anyq kórindi.
— Kómektesińder! Óltirip jatyr! Polısıa! — dep baj ete qaldy mıssıs Glýp. — Ogýstus! Janyńnyń barynda qaıt beri! Qaıda bara jatyrsyń?
— Anaý qubyrdyń keńin aıtsańshy Ogýstusty sıdyryp jibergen! — dedi mıster Glýp.
— Qubyr keń emes, — dedi Charlı Bakket. — Qarańyzdar, baıaýlaı bastady!
— Shynynda da,— dedi Djo ataı.
— Qazir tirelip qalatyn shyǵar, — dedi Charlı.
— Men de solaı oılaımyn, — dedi Djo ataı.
— Oı, tyǵyndalyp qaldy! — dedi Charlı.
— Qarny jibermeı tur, — dedi mıster Glýp.
— Qubyrdy túgel bitep tastady! — dedi Djo ataı.
— Qubyrdy syndyryp tasta! — dedi qolshatyryn tynymsyz bulǵap turǵan mıssıs Glýp aıqaılap. — Ogýstus, aldaǵy jerden tez shyq!
Balanyń qaltarys-bultarysynan ótip ketken shokolad ary qaraı tamshylap quıylyp jatyr, al arqa tusyna jınalǵany tegeýrindi massaǵa aınalyp, semiz deneni qubyrdyń moınyna qaraı ıtermeleı tústi.
— Oıbaı, balany qaıda alyp ketti? Myna qubyr qaıda quıýshy edi? Tezdetińder! Órt sóndirýshilerdi shaqyryńdar!
— Sabyr etińiz, hanym! Qorqatyn dáneńe de joq! — dedi mıster Vońka mıssıs Glýpty tynyshtandyrýǵa tyrysyp. — Ogýstus az-maz saıahattap kelýge ketti, bar bolǵany sol ǵana. Óte qyzyqty, qysqa ǵana saıahat. Áli-aq aman-esen oralady, kórińiz de turyńyz.
— Ol qalaısha aman-esen oralady!? — dep shap ete qaldy mıssıs Glýp. — Bes sekýndtyń ishinde zefırge aınaldyrady da jiberedi.
— Olaı bolýy múmkin emes! Mıǵa sımaıdy! Qısynǵa kelmeıdi! Sizdiń balańyz eshqashan da zefırge aınalmaıdy!
— Ony siz qaıdan bilesiz!?— dep shapshydy mıssıs Glýp.
— Sebebi ol qubyr zefır jasaıtyn jerge barmaıdy! Ogýstus saıahattap ketken qubyr shokoladpen qaptalǵan, qulpynaı dámdi pomadka jasaıtyn sehke barady.
— Olaı bolsa, meniń balamnan shokoladpen qaptalǵan, qulpynaı dámdi pomadka jasaıdy! — dep zar jylady mıssıs Glýp. — Qaıran bozdaǵym-aı! Erteń seni dúkenderde kılolap satatyn boldy-aý!
— Boljamyń durys! — dedi mıster Glýp.
— Durys ekenin ózim de bilem, — dedi mıssıs Glýp.
— Qaljyńdaýǵa shama joq, — dedi mıster Glýp.
— Mıster Vońka olaı oılamaıtyn sıaqty. Túrin qarashy óziniń! İshek-silesi qatyp kúlip tur! Meniń balam qubyrǵa ketip jatqanda qaı betińizben kúlesiz! Qubyjyq dese! — Mıssıs Glýp qolshatyrymen mıster Vońkany nuqyp-nuqyp aldy. — Siz, ne, muny oıyn kórip tursyz ba? Meniń balamdy sizdiń pomadka jasaıtyn sehińizdiń jutyp qoıǵany siz úshin, ne, kúlkili jaǵdaı ma?
— Balańyzǵa dáneme de bolmaıdy, — dedi mıster Vońka kúlkisin tyıa almaı.
— Bolady! Ol shokoladpen qaptalǵan pomadkaǵa aınalady! — dedi mıssıs Glýp shap etip.
— Men ondaıǵa jol bermeımin, — dedi mıster Vońka da daýysyn kóterip.
— Nege? — dedi mıssıs Glýp yshqynyp.
— Sebebi onyń dámi jaman bolady, — dedi mıster Vońka. — Ózińiz kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi. Ogýstustyń dámi tatıtyn, shokoladpen qaptalǵan Glýp! Ondaı tamaqty eshkim satyp almaıdy!
— Alǵanda qandaı! Talasyp-tarmasyp alady! — dedi mıster Glýp ashýlanyp.
— Men ol týraly oılaǵym da kelmeıdi! — dedi mıssıs Glýp bajyldap.
— Men de, — dedi mıster Vońka. — Jáne de, madam, balańyzdyń esen-aman ekenine esh kúmándanbańyz.
— Esen-aman bolsa osy ýaqytqa deıin qaıda júr? — dedi mıssıs Glýp betten alyp. — Dál qazir ertip aparyńyz meni oǵan!
Mıster Vońka buryldy da, saýsaqtaryn shyrt-shyrt-shyrt etkizip úsh ret shyrtyldatyp edi, ǵaıyptan bir ýmpa-lýmpa paıda bolyp, onyń qasyna kep tura qaldy. Ýmpa-lýmpa marjandaı ádemi tisterin kórsetip jymıdy da, basyn ıip taǵzym jasady. Alqyzyl júzi albyrap, uzyn qońyr-sary shashy altyndaı jaltyraıdy, boıy mıster Vońkanyń tizesinen ǵana keledi. Iyǵynan asyra buǵy terisin jamylypty.
— Bylaı et, — dedi mıster Vońka tıtimdeı adamǵa eńkeıe qarap. — Mıster Glýp pen mıssıs Glýpty pomadka sehine ertip aparyp, balalaryn taýyp alýǵa kómektes. Ol qubyrǵa túsip ketti.
Ýmpa-lýmpa mıssıs Glýpke jalt qarady da syqylyqtap kúle jóneldi.
— Tynysh! — dedi mıster Vońka. — Ózińdi-óziń usta! Sabyr saqta! Mıssıs Glýp muny kúlkili jaǵdaı dep oılamaıdy.
— Durys aıtasyz! — dedi mıssıs Glýp.
— Birden pomadka sehine ertip apar, — dedi mıster Vońka ýmpa-lýmpaǵa, — sol jerde qolyńa uzyn taıaq alyp, shokolad shaıqaıtyn bóshkeniń ishin túrtkilep qara. Men onyń sol jerden tabylatynyna senimdimin. Jaqsylap izde! Tezdet! Eger ol shokolad shaıqaıtyn bóshkeniń ishinde tym uzaq jatyp qalsa, pomadka qaınatatyn qazanǵa quıylyp ketýi múmkin, naǵyz masqara sonda bolady! Meniń pomadkam jeýge jaramaı qalady.
Mıssıs Glýp bulqan-talqany shyǵyp ashýlandy.
— Oınap aıtamyn! — dedi mıster Vońka kúlkisin murtyna áreń jasyryp, — Ǵafý ótinem! Keshire kórińiz! Saý bolyńyz, mıssıs Glýp! Saý bolyńyz, mıster Glýp! Kóriskenshe!
Mıster Glýp pen mıssıs Glýp jáne olardyń kishkentaı qurmetti qaraýyly tez jolǵa attanyp ketti, sol kezde ózenniń arǵy betinde turǵan bes ýmpa-lýmpa ári-beri adymdap, sekirip, bılep, kishkentaı dańǵyralaryn qatty-qatty ura bastady. “Lýp-lýp! Ogýstus Glýp” dep taqpaqtady olar. “Lýp-lýp! Ogýstus Glýp!
— Ata! — dedi Charlı daýystap. — Tyńdańyzshy! Analar ne istep jatyr!
— Tssss! — dedi Djo ataı sybyrlap. — Olar bizge án aıtyp bereıin dep jatyr!
Ogýstus Glýp degen ashqaraq qomaǵaı
Jer jahandy jalmap jedi, tonady-aı!
Jasasa da ol bul ómirde qansha myń
Túk istemed paıdasyna barshanyń.
Ol eshkimge esh jaqsylyq etpedi.
Qaljyńǵa da óresi onyń jetpedi.
Biz sondyqtan oǵan jaılap jaqyndap,
Ustaımyz da abaımenen taqymdap.
Kópshiliktiń ıgiligine jaraıtyn
Zat jasaımyz súısinispen qaraıtyn.
Ne qýyrshaq, ne átkenshek, máselen,
Dep júrgenbiz ne dop, ne gúl áseri — em.
Biraq, biraq, bul aqymaq alańsyz.
Bastan-aıaq bolyp shyqty jaramsyz.
Aýzymyzǵa sap kórip ek bastaýda.
Májbúr boldyq tez túkirip tastaýǵa.
Sosyn dereý raıymyzdan qaıtyp,
“ Ýaqyt boldy! Nar táýekel! ” aıtyp
Bolashaqta qondyrý úshin tuǵyrǵa.
Sheshtik ony jiberýge qubyrǵa.
Ogýstus onda talaı qyzyq kóredi
Bir bólmeni arnaıy oǵan bóledi.
Kondıterlik agregatqa salynad.
Sál basqartyp, sál ózgertip alynad.
Dońǵalaqtar baıaý-baıaý aıdalap,
Ótkir tister shaınap-shaınap maıdalap
Júz pyshaqpen týrap juqa hám tegis
Qosylady qant pen qaımaq, dámdegish.
Qaınatylad ketpeıinshe bý bolyp
Boıyndaǵy bar aramdyq, ý boryq.
Endi mine! Qarańyzdar! Ǵajaıyp!
Ogýstustyń salmaǵy kóp azaıyp
Taralypty, qaralypty, arypty,
Ájeptáýir jónge kelip qalypty.
Jurttyń bári ony qatty unatyp
Júretin bopty endi udaı suratyp.
Suryptalǵan súıkimdi de sáttini
Kim jek kórsin endi mundaı táttini!
— Ýmpa-lýmpa halqy án aıtqandy unatady dep em ǵoı! — dedi mıster Vońka. —Hoshyń keledi! Súısinip qalam! Alaıda sizder olardyń bir sózine de senbeńizder! Bári de oıdan shyǵarylǵan!
— Ýmpa-lýmpalar shynynda da qaljyńdap tur ma, ata? — dep surady Charlı.
— Álbette, — dep jaýap berdi atasy. — Bul olardyń qaljyńy bolýy kerek. Menińshe solaı. Al, sen qalaı oılaısyń?
18. SHOKOLAD ÓZENİMEN YLDILAÝ
— Kettik! — dedi mıster Vońka. — Qane, tezirek! Kelesi bólimge attanaıyq! Ogýstus Glýpty ýaıymdamaı-aq qoıyńyzdar! Ol din aman. Únemi solaı bolady. Saıahatymyzdy endi qaıyqqa minip jalǵastyramyz. Áne, qaıyǵymyzdyń ózi de jaqyndap qaldy!
Osy mezete jyp-jyly shokolad ózeninen kóterilgen býly tuman arasynan alqyzyl tústi ǵajaıyp qaıyq shyǵa keldi. Bul ejelde vıkıńgter minetin qaıyqtar sıaqty tumsyǵy men art jaǵy bıik, eskekti qaıyq edi, onyń kózdi shaǵylystyra jarqyldaǵan sulbasyna qarap alqyzyl tústi móldir shıshadan jasalǵan ba dep dep qalasyń. Qaıyq jaǵaǵa jaqyndaǵanda qonaqtar onyń eki qaptalyndaǵy esepsiz kóp eskekterdi jypyrlaǵan ýmpa-lýmpalar esip otyrǵanyn, ár eskekke kem degende on ýmpa-lýmpadan keletinin baıqady.
— Bul meniń jekemenshik ıahtam! — dedi mıster Vońka maqtanyshtan júzi bal-bul jaınap. — Naýattan jasadym! Ádemi, ıá! Aıdyndy tile júzýin qarańyzdarshy!
Alqyzyl naýat qaıyq ózen jaǵasyna syrǵanaı kep toqtady. Bir júz ýmpa-lýmpa eskekterine súıene qap, qonaqtarǵa tamashalaı qarady. Sosyn ózderine ǵana belgili bir sebeppen dý kúldi.
— Bular nege kúlip jatyr? — dep surady Vaıolet Boýregard.
— O, oǵan nazar aýdarmaı-aq qoıyńyzdar! — dedi mıster Vońka. — Ýmpa-lýmpa — kúlekesh halyq. Bularǵa ómirdeginiń bári kúlkili kórinedi. Káne, barlyqtaryńyz qaıyqqa minińizder! Qane, qane! Tezdeteıik!
Qonaqtardyń barlyǵy jaıǵasyp bolǵanda ýmpa-lýmpalar qaıyqty jaǵadan ıterip jiberdi de, ózendi yldılaı zymyratyp ese jóneldi.
— Eı, ana jerdegi bala! Maık Tıvı! — dep aıqaı saldy mıster Vońka. — Qaıyqty tilińmen jalamashy! Sire bop qalady!
— Áke! — dedi Verýka Solt. — Maǵan osyndaı qaıyq kerek! Týra mıster Vońkanykindeı alqyzyl naýat qaıyq satyp áper! Jáne ony ýmpa-lýmpalar esetin bolsyn, sosyn qaıyq júzetin shokolad ózeni kerek, sosyn taǵy anandaı ne satyp áper...
— Bul qyzdy jaqsylap sabap turatyn taıaq satyp áperý kerek, — dedi Djo ataı Charlıge sybyrlap. Ol nemeresimen qaıyqtyń art jaǵyna jaıǵasqan edi. Bala atasynyń súıekti aryq qolynan tas qyp ustap alypty. Tóbesi kókke eki-aq eli jetpeı tur. Osy sátke deıin kórgen shokolad ózeni, sarqyrama, jýan sorǵysh qubyrlar, jalbyz tatyǵan tátti kókoraı, alqyzyl sulý qaıyq, ýmpa-lýmpalar, mıster Vońka — bári-báriniń ǵajaıyptyǵy sonshalyq, Charlı bul jerde tańdandyratyn basqa nárse qaldy ma eken dep oılaı bastady. “Endi qaıda kele jatyrmyz? Taǵy ne kóremiz? Kelesi jerde qandaı oqıǵany bastan keshemiz?”
— Keremet, ıá! — dedi qarıa nemeresine kúlimsirep.
Charlı basyn ızep jymıdy.
Kenet Charlıdiń arǵy qaptalynda otyrǵan mıster Vońka eńkeıip, oryndyqtyń astyndaǵy qoraptan úlken saptyaıaq aldy da, ózennen shokolad toltyryp Charlıge usyndy. — Mynany ishshi. Saǵan paıdaly. Óte júdeý kórinedi ekensiń.
Sosyn ekinshi saptyaıaqty toltyryp Djo ataıǵa berdi.
— Siz de ishińiz. Azyp ketipsiz. Úıde tamaqtyń mánisi bolmaı júr me?
— Iá, onsha emes, — dedi Djo ataı.
Charlı saptyaıaqtan urttady, jyly qoıý shokolad óńeshinen tómen qaraı júgire jónelgende balanyń basynan aıaǵyna deıingi búkil denesi keremet raqatqa bólenip, kóńilin sheksiz baqyt sezimi bıleı jóneldi.
— Qalaı, unady ma? — dep surady mıster Vońka.
— Tamasha eken! — dedi Charlı.
— Men dámin tatqan shokoladtardyń ishindegi eń qoıýy, eń táttisi — dedi Djo ataı ernin jalap.
— Sarqyramanyń qýatymen aralastyrǵanda sondaı bolady, — dedi mıster Vońka.
Qaıyq yldılaı tústi. Ózen jińishkere bastady. Alda qarańǵy týnel sıaqty orasan jýan qubyr qarańdady da, ózen túgeldeı soǵan kirip ketti. Ózenmen birge qaıyq ta kirdi. Mıster Vońka ushyp turyp: — Ese túsińder! — dedi asataıaǵymen aýany ári-beri sermeı daýystap. — Alǵa! Jyldam! — Ýmpa-lýmpalar óte qatty eskendikten qaıyq tas qarańǵy týnelde oqtaı zýyldady, jolaýshylar ishekterin tarta shyńǵyrdy.
— Bular joldy qalaı sezip tabady? — dedi Vaıolet Boýregard qarańǵyda sháńkildep,
— Bular joldy qalaı sezip tabady? — dedi mıster Vońka saqyldaı kúlip.
Bular joldy qalaı sezip tabady?Qaı baǵytta myna ózen aǵady?
Qaı baǵdarmen qaıyq júzip barady?
Suraqtardyń joq eshqandaı jaýaby.
Kózge túrtse kórinbeıtin qarańǵy
Jón biletin jan kórinbeıd jaramdy
Úreı bıledi myna otyrǵan jarandy.
Eskekshiler sózge óte sarań-dy
Bul dúnıemen alshaqtatyp arańdy
Óshirýge asyǵady qarańdy.
— Mynaý, sirá, aqylynan aljasqan bolar! — dedi osy kezde bir balanyń ákesi qatty seziktenip, ózge ata-analar da qorqynyshtaryn jasyra almaı ý-shý boldy:
—Jarymes!
— Esalań!
— Jutyp alǵan!
— Jyndysúreı!
— Esýas!
— Kelesaý!
— Esersoq!
— Jynsoqqan!
— Myljyń!
— Delquly!
— Báńgi!
— Qoıanshyq! — desip jatty tus-tustan jamyrap.
— Joq, ol qoıanshyq emes! — dedi Djo ataı olarǵa qarsy ýáj aıtyp.
— Shamdy jaǵyńdar! — dep buıyrdy mıster Vońka. Myńdaǵan sham jarq etip, týneldiń ishi samaladaı jaryq bolǵanda Charlı ózderiniń birde-bir daq túspegen appaq qabyrǵalary kókpen talasqan nán qubyrdyń ishinde ketip bara jatqandaryn kórdi. Shokolad ózeni qubyrǵa asqan jyldamdyqpen kep kirip jatyr, ýmpa-lýmpalar janyn sala esip, qaıyq oqtaı zýyldap keledi. Qaıyqtyń art jaǵyndaǵy mıster Vońka eskekshilerge odan da beter shapshańdata túsýdi buıyryp, birese turyp, birese otyrady. Alqyzyl qaıyqqa minip, appaq týneldiń ishinde shokolad ózenimen quıǵyta júzgen oǵan qatty unaıtyn sıaqty, saqyldaı kúlip, qoldaryn shapalaqtap, “qalaı á!?” degendeı jolaýshylaryna qarap-qarap qoıady.
— Ata, anany qara! — dedi Charlı kóterińki daýyspen. — Qabyrǵada esik bar eken! — Týnel qabyrǵasyndaǵy jasyl esik ózen deńgeıinen sál ǵana bıik ornalasqan. Qaıyqtaǵylar onyń tusynan ótip bara jatyp № 54-QAMBA. KREMDER: BALQAIMAQ KREM, QAMSHYLANǴAN KREM, SHEGİRGÚL KREMİ, KOFE KREMİ, ANANAS KREMİ, VANIL KREMİ, SHASH KREMİ degen jazýlardy oqyp úlgerdi.
— Shash kremi deıdi!? — dedi Maık Tıvı tańdanyp. — Sonda ne, shokoladqa shash kremin qosasyzdar ma?
— Jyldamyraq esińder! — dedi mıster Vońka. — Qısynsyz suraqtarǵa jaýap beretin ýaqyt joq!
Olar endi qara esiktiń janynan ótip bara jatty. Onda №71-QAMBA. QAMSHYLAR: UZYNDARY MEN QYSQALARY, JÝANDARY MEN JİŃİSHKELERİ dep jazylypty.
—Qamshy!? — dedi bul joly Verýka Solt. — Ol ne úshin kerek?
— Kremdi qamshylaý úshin, árıne, — dep jaýap berdi mıster Vońka. — Kremdi qamshysyz qalaı qamshylaısyz!? Qamshymen qamshylanbaıynsha qamshylanǵan kremdi qamshylanǵan krem dep ataýǵa bolmaıdy. Tún ortasynda ormannan urlap ákep pisirgen jumyrtqa ǵana “pashot jumyrtqa” dep atalatyny sıaqty. Jyldamyraq esińizder!
Bul kezde qaıyq sary esiktiń janynan ótip bara jatty. Onda №77-QAMBA. DÁNDERDİŃ NESHE TÚRİ: KAKAO DÁNİ, KOFE DÁNİ, JELE DÁNİ JÁNE DÁNİKKENDERDİŃ DÁNİ dep jazylypty.
— Dánikkenderdiń dáni qandaı bolady? — dedi Vaıolet Boýregard tańdanǵanyn jasyra almaı.
— Siz sıaqty bolady, — dedi mıster Vońka. — Sóz talastyryp jatýǵa ýaqyt joq. Tezdetińizder! Tezdetińizder! — Biraq osydan bes sekýnd óte aldan qyp-qyzyl esik kóringende ol altyn jalatqan asataıaǵymen aýany sermep-sermep: — Qaıyqty toqtatyńyzdar! — dedi.
19. ÓNERTAPQYSHTYQ BÓLİM. MÁŃGİLİK MÁMPÁSI JÁNE SHASH ÓSİRETİN IRIS KÁMPIT
Mıster Vońka “Qaıyqty toqtatyńyzdar!” dep buıyra sala ýmpa-lýmpalar eskekterin ózenge tiginen suqty da, sýdy jyldam-jyldam keıin ıterdi. Qaıyq toqtaı qaldy. Ýmpa-lýmpalar ony qyzyl esiktiń aldyna taqap baılady. Esikte ÓNERTAPQYSHTYQ BÓLİM. QUPIA. KİRÝGE BOLMAIDY dep jazylypty. Mıster Vońka qaltasynan kilt aldy da, qaıyqtan ary qaraı asylyp, kiltti esiktiń uńǵysyna saldy.
— Bul — búkil fabrıkadaǵy eń mańyzdy bólim, — dedi ol. — Kondıter salasynda men oılap tapqan asa qundy ıdeıalardyń bári osy bólimde iske asyrylady. Fıkkelgrýber degen qyrt bul jerge úsh mınýtqa kirýge ruqsat alý úshin aldyńǵy tisin julyp berer edi. Prodnoz ben Slıgvort jáne basqa da shokolad jasaýshy alaıaqtar de súıter edi. Al, endi meni muqıat tyńdańyzdar! Eshteńeni ustaýǵa, eshteńeni búldirýge, eshteńeniń dámin tatýǵa bolmaıdy! Kelistik pe?
— Kelistik! Kelistik! — dedi balalar bir daýyspen. — Eshteńege tıispeımiz!
— Osy ýaqytqa deıin, — dedi mıster Vońka. — bul bólimge kirýge eshkimge, tipti ýmpa-lýmpalarǵa da ruqsat etilmegen. — Ol esikti ashty da, qaıyqtan sekirip tústi. Tórt bala men olardyń ata-analary da mıster Vońkanyń artynan ilesti.
— Eshteńege qol tıgizbeńizder! Eshteńeni qaǵyp ketpeńizder! — dedi mıster Vońka taǵy da ashshy daýyspen eskertip.
Charlı Bakket at shaptyrym úlken bólimdi barlaı qarady. Ertegilerde aıtylatyn mystan kempirdiń as úıi sıaqty eken. Úlken peshtiń ústinde shógender burqyldap, sháýgimder shyjyldap, baqyrlar byjyldap, túsiniksiz temir mehanızmder tarsyldaýda; qabyrǵalar men shańyraqty túgel qubyrlar torlapty, tóńirekti tutas hosh ıis jaılap alǵan.
Mıster Vońka ádettegiden de beter rýhtanyp ketti, qonaqtar bul onyń eń jaqsy kóretin bólimi ekenin túsindi. Ol Krısmas meıramy kezinde syılyqtarynyń qaısysyn birinshi asharyn bilmegen baladaı shógender men qondyrǵylardyń arasynda alaqtap ary-beri júgirip júr. Bir úlken qazannyń qaqpaǵyn ashty da, býyn ıiskep kórdi, sosyn júgirip baryp bir qazanǵa saýsaǵyn batyryp, qoımaljyń sary sozylyńqy suıyqtyń dámin tatty, odan soń bir mehanızmniń janyna kelip bes-alty shúmekti birese olaı, birese bulaı burady, odan baryp bir dáý bý peshtiń shısha esigine tesile úńilip, onyń ishinen kórgenine qoldaryn ysqylap, saqyldaı kúlip máz-meıram boldy. Sosyn “fat-fat-fat-fat” dep turǵan jarqyraǵan kishi-girim mehanızmniń janyna jetip bardy, ár “fat” degen saıyn mehanızmnen bir túıir jasyl mármár tas atyp shyǵyp, edende turǵan sebetke túsip jatyr. Onyń ne zat ekenin kim bilgen, biraq mármarǵa uqsaıdy eken.
— Máńgilik mámpásı! — dedi mıster Vońka maqtanyshpen. — Álemde birinshi ret oılap tabyldy! Men bul mámpásıdi ata-anasy tátti-dámdige az aqsha beretin balalar úshin jasadym. Máńgilik mámpásıdi aýzyńa salyp sora ber, sora ber, sora ber, sora ber, sora ber — eshqashan kishireımeıdi!
— Saǵyz sıaqty! — dedi Vaıolet Boýregard.
— Saǵyz sıaqty emes, — dedi mıster Vońka. — Saǵyz — shaınaý úshin jaratylǵan, al máńgilik mámpásıdi shaınamaq bolsańyz, tisińizdi syndyryp alasyz! Bul mámpásı eshqashan kishireımeıdi! Eshqashan erip joq bolmaıdy! ESHQASHAN DA! Meniń dittegen maqsatym solaı! Dál qazir kelesi esiktegi Synaq bóliminde bir mámpásı synaqtan ótýde. Ony bir ýmpa-lýmpa soryp kórýde. Kúni-túni damyl tappaı sorǵanyna bir jyldaı ýaqyt bop qaldy, mámpásı áli sol bastapqy qalpynda.
— Al, endi anda baraıyq, — mıster Vońka qarama-qarsy qabyrǵaǵa qaraı sekire adymdap, — men munda ırıs kámpıtiniń múlde jańa túrin oılap shyǵarýdamyn. — Ol úlken kastróldiń janyna kep toqtady. Kastróldiń ishinde kúlgin tústi qoımaljyń sirne burqyldap qaınap jatyr. Muny Charlı aıaǵynyń ushymen turyp kórdi.
— Bul — shash ósiretin ırıs kámpıt! — dedi mıster Vońka leppen. — Tıtimdeı bir tisteseńiz boldy, jarty saǵattan keıin basyńyzdy jibekteı sýsyldaǵan qalyń, sulý shash kómkere bastaıdy. Sondaı-aq murt ta ósedi! Sonymen qatar saqal da ósedi!
— Saqal!? — dep shańq ete qaldy Verýka Solt. — Saqaldyń kimge keregi bar!?
— Sizge saqal tamasha jarasar edi, — dedi mıster Vońka. — Bir ókinishtisi, eritindimiz áli tolyq daıyn emes. Kúshtileý etip jiberippin. Shekten tys jaqsy nátıje berdi. Keshe Synaq bóliminde bir ýmpa-lýmpaǵa jegizip kórip em, sol mezette-aq ıegine soıaýdaı-soıaýdaý qap-qara saqal atyp shyǵa keldi, saqaldyń jyldam óskendigi sonsha, bir mezette bólimniń edenin saqal kilem jaýyp tastady. Biz qyrqyp úlgergenshe ósip ketip jatty. Aqyr aıaǵynda pishen shabatyn máshınemen shabýǵa týra keldi. Alaıda men mindetti túrde durys eritindi jasaımyn. Sonda taqyr bas júretin kishkentaı balalar men qyzdarǵa esh keshirim bolmaıdy.
— Mıster Vońka, kishkentaı balalar men qyzdar onsyz da taqyrbas júrgendi unatpaıdy, — dedi Maık Tıvı.
— Sóz talastyrmaı-aq qoıshy, balam, ótinemin, sóz talastyrmashy! — dedi mıster Vońka. — Qymbat ýaqytty bosqa jibermeıikshi! Al, endi munda júrińizder, men sizderge úlken maqtanyshymdy kórseteıin. Tek, abaı bolyńyzdar! Birdeńeni qaǵyp ketpeńizder!
20. SAǴYZ JASAǴYSH ALYP MEHANIZM
Mıster Vońka topty Ónertapqyshtar bóliminiń qaq ortasynda turǵan zor mehanızmniń janyna ertip keldi. Jaltyldaǵan metal mehanızm balalardyń da, olardyń ata-analarynyń da ústinen taýdaı tónedi. Ushar basynan júzdegen jińishke shısha shertpekter shyǵyp, tómendegi astaýshaǵa salbyraı ıilip tur.
Mıster Vońka: — Kettik! — dep, mehanızmniń búıirindegi úsh túımeni basyp-basyp jiberdi. Sálden keıin gúrildegen daýys shyqty da, mehanızm selkildep ala jóneldi, sosyn jan-jaqtan ysyldap bý shyǵyp, álgi shúpirlegen shertpektekterden tómendegi astaýshaǵa suıyq zat syryldaı aǵa bastady. Ár shertpekten aqqan suıyqtyqtyń túsi ár túrli, quddy, tabıǵattyń bar boıaýy men reńki osynda kelip jınalǵandaı. Kempirqosaqtan beter kózdiń jaýyn alar ádemi boıaýlar! Shara tolaıyn degende mıster Vońka taǵy bir túımeni basyp qalyp edi, suıyqtyq aǵýyn toqtatty da, ysqyrǵan dybys shyqty, sosyn bir nán ysqyrǵysh paıda bolyp, sharanyń ishindegi balmuzdaqqa uqsas túrli-tústi qosyndyny aralastyra bastady. Ol kópirship, kóbiktendi. Kópirshı-kópirshı kók tústen aq túske, aqtan — jasylǵa, odan — qońyrǵa, qońyrdan saryǵa ózgerip, odan qaıtadan kók tús qalpyna keldi.
— Nazar aýdaryńyzdar! — dedi mıster Vońka taǵy bir túımeni basyp. Osy kezde mehanızm shıq etti de, ysqyrǵysh ysqyrýyn toqtatty. Sosyn sylq-sylq etip syńǵytqan dybys estilip, astaýshadaǵy kópirshigen kók qosyndy dem arasynda mehanızmniń asqazanyna jutylyp ketti. Bólmede bir sát tynyshtyq ornady. Sosyn taǵy úsh-tórt ret gúrildegen dybys estildi. Taǵy siltideı tyna qaldy. Odan keıin mehanızm dúnıeni basyna kóterip gúrsildeı ala jóneldi de, avtomatty oıyn máshınelerinen shyǵyp turatyn sýyrmashanyń úlkendigindeı tildeı sýyrmasha shyqty, ishinde quıttaı jup-juqa birdeńe jatyr. Kádimgi bir tilim sur karton qaǵaz syndy.
Balalar men olardyń ata-analary bir tilim sur karton qaǵazǵa ańyryp qarap qalypty.
— Bar bolǵany osy ma? — dedi Maık Tıvı murnyn shúıire.
— Bar bolǵany osy, — dedi mıster Vońka jumys nátıjesine súısine qarap. — Ne óndirilgenin túsinbeı tursyzdar ma?
Qonaqtar jaýap qatpady. Kenet, Verýka Solt degen saǵyz shaınaǵysh qyz sýyrylyp shyqty.
— Alaqaı! Bul — saǵyz! Bir tilim saǵyz!
— Dál taptyń! — dedi mıster Vońka Vaıolettiń arqasynan qaǵyp. — Bul — bir tilim saǵyz! Bul — bar álemdi tańdaı qaqtyryp, qaıran qaldyratyn, órekpitip, dúrliktiretin eń keremet saǵyz!
21. SAÝ BOL, VAIOLET
— Bul saǵyz, — dedi mıster Vońka sózin jalǵastyryp, — meniń eń sońǵy, eń úlken, ómirge revolúsıalyq ózgeris engizetin uly ónertabysym. Bul — tamaq saǵyz. Bul... bul... bul... Mynaý jatqan bir tal saǵyzda úsh túrli tústik tamaq bar.
— Siz ne sandyraqtap tursyz!? — dedi bir balanyń ákesi.
— Qymbatty ser, — dedi mıster Vońka oǵan daýsyn kótere jaýap berip, — men bul saǵyzdy dúkenderge shyǵarǵanda adam ómiri tanymastaı ózgeredi. Tamaq pisirý, asqanaǵa barý degen múldem qalady. Adamzat azyq-túlik izdep sabylmaıdy. Ettiń de, jarma, kespe, nannyń da keregi bolmaıdy. Aýqattanarda pyshaq, shanyshqy izdemeıdi! Tabaqtyń keregi bolmaıdy! Ydys-aıaq jýyp áýre bolmaısyz! Eshteńe búlinbeıdi! Eshteńe bylǵanbaıdy! Azanǵy asqa da, túski tamaqqa da, keshki tamaqqa da keregi tek bir tilim Vońka saǵyzy! Osy jańa ǵana kóz aldaryńyzda daıyndalǵan saǵyzdyń quramynda tomat sorpasy, rostbıf jáne kókjıdekti toqash bar.
— Quramynda tomat sorpasy, rostbıf jáne kókjıdekti toqash bar degendi qalaı túsinýge bolady? — dep qaıran qaldy Vaıolet Boýregard.
— Bul saǵyzdy shaınaǵan adam ózin osy tamaqtardyń bárin jegendeı sezinedi. Ǵajap sezim! Tamaqtyń óńeshińizden ótip, asqazanyńyzǵa túskenin shynymen sezinesiz! Tilińizben dámin tatasyz. Kádimgideı toıasyz. Meıirińiz qanyp, toıattaısyz. Keremet!
— Ol múldem múmkin emes! — dedi Verýka Solt. Sóıtti de aýzynan rekord jańartatyn saǵyzyn alyp, sol qulaǵynyń artyna jabystyryp qoıdy. — Qanekı, mıster Vońka, — dedi ol, — keremet saǵyzyńyzdy maǵan berińizshi, kóreıik, qandaı ekenin!
— Vaıolet! — dedi mıssıs Boýregard. — Aqymaqtyq jasaýshy bolma!
— Meniń ol saǵyzdy shaınap kórgim keledi, — dedi Vaıolet qyrsyǵyp. — Onyń nesi aqymaqtyq!?
— Ázirshe bolmaıdy, — dedi mıster Vońka bıazy únmen. — Men ony túgel daıyndap bolǵan joqpyn. Túsinińizshi. Áli bir-eki jerin ...
— Ne qylar deısiń! — Mıster Vońka toıtaryp úlgergenshe bolmaı, Vaıolet qolyn sozyp jiberip sýyrmashadaǵy saǵyzdy jyp etkizip aýzyna sala saldy. Qyzdyń saǵyz shaınap ábden mashyqtanǵan jaq súıekteri birden salpyldaı jóneldi.
— Bolmaıdy! — dep aqyrdy mıster Vońka.
— Keremet! — dedi Vaıolet masattanyp. — Ystyq tomat sorpasy! Maıly da dámdi! Óńeshimnen ótip jatqanyna sheıin sezinip turmyn.
— Toqtańyz! — dedi mıster Vońka. — Saǵyz áli daıyn emes. Bolǵan joq!
— Bolǵanda qandaı! — dedi Vaıolet. — Meni tamaqtandyryp jatyr. Pah! Qandaı dámdi sorpa edi ózi!
— Túkirip tastańyz! — dep buıyrdy mıster Vońka.
— Ózgere bastady, — dedi Vaıolet ári shaınap, ári aqsıa kúlip. — Ekinshi tamaq kele jatyr. Rostbıf eken. Jumsaq ta nárli. Syrty qytyrlaq, ishine toltyryp sarymaı salypty.
— Shynynda da, qyzyq eken, Vaıolet! — dedi mısıs Boýregard. — Meniń qyzym aqyldy!
— Shaınaı ber! — dedi mıster Boýregard. —Bul Boýregardtar áýleti tarıhyndaǵy uly kún! Bizdiń qyzymyz — álemde saǵyz-tamaq jegen tuńǵysh adam!
Jurttyń bar nazary erekshe saǵyz shaınap turǵan Vaıolet Boýregardqa aýdy. Kishkentaı Charlı Bakket saǵyzdy basyp-bosatyp, basyp-bosatyp turǵan tolyq erinderge telmirip qapty. Onyń qasyndaǵy Djo ataı da ań-tań. Mıster Vońka qoldaryn erbeńdetip typyrlap tur:
— Bolmaıdy! Bolmaıdy! Bolmaıdy! Áli jeýge jaramaıdy. Daıyn bolǵan joq! Ruqsat bermeımin!
— Qaraqat bálish pen kilegeı dámi sezile bastady! — dep jar saldy Vaıolet bul joly. — Mmm, qatqan eken! Kúshti! Týra bar ǵoı... týra kádimgideı keremet dámdi bir qasyq toly bálish jep turǵandaımyn!
— Qyzym, anaý ne degen sumdyq! — dep mıssıs Boýregard kenet shar ete qaldy. — Murnyńa ne bolǵan!
— Tynysh tur, mama, aıaqtaýǵa mursat ber, — dedi Vaıolet.
— Kógerip barady! Murnyń kógerip barady! — mıssıs Boýregardtyń jan daýysy shyqty.
— Mamań shyn aıtady! — dedi mıster Boýregard. — Murnyń kúp-kúlgin bop ketti!
— Ony qalaı túsinýge bolady? — dedi Vaıolet saǵyz shaınaýyn doǵarmaı.
— Betińe qarashy! — dedi mıssıs Boýregard taǵy shyńǵyryp. — Eki betiń de kógerip barady. Endi ıegiń! Bet-júziń túgel kógerip ketti!
— Saǵyzdy túkirip tasta! Tez! — dedi mıster Boýregard buıyryp.
— O, Jaratqan! Qutqara kór! — dedi mıssıs Boýregard jylamsyrap. — Qyzymyz basynan aıaǵyna deıin kógerip barady! Shashynyń da túsi ózgere bastady. Vaıolet! Saǵan ne boldy?
— Men sizge eskertip edim ǵoı, saǵyz áli daıyn emes dep. — Mıster Vońka kúrsindi de, basyn kóńilsiz shaıqady.
— Al men aıtam, eskertken joqsyz! Qarańyz endi myna qyzǵa ne bolǵanyn! — dedi mıssıs Boýregard shapshyp.
Vaıolettiń túri, shynynda da, adam shoshyrlyq edi. Beti men qoly, aıaǵy men moıyny, dodyraǵan buıra shashyna deıin búkil denesi qaramyq jıdeginiń shyrynyn eske túsiretin jyltyraǵan kúlgin-kók túske endi.
— Desertten únemi osyndaı qate shyǵady, — dedi mıster Vońka taǵy kúrsinip. — Bul qaramyq qosqan bálishten boldy. Kórińizder de turyńyzdar, muny men bir kúni túzetem.
— Vaıolet! — dedi mıssıs Boýregard shyńǵyryp. — Sen isip barasyń!
— Júregim aınıdy! — dedi Vaıolet.
— Sen isip-keýip barasyń! — dedi mıssıs Boýregard taǵy bajyldap.
— Ózimdi bir túrli sezinem! — dedi Vaıolet qarlyǵyp.
— Men oǵan tańdanbaımyn! — dedi mıster Boýregard.
— Masqara! Vaıolet!— dedi mıssıs Boýregard shańqyldap. — Shardaı shertıip kettiń!
— Qaramyq jıdegi sıaqty domalandyń da qaldyń! — dedi mıster Boýregard.
— Dáriger shaqyryńyzdar! — dedi mıssıs Boýregard aıǵaılap.
— Túıreýishpen jaryp jiberý kerek! — dep aqyl aıtty bir balanyń ákesi.
— Qyzymdy qutqaryńdar! — dep aıǵaılady mıssıs Boýregard óz qolyn ózi burap.
Alaıda Vaıoletti endi qutqarý múmkin emes edi. Onyń denesi dem arasynda isip-keýip orasan zor domalaq shar pishindes qaramyq jıdegine aınalyp shyǵa keldi. Onyń Vaıolet Boýregard ekenin eske túsiretin — qysqa eki aıaq, eki shetinen qyltıǵan eki qol jáne jıdektiń tóbesindegi tıtimdeı bas.
— Únemi osylaı bolady, — dedi mıster Vońka muńaıyp. — Men bul saǵyzdy Synaq bóliminde jıyrma ýmpa-lýmpaǵa shaınatyp, jıyrma ret synadym, barlyǵy da qaramyqqa aınalyp kete berdi. Neden ekenin túsinbeı-aq qoıdym!
— Maǵan qaramyqtyń qajeti joq! — dedi mıssıs Boýregard jylamsyrap. — Janyńyzdyń barynda qyzymdy burynǵy qalpyna keltirip berińiz!
Mıster Vońka saýsaqtaryn bir-birine úıkep shyrt etkizip edi, lezde qasyna on ýmpa-lýmpa kep tura qaldy.
— Mıss Boýregardty qaıyqqa deıin domalatyp aparyńdar, — dep buıyrdy olarǵa mıster Vońka, — sosyn birden Shyryn syǵatyn bólimge jetkizińder!
— Shyryn syǵatyn bólim deıdi! — dedi mıssıs Boýregard. — ol jerde Vaıoletke ne istemek?
— Syǵady, — dedi mıster Vońka. — Birden shyrynyn syǵyp alý kerek. Odan arǵysyn kóre jatarmyz. Ýaıymdamańyz, mıssıs Boýregard. Biz qyzyńyzdy qaıtsek te qalpyna keltiremiz. Bári úshin keshirim ótinem, men...
Bul kezde on ýmpa-lýmpa alyp qaramyqty jabyla ıterip, Ónertapqyshtar bóliminiń edenimen qaıyq kútip turǵan shokolad ózenine qaraı domalatyp bara jatty. Mıster Boýregard pen mıssıs Boýregard olardyń artynan júgirdi. Charlı Bakket pen Djo ataı jáne qalǵan kisiler olardy kózderimen úndemeı uzatyp saldy.
— Ata, tyńdańyzshy! — dep sybyrlady Charlı. — Qaıyqtyń ústindegi ýmpa-lýmpalar taǵy da án aıta bastady.
Bárińizge adal júrek dostaımyz
Saǵyz zıan degendi biz qoshtaımyz.
Ylǵı saǵyz shaınaıtuǵyn balany,
Biz jaqsylar qataryna qospaımyz.
Saǵyz shaınaý eshteńeni bilmeı
Murnyn shuqylaý ádetimen birdeı.
Biz aıtqanǵa kámil berik senińiz.
Saǵyzǵa degen qumarlyqty jeńińiz.
Saǵyz degen — Qudaı jazasy! Karma!
Mıss Bıgloý týraly estýlerińiz bar ma?
Bul bıkeshimiz kúni-túni bir tynbaı
Saǵyz shaınaıdy eken eshbir qymsynbaı.
Shaınaıdy ol sýǵa túsip turyp ta,
Shaınaıdy ol bılep júrip klýbta.
Shaınaıdy ol avtobýsta, shirkeýde,
Munysy endi qylmys turar tirkeýge.
Saǵyz taba almaı qalǵan jaǵdaıda
Lınoleýmdi basady eken tańdaıǵa.
Kózine túsken zatty saǵyz etipti.
Poshtashynyń qulaǵy men etikti.
Úıge túsken ishkıimin urynyń,
Júrip júrgen jigitiniń murynyn.
Shaınaı-shaınaı beti qatty damıdy.
Bes gektar bop bet-álpeti dalıdy.
Óse-óse jaqtarynyń súıegi
Skrıpkaǵa uqsap qalady ıegi.
Jyldan-jylǵa saǵyzǵa ol salyndy.
Táýligine elý saǵyz alyndy,
Jyldan-jylǵa salyndy ol, tutyldy.
Táýligine elý saǵyz tutyndy.
Osy ádetin tastamas edi ońbasa
Aıaq astynan tosyn jaǵdaı bolmasa,
Sol kesh Bıgloý tósegine kesh jatqan
Odan biraz kitap qyzyǵyna batqan.
Shaınam-shaınam, shaınam aýyz jıylmaı,
Tósekte de kúısedi ol tıylmaı.
Bir kezde áıteýir saǵyzyn aýzynan alady,
Arnaıy ydysqa yqtıattap salady.
Sosyn oısha otar-otar qoı sanap,
Jatyp qana shyrt uıqyǵa attanady.
Biraq, o, sumdyq, kim kóripti múndaıdy!
Uıyqtap jatyp ta jaǵy onyń tynbaıdy!
Aýyzynda bolmasa da dáneńe,
Tynym bolmaıdy túnimen bul bálege!
Jaq súıekke dert kepti sóıtsek jaılanyp,
Damylsyz shaınaý daǵdysyna onyń aınalyp.
Kóz túrtpes qap-qarańǵy úıde,
Túsiredi ol qorqynyshty kúıge.
Apandaı aýyz qyp-qyzyl ottaı lapyldap,
Ashylyp-jabylyp sartyldaıdy saqyldap
Barǵan saıyn bul saq-saq-suq údeıdi,
Toqtaı almaı ushyrady úreıdi.
Jaq súıekter bir kezde bylaı sheshedi
«Damyldap ap, qatty ashylaıyq» desedi.
Kenet sosyn jabylyp kep qalǵanda
Tildiń jartysy kesilip túsedi salǵanda.
Sodan Bıgloý qaldy máńgi mylqaý bop.
Saǵyz kesiri denesine syrqaý bop
Bar ómirin ol jarymjan kúıinde
Ótkizipti múgedekter úıinde.
Sondyqtan da qutqarýǵa tyrysyp,
Biz Vaıolet Boýregardqa urysyp,
Eskertemiz: Bıgloýdyń artyn qushpasyn,
Ózin-ózi tárbıelep ustasyn.
Áli jas qoı túzelýge kesh emes,
Eńbegimiz sonda bizdiń esh emes.
22. UZYNNAN-UZAQ DÁLİZDER
— Ýh! Jaqsy! Jaraıdy! — dedi mıster Vońka tereń dem alyp. — eki buzyq bala ketti. Úsh tártipti bala qaldy. Taǵy bireýinen aırylyp qalmaı turǵanda myna bólmeden tezirek shyǵý kerek.
— Toqtaı turyńyzshy, mıster Vońka, — dedi Charlı demigip, — Vaıolet Boýregard táýir bola ma, álde osy qaramyq qalpynda qala ma?
— Ýmpa-lýmpalar qazir onyń sólin syǵyp alady, — dedi mıster Vońka topqa jarıalaı sóılep. — Domalatyp aparyp shyryn syqqysh máshıneniń ishine biraz salyp alsa, qyzymyz jiptikteı bop shyǵa keledi.
— Kógergen jeri de kete me? — dep surady Charlı.
— Vaıolet kúlgin kók qalpynda qalady, — dedi mıster Vońka. — Basynan aıaǵyna deıin kúp-kúlgin, ádemi qyz bolady. Basqa amal joq. Bul azannan keshke deıin saǵyz shaınaǵannyń saldary!
— Saǵyzdy zıan deıtinińiz bar, — dedi Maık Tıvı, — nege ony óz fabrıkańyzda jasaısyz?
— Siz osy mińgirlemeı daýystańqyrap sóıleseńiz durys bolar edi! — dedi mıster Vońka. — Maǵan bir sózińiz de estilmedi. Júrińizder! Kettik! Tezirek! Meniń artymnan ilesińizder! Taǵy da dálizdermen júremiz! — Mıster Vońka osylaı dedi de, Ónertapqyshtar bóliminiń túpkirine qaraı asyǵa basyp, qubyrlar men peshterdiń artyndaǵy jasyryn esikke kirdi. Qalǵan úsh bala: Verýka Solt, Maık Tıvı, Charlı Bakket pen bes eresek onyń artynan erdi.
Top basqa da dálizderge ulasyp jatqan uzyn alqyzyl dálizben keledi. Mıster Vońka alda júgire adymdap birese ońǵa, birese solǵa, birese ońǵa, birese solǵa burylady; Djo ataı: “Qolymnan tas qyp ustap al, Charlı. Myna jerde adasqan adamǵa óte qıyn bolady” degendi qaıta-qaıta qaıtalaıdy.
Mıster Vońka álsin-álsin: “Ár jerge bir toqtap, ne bolsa soǵan kóńil bólýge ýaqyt joq. Bul júrispen eshqaıda úlgermeıtin sıaqtymyz” dep qoıady. Ushy-qıyry joq dálizben júgire basyp bara jatqan onyń basyndaǵy qara sılındr qalpaǵy qoqaıyp, alhory tústes barqyt fragynyń etegi jeldi kúngi jalaýdaı jelbireıdi.
Olar bir esiktiń janynan toqtamaı ótip ketti. — Kirýge ýaqyt joq, — dedi mıster Vońka. — Jyldamyraq! Tezdeteıik!
Top sosyn taǵy bir, odan soń taǵy bir, odan soń taǵy bir esiktiń janynan toqtamaı ótti. Endi jıyrma shaqty adym saıyn esik kezdesetin boldy, bárine birdeńe dep jazylǵan mańdaısha ilingen, keıbireýleriniń arjaǵynan bir túrli saqyrlaǵan dybys estiledi, keıbir kilt uńǵylarynan tátti ıis kelip, keıbir esikterdiń tómengi jaǵyndaǵy sańylaýlardan túrli-tústi bý syzdyqtaýda.
Djo ataı men Charlı de mıster Vońkadan qalmaý úshin júgire basady, áıtse de, asyǵa ótip bara jatyp birneshe esikterde jazylǵan mańdaıshalardy oqyp úlgerdi. Bireýinde MÝSHMÝLLA JASTYQSHALARY dep jazylypty.
— Mýshmýlla jastyqshalary keremet dámdi, — dedi mıster Vońka qadamyn bir baıaýlatpaı. — Dúkenderge ótkizsem halyq talasyp alar edi. Alaıda, ishke kirýge ýaqyt joq. İshke kirýge ýaqyt tyǵyz!
JALAÝǴA BOLATYN TÚSQAǴAZDAR dep jazylypty kelesi esikte.
— Jalaýǵa bolatyn túsqaǵaz degen — taptyrmaıtyn zat! — dedi mıster Vońka qustaı ushyp bara jatyp. — Onda jemis-jıdektiń neshe túriniń sýreti bar: banan, alma, apelsın, ananas, qulpynaı, kúlkimaı...
— Kúlkimaı!? Ol qandaı jıdek? — dedi Maık Tıvı tańdanyp.
— Sózimdi bólmeńiz! Mundaı túsqaǵazǵa neshe túrli jemis-jıdekterdiń sýreti basylady, ondaǵy banannyń sýretin jalasańyz, aýzyńyzǵa týra-a-a banannyń dámi keledi. Qulpynaıdyń sýretin jalasańyz, qulpynaı jegendeı bolasyz. Kúlkimaıdyń sýretin jalasańyz, aýzyńyzǵa aınymaǵan kúlkimaıdyń dámi keledi...
— Kúlkimaıdyń dámi qandaı bolady eken?
— Taǵy da mińgirlep sóıledińiz, — dedi mıster Vońka. — Keleside daýystap sóıleńizshi. Al, ne turys!? Kettik! Tezirek!
SÝYQ KÚNDE JEÝGE ARNALǴAN YSTYQ BALMUZDAQTAR dep jazylypty kelesi esikte.
— Qys mezgilinde óte qajet taǵam. — dedi mıster Vońka zýyldap bara jatyp. — Bul balmuzdaqty qaqaǵan aıazda jeseńiz, súıek-súıegińizdi túgel qyzdyrady. Sondaı-aq, ystyq sýsynǵa qosatyn ystyq kýbıkter jasadym. Ystyq kýbıkter ystyq sýsyndardy odan beter ysytyp jiberedi.
SHOKOLADTY SÚT BERETİN SIYRLAR dep jazylypty kelesi esikte.
— Oh, meniń súıkimdi kishkentaı sıyrlarym! — dedi mıster Vońka lepirip. — Men olardy sondaı jaqsy kóremin!
— Bizge nege olardy kórýge bolmaıdy? — dedi Verýka Solt. — Biz nege únemi asyǵyp, myna keremet jerlerge toqtamaı ketip baramyz?
— Reti kelgende toqtaımyz, — dep jaýap berdi mıster Vońka. — Sonshama shydamsyz bolmasańyz qaıtedi!?
KÓTERGİSH SÝSYNDAR dep jazylypty kelesi esikte.
— O, bul ǵajap sýsyn! — dedi mıster Vońka. — Bul sýsyn adamnyń ishinde qatty kópirshiktenedi, ol kópirshikterdiń quramynda erekshe bir gaz bar, ol gazǵa kótergish qasıet tán bolǵandyqtan, adamdy jerden aýa sharyndaı lyp etkizip kóterip ala jóneledi, basyńyz shańyraqqa tars etip tıgende bir-aq toqtaısyz.
— Al jerge qalaı túsýge bolady? — dep surady Charlı.
— Árıne, kekirý kerek. — dedi mıster Vońka. — Óreskel qatty dybys shyǵaryp, uzaq kekirip jiberseńiz, ishtegi gazdyń bári shyǵyp, edenge top ete qalasyz. Alaıda bul sýsyndy syrtta ishýge bolmaıdy. Syrtta ishseńiz, qanshalyqty bıikke kóteriletinińizdi bir Jaratqannyń ózi biledi. Ótkende fabrıkanyń syrtyndaǵy sharbaqta bir ýmpa-lýmpa qartqa berip edim, kókke kóterile-kóterile kózimnen tasa boldy da ketti. Óte qaıǵyly jaǵdaı! Sodan áli qaıtyp oralǵan joq.
— Ol kisige kekirý kerek edi, — dedi Charlı.
— Árıne kekirý kerek edi, — dedi mıster Vońka. — “Kekir, esektiń mıyn jegen, kekir! Áıtpese eshqashan tómen túse almaısyń!” dep aıǵaı saldym. Biraq ol kekire almady ma, álde kekirgisi kelmedi me, áıteýir kekirmedi. Múmkin minezi tym sypaıy bolǵandyqtan kekirýge uıaldy ma eken?.. Endige deıin Aıǵa da jetip qalǵan shyǵar.
DÓŃGELEK BOP KÓRİNETİN KVADRAT PİSHİNDİ TÁTTİLER dep jazylypty kelesi esikte.
— Kidireıik! — dedi mıster Vońka. — Men dóńgelek bop kórinetin kvadrat pishindi táttilerimdi úlken maqtanysh etemin.
23. DÓŃGELEK BOP KÓRİNETİN KVADRAT PİSHİNDİ TÁTTİLER
Qonaqtar esiktiń aldyna topyrlaı kep toqtady. Esiktiń joǵarǵy bóligi áınekten jasalǵan eken. Djo ataı jaqsylap kórsin dep nemeresin qolyna kóterip aldy, sondaǵy Charlıdiń baıqaǵany: uzyn ústel, onyń ústinde qatar-qatar tizilip jatqan kvadrat pishindes kishkentaı aq kámpıtter. Bir jaǵyndaǵy alqyzyl boıaýmen salynǵan eki ezýi qulaǵyna jetken máz-meıram adamnyń sýreti bolmasa, kádimgi shaqpaq qanttan aýmaıdy. Ústeldiń bir shetinde bes-alty ýmpa-lýmpa kámpıtterdi máz-meıram adamnyń bet álpetimen áshekeıleýde.
— Minekı, — dedi mıster Vońka. — Dóńgelek bop kórinetin kvadrat pishindi kámpıtter.
— Bular maǵan dóńgelek bop kórinbeıdi, — dedi Maık Tıvı.
— Kvadrat bop kórinedi, — dedi Verýka Solt. — Naǵyz kvadrat bop kórinedi.
— Kvadrat ekeni ras, — dedi mıster Vońka. — Men kvadrat emes dep aıtqan joqpyn ǵoı.
— Siz bul kámpıtterdi dóńgelek pishindi dedińiz.
— Múldem olaı degen joqpyn, — dedi mıster Vońka. — Men bul kámpıtter dóńgelek bop kórinedi dep aıttym.
— Biraq bul kámpıtter dóńgelek bop kórinbeıdi ǵoı, — dedi Verýka Solt. — Bular kvadrat bop kórinedi.
— Dóńgelek bop kórinedi, — dedi mıster Vońka bedireıip.
— Túk te, tıtteı de dóńgelek bop kórinbeıdi! — dedi Verýka Solt sháńkildep.
— Verýka, janym! — Mıssıs Solt sózge aralasty. — Mıster Vońkaǵa nazar aýdarmaı-aq qoı. Ol seni aldap tur.
— Meniń qurmetti kári balyǵym! — dedi mıster Vońka.
— Maǵan bulaı sóıleýge uıalsańyz etti! — dedi mıssıs Solt.
— Boldy, aýzyńyzdy jabyńyz! — dep jaýap berdi buǵan mıster Vońka. — Al, endi mynaǵan qarańyzdar!
Mıster Vońka qaltasynan kilt aldy da, uńǵyǵa sap edi, esik ashyla ketti. Esiktiń syqyryna qatar-qatar tizilgen kámpıtter “kim keldi” degendeı jalt qarady. Júzdegen-myńdaǵan dóńgelek júzder esikke qaraı burylyp, mıster Vońkaǵa ańyraıdy da qaldy.
— Minekı! — dedi mıster Vońka saltanatty daýyspen. — Bul kámpıtter dóńgelek bop kórinedi! Sóz talastyrý artyq! Bul — dóńgelek bop kórinetin kvadrat pishindi kámpıtter.
— O, Jasaǵan Iem! Shynynda da solaı! — dedi Djo ataı.
— Saparymyzdy odan ári jalǵastyraıyq, — dedi mıster Vońka taǵy dálizge túsip alyp. — Kettik!
Olar qasynan ótken kelesi esikke SARY MAI QOSQAN VISKI MEN SARY MAI QOSQAN DJIN dep jazylypty.
— O, munysy endi áldeqaıda qyzyq eken! — dedi Verýkanyń ákesi mıster Solt.
— Tamasha ishimdik! — dedi mıster Vońka. — Ýmpa-lýmpalarǵa óte unaıdy. Sál urttap alsa boldy, kóńildenip ketedi. Estısizder me? Qazir anda yrdý-dyrdý bop jatyr.
Jabyq esiktiń ar jaǵynan kóńildi daýystar estiledi.
— Búgin qyzyp apty, — dedi mıster Vońka. — Sary maı qosqan vıskı men sodalyny iship jatyr. Ózderiniń qatty unatatyny. Sary maı qosqan djın men tonıkke de ket ári emes. Menen qalmańyzdar! Bizge bulaı ár jerge bir toqtaı berýge bolmaıdy. — dedi de solǵa buryldy. Sosyn ońǵa buryldy. Top bıik baspaldaqtyń aldyna keldi. Mıster Vońka tómen qaraı sekire-mekire attady. Úsh bala da odan kórgenderin istedi. Toptaǵy eki áıel — mıssıs Solt pen mıssıs Tıvı entigip qaldy. İrkildegen iri denesine qysqa aıaqtary áreń tireýish bolǵan mıssıs Solt múıiztumsyqsha yrsyldap tur. — Munda júrińizder, — dedi mıster Vońka baspaldaqtyń eń sońǵy basqyshynan solǵa burylyp jatyp.
— Jaıyraq júrińizshi!— dedi mıssıs Solt entigip.
— Bolmaıdy. Jaı júrsek ol jerge eshqashan jetpeımiz.
— Qaı jerge? — dep surady Verýka Solt.
— Ony keıin bilesiń.
24. VERÝKA JAŃǴAQ SEHİNDE
Mıster Vońka uzyn dálizde tómen qaraı zýyldap bara jatyr. Kelesi kezdesken esikte JAŃǴAQ SEHİ dep jazylypty.
— Jaraıdy, — dedi mıster Vońka, — osy jerge biraz aıaldaıyq. Dem alyńyzdar, esiktiń áınek terezesinen syǵalap qaraýǵa bolady. Biraq ishke kirýge ruqsat joq! Qandaı jaǵdaıda da jańǵaq sehine kirýshi bolmańyzdar. Tıinderdi úrkitip alasyzdar!
Top esikke opyr-topyr úımeledi.
— Ata, anany qarashy!
— Tıinder!
— Mássaǵan!
Balalar ezý tartqyzar qyzyq kórinistiń kýási boldy. Úlken ústeldi jaǵalaı qoıylǵan bıik oryndyqtarda júz shaqty tıin otyr. Ústeldiń ústinde — úıme-úıme grek jańǵaǵy, tıinder sol jańǵaqtardy bireý qýyp kele jatqandaı asyǵa shaǵýda.
— Bul tıinder jańǵaqtyń súıegin shaǵyp, ishinen dánegin alýǵa arnaıy úıretilgen, — dep túsindirdi mıster Vońka qonaqtaryna.
— Nege tıinder? — dep surady Maık Tıvı. — Nege ýmpa-lýmpalar shaqpaıdy?
— Sebebi ýmpa-lýmpalar jańǵaqtyń dánin bútin kúıinde ala almaıdy. Olar alǵanda dán únemi ekige bólinip qalady. Tıinderden ózge eshkim jańǵaqty durys shaǵa almaıdy. Bul óte kúrdeli jumys. Meniń fabrıkamnyń ónimderine bútin jańǵaq dáni kerek. Sondyqtan da men tıinderdiń kómegine kiriptarmyn. Qarańyzdarshy, bulardyń jańǵaq shaqqany úlken sheberlik emes pe!? Olar aldymen jańǵaqtyń súıegin tabandarymen uryp tyńdaıdy. Keı jańǵaqtan dúńkildegen dybys shyǵady. Demek, onyń ishi bos. Ondaı jańǵaqty shaǵyp áýre bolýdyń qajeti joq. Qoqys aǵyzatyn naýaǵa tastaı salý kerek. Áne! Qarańyzdar! Bizge taman turǵan tıinge qarańyzdar! Nashar jańǵaq tapqanǵa uqsaıdy. — Álgi tıin bir jańǵaqty aldyńǵy aıaǵymen túrtip-túrtip qaldy. Sosyn basyn bir jaǵyna qaraı qısaıtyp muqıat tyńdady da, jańǵaqty ıyǵynan asyryp, edendegi úlken tesikke laqtyryp jiberdi.
— Eı, mama! — dedi kenet Verýka Solt aıqaı sap. — Maǵan tıin kerek eken! Anaý tıinderdiń bireýin alyp berińder!
— Aqymaq bolmashy, qyzym! — dedi mıssıs Solt. — Ol mıster Vońkanyń tıinderi.
— Kimdiki ekeninde sharýam joq! Maǵan tıin kerek! Mende bar bolǵany eki ıt, tórt mysyq, alty qoıan, eki uzynquıryq totyqus, úsh shymshyq, bir jasyl totyqus, bir akvarıým altyn balyq, bir tor aq tyshqan jáne bir aljyǵan kári atjalman ǵana bar. Tıin joq!
— Maqul, janym, — dedi mıssıs Solt baǵynyshty únmen. — Mamań saǵan tezirek tıin satyp áperýge tyrysady.
— Maǵan kez kelgen tıin kerek emes, — dep aıǵaılady Verýka. — Maǵan úıretilgen tıin kerek!
Osy kezde Verýkanyń ákesi mıster Solt alǵa attap shyqty. — Vońka, — dedi ol mańǵazdana, — mynaý tıinniń bireýin alam. Baǵańdy aıt.
— Tıinder satylmaıdy. Qyzyńyz esh tıindi ala almaıdy.
— Ala almaıdy dep kim aıtty!? — dep bulqan-talqan boldy Verýka. — Ala almaǵandy kórseteıin men saǵan!
— Kirme! — Mıster Vońka aýzyn ashyp úlgergenshe bolmaı, Verýka esikti julqyp ashty da, bólmege zyp kirdi.
Tıinder istep jatqan jumysyn kilt toqtatyp, jyltyraǵan qara kózderin qyzǵa tige qaldy.
Verýka Solt ta toqtaı qap, tıinderge barlaı qarady. Kózi ústeldiń ózine jaqyn shetinde otyrǵan kishkentaı súıkimdi tıinge tústi. Tıinniń tabanynda grek jańǵaǵy.
— Jaqsy! — dedi Verýka. — Men seni alamyn!
Ol tıindi ustamaq bop qoldaryn soza bergeni sol edi, bólmede kenet bir qońyr naızaǵaı jarq etkendeı júz tıin birden zý etip kóterildi de, ushyp kep Verýkanyń ústine qonaqtady.
Jıyrma bes tıyn Verýkanyń oń qolyna jabysyp, artqa qaıyrdy. Jıyrma bes tıyn Verýkanyń sol qolyna jabysyp, artqa qaıyrdy. Jıyrma bes tıyn Verýkanyń oń aıaǵyna jabysyp, keri qaıyrdy. Jıyrma tórt tıyn Verýkanyń sol aıaǵyna jabysty. Qalǵan bir tıin, (shamasy, kósemderi bolý kerek) Verýkanyń ıyǵyna shyǵyp alyp, beıshara qyzdyń basynyń bir jaǵyn tabandarymen toq-toq-toq etkizip taqyldata ura bastady.
— Qutqaryńdar! — dep shyńǵyrdy mıssıs Solt. — Verýka! Qaıt beri! Mynalar saǵan ne istep jatyr?!
— Qandaı jańǵaq ekenin tekserip jatyr, — dep jaýap berdi mıster Vońka. — Qarańyz.
Verýka bar kúshimen julqynyp edi, biraq ajyramaı qatty jabysyp alǵan tıinder tyrp etkizer emes. Iyǵyna otyryp alǵan tıin Verýkanyń basynyń ekinshi jaǵyn toq-toq-toq etkizip taqyldatyp jatyr.
Kenet tıinder Verýkany jerge ıterip jyqty da, edenniń ústimen súıreı jóneldi.
— O, Jasaǵan! Verýka bos jańǵaq sıaqty eken, — dedi mıster Vońka. — Onyń basynan dúńkildegen dybys shyqqan bop tur.
Verýka tıinderdi tepkilep, oıbaı sap jatyr, biraq odan qaıran joq. Kishkentaı da bolsa áleýetti tabandar qyzdy myqtap ustap bosatar emes.
— Mynalar ony qaıda aparmaq? — dep baj ete qaldy mıssıs Solt.
— Nashar jańǵaqtardy tastaıtyn shuńqyrǵa. Qoqys naýamen tómenge jiberiledi.
— Bosatyp alyńyz!
— Tym kesh. Qyzyńyz ketip qaldy.
Shynynda da, Verýka endi esh jerden baıqalmady.
— Qaıda? — dedi mıssıs Solt qoldaryn jaıyp. — Nashar jańǵaqtardy ne istemek? Naýa qaıda aparady?
Ol naýa, — dedi mıster Vońka, — fabrıkanyń basqa da sehterinen shyqqan sypyryndyny, kartop qabyqtaryn, shirigen oramjapyraqty, balyq bastaryn qoqys tasymaldaıtyn úlken naýaǵa ákep quıady.
— Bul jerde balyq, kartop, oramjapyraq jeıtin kim bar? — dep surady Maık Tıvı.
— Árıne, men, — dep jaýap berdi mıster Vońka. — Nemene, sen meni tek kakao dánimen ǵana qorektenedi dep oılaısyń ba?
— Al... al...al úlken naýadaǵylar eń aqyr aıaǵynda qaıda barady? — dedi mıssıs Solt taǵy da tutyǵa bajyldap.
— Otqa jaǵylady, árıne. — dedi mıster Vońka sabyrly únmen. — Krematorııde.
Mıssıs Solt qyp-qyzyl aýzyn apandaı ashyp, jan daýysy shyǵa shyńǵyrdy.
— Qatty ýaıymdamaı-aq qoıyńyz, — dep jubatty ony mıster Vońka. — Búgin krematorııde ot jaǵylmaýy da múmkin.
— Múmkin deıdi! — mıssıs Solt ókire jylap tur. — Meniń Verýkam! Seni qýyrdaqsha qýyratyn boldy-aý!
— Durys aıtasyń, qymbattym, — dedi mıster Solt zaıybyn qoshtap. — Eı, Vońka! Bul joly siz tym shekten shyqtyńyz. Iá, solaı! Shekten shyqtyńyz! Meniń qyzym sál erke ekeni ras, oǵan talasym joq, biraq soǵan bola ony otqa jaǵýǵa bola ma! Sizge qatty ashýly ekenimdi bildirgim keledi! Iá, solaı! Qatty ashýlymyn!
— O, myrzam, ashýlanbańyz! Erte me, kesh pe qyzyńyz qaıtyp oralar. Ol múmkin áli tómenge t úspegen de bolar. Naýanyń shyǵa berisine keptelip qalýy da múmkin, olaı bolǵan jaǵdaıda, tómen túsip ıterip jiberseńiz bolǵany, qyzyńyz shyǵady da ketedi.
Muny estı sala mıster Solt pen mıssıs Solt jańǵaq shaǵatyn bólmege lap berip, edendegi uraǵa qaraı tura júgirdi.
— Verýka! — dep shaqyrdy mıssıs Solt uraǵa úńilip. — Qaıdasyń?
Esh jaýap bolǵan joq.
Mıssıs Solt jaqsyraq kórý úshin tizerlep otyryp eńkeıe tústi. Shuńqyr jıeginde basyn salbyratyp, tońqaıyp turǵan áıel kenet paıda bolǵan alyp qozyquıryqtaı. Bulaı turý óte qaýipti edi. Bireý sál ıterip qalsa ..bir jerine sál tıip ketse... Tıinder tıip ketti.
Áıel eshkishe baq etti de, tońqalań asyp, shuńqyrǵa súńgip joq boldy.
— Bul ne degen sumdyq! — dedi áıeliniń shuńqyrǵa domalap túskenin baqylap turǵan mıster Vońka. — Búgin bizge birdeńe kóringen shyǵar! Tómende ne bar eken, Angına? — Mıster Solt alǵa qaraı jyljyp, shuńqyrǵa jaqyndaı tústi.
Tıinder zý etip, mıster Solttyń arqasyna qondy.
— Qutqaryńdar! — dedi ol aqyryp. Biraq aýzyn jaýyp úlgergenshe bolǵan joq, tońqalań asyp, qyzy men áıeliniń artynan attandy.
Basqalarmen birge esiktiń áınek terezesinen bárin kórip turǵan Charlı jylarman boldy. — Apyraı, endi olardyń hali ne bolar eken!?
— Naýanyń aıaq jaǵynan bireý tosyp alar, — dedi mıster Vońka.
— Oty lapyldaǵan úlken peshke túsedi degenińiz qane!?
— Ol peshti kúnara jaǵady, — dedi mıster Vońka. — Qatelespesem, búgin demalatyn kúni. Kim biledi...olardyń joly bolýy da múmkin.
— Tsss, — dedi Djo ataı. — Taǵy da óleń aıtyp jatyr.
— Dálizdiń tómengi túkpirinen dańǵyra daýysy estildi. Sosyn án bastaldy.
Verýka Solt degen kishkentaı aqymaq,
Qoqys tógetin qubyrǵa túsip aqyrad.
Bul jaǵdaıdy bizder muqıat talqylap,
Mynadaı pikir aıtpaqshymyz jalpylap.
Balasynyń buzyqtyǵy úshin durysy,
Ata-anasyna kerek onyń urysý.
Verýka qulady! Verýka endi qurdymda.
Ashaıyq perdesin bul qupıa syrdyń da
Ózgeredi endi onyń ortasy
Tóńiregi, kórshi-qolań, joldasy.
Artta qalǵan dostaryndaı baıypty
Onda eshkim joq. Bári ózine laıyqty.
Mysaly úshin, azanǵy astyń qaldyǵy,
balyq basy qalǵan vırýsqa shaldyǵyp.
Amansyz ba! Qaıyrly tań! Armysyz!
Tanysqanyma qýanyshtymyn! Barmysyz!
Odan ary Verýka jyljıdy tyrjıyp.
Onda da ony mıkrobtar kútedi yrjıyp.
Ashyǵan maı jelinbeı kópten jatqannan,
Sasyǵan shujyq, kógerip ketken qatqan nan.
Shirigen jańǵaq, almurttar irip, qurttaǵan
Jýyndy sý mysyq syrtta urttaǵan.
Taǵy da basqa buzylǵan zattar kóptegen,
Iisi adamdy aıyratyn ókpeden.
Verýkanyń endi osyndaı dostary,
Ózine laıyq, kóńiline hoshtary.
Shekten shyǵyp ketkeni úshin qutyryp,
Jazalanad ol qoqysqa tutylyp.
Bar aıypty biraq qalaı taǵamyz?
Bar jalany qalaı oǵan jabamyz?
Ushyraıdy nege tek ol Táńir kárine.
Verýka ma jalǵyz kináli bárine?
Sholjańdatyp, erkeletip bul qyzdy.
Ne aıtsa da, eki etpeı, kim buzdy!?
Qanaǵatsyz, toıymsyz bop esirgen.
Kim betinen qaqpaı ony ósirgen?
Bylq etpegen basynsa da balasy —
Onyń jalqaý, nadan ata-anasy!
Sondyqtan da olar da qubyrǵa ketkende,
Qýanbaǵan bizdiń elde joq pende!
25. SHISHA LIFT
— Ómirimde mundaı jaǵdaıǵa birinshi ret tap bolýym, — dedi mıster Vońka qaıran qap. — Balalar qoıandardaı joǵalyp ketip jatyr. Biraq sizder ýaıymdamańyzdar. Olar áli-aq aman-esen oralady. — Ol korıdorda turǵan az ǵana topqa barlaı qarady. Eki-aq bala qalypty: Maık Tıvı men Charlı Bakket. Úlkenderden mıster Tıvı men mıssıs Tıvı jáne Djo ataı bar eken.
— Qalaı, saıahatymyzdy ári qaraı jalǵastyramyz ba? — dep surady mıster Vońka olardan.
— Jalǵastyramyz! — dedi Charlı men Djo ataı jarysa jaýap berip.
— Men sharshadym, aıaǵym talyp ketti, — dedi Maık Tıvı. — Teledıdar kórgim keledi.
— Aıaǵyń talsa, lıftige otyraıyq, — dedi oǵan mıster Vońka. — Lıfti, áne, anaý jerde tur. Júrińizder, kirińizder. — Ol arnaıy ótkelden jarma esikti qabyrǵaǵa qaraı sekirip tústi. Jarma esik eki jaqqa qaraı syrǵyp ashyldy. Balalar da, eresekter de ishke kirdi.
— Al, endi, — dedi mıster Vońka, — aldymen qaı túımeni basamyz. Ózderińiz tańdańyzdar.
Charlı Bakket jan-jaǵyna tańdana qarady. Ómirinde mundaı kúlkili lıftini birinshi ret kórýi. Túımesiz jeri joq. Qabyrǵalarynda da, tóbesinde de qatar-qatar qaptaǵan qara túıme. Qabyrǵalarda myń, tóbede myń túıme bar-aý, shamasy! Charlı endi baıqady, ár túımeniń tusynda bassań qaı jerge aparatyny kórsetilgen quıttaı tańba bar eken.
— Bul joǵary-tómen alyp júretin kádimgi lıfti emes, — dedi mıster Vońka maqtanyshpen, — bul lıft ilgeri de, keıin de, yldıǵa da, quldıǵa da, órge de, tórge de, qoıshy áıteýir, sizge qaı baǵyt kerek bolsa solaı júre alady. Fabrıkanyń kez kelgen túkpirindegi kez kelgen bólimge áp sátte jetkizip beredi. Túımeni basyp qalsańyz boldy... zyń-ń-ń dep, alady da ketedi.
— Ǵajap! — dedi qaptaǵan qara túımelerdiń áserinen kózi jaınap ketken Djo ataı kúbirlep.
— Bul lıft tutastaı qalyń áınekten jasalǵan, — dedi mıster Vońka baıandaı sóılep. — Jolaýshy syrtty tamashalap tursyn dep qabyrǵalary da, esikteri de, tóbesi de, edeni de túgeldeı shıshadan jasaldy.
— Bul jerde kóretin túk te joq qoı, — dedi Maık Tıvı.
— Túımeni tańda! — dedi mıster Vońka. — Eki bala birigip bir túımeni basýǵa ruqsat. Qalaǵandaryńdy tańdańdar! Tezirek! Ár bólmede ózine ǵana tán tamasha tátti daıyndalýda.
Charlı túıme tusyndaǵy jazýlardy asyǵa-aptyǵa oqı bastady:
— TAŃQÝRAI SHYRYNYN BÚRKITİN TAPANSHALAR— BAQSHAǴA OTYRǴYZYLATYN IRIS KÁMPIT AǴASHTARY
— JAÝLARYŃYZǴA ARNALǴAN JARYLǴYSH KÁMPITTER
— TÚNDE TÓSEKTE SORYP JATÝǴA ARNALǴAN LÚMINISENTTİ MUZ KÁMPIT
— KÓRSHİNİŃ BALASYNA SYILAÝǴA ARNALǴAN JALBYZDY MARMELAD. BUL MARMELADTY JEGEN SOŃ ONYŃ TİSTERİ BİR AI BOIY JAP-JASYL BOP TURADY
— QURTTAǴAN TİSTİ EMDEITİN KÁMPITTER. BUDAN BYLAI TİS DÁRİGERLERİNİŃ QAJETİ BOLMAIDY
— SÓZÝAR ATA-ANALARǴA ARNALǴAN JAQ JELİMDEGİSHTER
— IRELEŃDETKİSH KÁMPITTER. MUNDAI KÁMPITTİ JEGEN SOŃ QARNYŃYZ IRELEŃDEP TURADY
— SABAQTA JEP OTYRSYN DEP JASALǴAN KÓZGE KÓRİNBEITİN SHOKOLAD
— QANTPEN QAPTALǴAN QALAM. SORYP OTYRYP SÝRET SALASYZ
— LIMONAD TOLTYRYLǴAN JÚZÝ BASEINDERİ
— SIQYRLY POMADKA. QOLYŃYZBEN USTAǴANDA AÝZYŃYZǴA DÁMİ KELEDİ
— KEMPİRQOSAQ SIAQTY BURSHAQ KÁMPITTER. JESEŃİZ — ALTY TÚRLİ-TÚSTİ TÚKİRİK TÚKİRESİZ
— Tezirek! — dedi mıster Vońka topty asyqtyryp. — Kóp oılanýǵa ýaqytymyz joq.
— Osynshama qaptaǵan túımelerdiń ishinde tym bolmasa bir teledıdar bólimi joq pa? — dep s urady Maık Tıvı.
— Árıne, bar. Myna túımeni basyńyz, — dedi mıster Vońka saýsaǵymen nuqyp. Túımeniń qaptalyna SHOKOLADTY TELEDIDAR dep jazylypty.
— Alaqaı! — dep aıǵaı saldy Maık Tıvı dúnıeni basyna kóterip. — Bul maǵan arnalǵan! — Ortańǵy saýsaǵyn shoshaıtyp túımeni lezde basyp qaldy. Lıft birden yzyńdaı jóneldi. Esikteri sart etip jabylǵanda ara shaǵyp alǵandaı ornynan yrshyp tústi. Sóıtti de bir búıirine qaraı kúrt shegindi. Tóbedegi tutqadan ustap turǵan mıster Vońkadan ózge jolaýshylardyń bári edenge apyr-topyr qulady.
— Turyńyzdar! Turyńyzdar! — dep jatyr mıster Vońka syqylyqtaı kúlip. — Biraq jolaýshylar túzelip tura bergeni sol edi, lıft baǵytyn kilt ózgertip, taǵy burylyp qaldy. Jolaýshylar taǵy japyrylyp tústi.
—Qutqaryńdar!—Mıssıs Tıvıdiń daýysy yshqyna shyqty. — Meniń qolymnan ustap turyńyz, bıkesh! — dedi mıster Vońka oǵan syrbazdana kómek kórsetip. — Mine! Al endi tutqadan ustańyz! Barlyqtaryńyz tutqadan ustap alyńyzdar! Saıahatymyz áli aıaqtalǵan joq.
Djo ataı aıaǵynyń ushymen turyp tutqaǵa jarmasty. Oǵan qoly jetpeıtin kishkentaı Charlı atasynyń aıaǵyn qoldarymen tas qyp qushaqtap aldy.
Lıft zymyrandaı zýlady. Sosyn órmeleı bastady. Ol tip-tik qyratqa tyrbana shyǵyp kele jatqandaı áýeleı kóterildi. Odan keıin qyrdyń tóbesine shyǵyp bolǵandaı bir sát damyldap turdy da, kenet shyńyraýǵa laqtyrǵan tastaı qulap tústi; Charlıdiń júregi aýzyna tyǵyldy; Mıssıs Tıvı baj ete qaldy:
— Shynjyry úzilip ketti! Qazir bárimiz talqan bolamyz!
Mıster Vońka onyń qolyn jubata sıpalady:
— Sabyr etińiz!
Djo ataı aıaǵyna jabysyp alǵan Charlıge eńkeıdi:
— Qalaı, Charlı?
— Keremet! Týra “amerıkan taýlary” atraksıonyndaı!
Lıftiniń shısha qabyrǵalarynan syrttaǵy ǵajaıyp kórinister tizbektelip ótip jatyr:
Edenine qoımaljyń qońyr suıyq zat aǵyp jatqan úlken naýa...
Tutastaı taza naýattan jasalǵan quz-jartasty bıik taý. Eteginde ýmpa-lýmpalar naýattardy kesek-kesek shaýyp alýda (saqtyq úshin bári bir jipke baılanyp alǵan)...
Qarly borandaı aq untaq boratyp júrgen máshıne...
Betinde býy burqyrap jatqan ystyq karamel kóli...
Jip-jińishke kóshelerdegi quıtaqandaı úılerdiń aldynda boılary on santımetrden aspaıtyn balalar oınap júrgen ýmpa-lýmpa aýyly...
Lıft qaıtadan tikeıip túzý jolǵa tústi, biraq bul joly jyldamdyǵyn burynǵysynan beter ú detti. Tilgilengen aýanyń ysqyryǵy qulaqty shanshıdy; lıft birese aýnap túsip, birese tómen quldılap, birese joǵary shapshyp, birese shalqasynan qulaıdy.
— Júregim aınyp barady, — dedi beti kókpeńbek bop kógerip bara jatqan mıssıs Tıvı jylamsyrap.
— Qusyp jibermeýge tyrysyńyzshy, — dedi mıster Vońka.
— Qolyńyzdan kelse — qustyrmańyz, — dedi mıssıs Tıvı.
— Onda mynany alyńyz. — Mıster Vońka basynan ádemi qara sılındr qalpaǵyn sheshti de, mıssıs Tıvıdiń aýzyna tosty.
— Myna bassyzdyqty toqtatyńyz! — dep mıster Tıvı oǵan dúrse qoıa berdi.
— Bolmaıdy. Mejeli jerge jetkenshe toqtaı almaıdy. Qudaıdan jalǵyz suraıtynym, aldymyzdan taǵy bir lıft shyqpasa edi.
— Taǵy qandaı lıft? — dedi mıssıs Tıvı baj etip.
— Osy jolda qarsy aldymyzdan shyǵatyn lıft.
— O, sumdyq! Demek, biz jol apatyna ushyraımyz deńiz!
— Osy ýaqytqa deıin ondaı jaǵdaıǵa ushyrap kórgen emespin.
— Meniń júregim qatty aınyp barady, — dedi mısıs Tıvı taǵy da jylamsyrap.
— Shydaı turyńyz! Sál shydaı turyńyz! Meniń qalpaǵymdy búldirip qoımańyz! Mine, kep qaldyq!
Sol sátte tejeýishter sart-surt etip, lıft jyldamdyǵyn baıaýlata bastady. Sosyn baryp múldem toqtady.
— Taǵy da júre túseıik pe? — dedi mıster Vońka shyp-shyp ter shyqqan betin des oramalymen súrtip jatyp.
— Endi eshqashan da minbespiz, — dedi mıssıs Tıvı alqynyp. Lıftiniń esikteri syrylyp ashylǵanda mıster Vońka:
— Bir sát kidire turyńyzdar! Maǵan nazar aýdaryńyzdar! Men bul bólimde barlyqtaryńyzdyń abaı bolýlaryńyzdy suraımyn. Bul jerde ómirge qaýipti qondyrǵylar kóp, baıqamaı tıip ketip júrmeńizder, — dedi.
26. SHOKOLADTY TELEDIDAR BÓLİMİ
Tıvıler otbasy men Charlı, Djo ataı barlyǵy lıftiden attap túsken bólmeniń jaryqtyǵy men appaqtyǵy janarlaryn qaryp, jolaýshylar ári qaraı júre almaı, kózderin syǵyraıtyp bir ornynda turyp qaldy. Mıster Vońka bárine qara áınekti kózildirik taratyp berip jatyp: “Tezirek taǵyp alyńyzdar! Bul jerde ne isteseńizder de sheshpeńizder. Myna jaryq adamdy soqyr qylady” dep eskertti.
Charlı qara kózildirikti taǵyp, aınalasyna qarady. Olar uzynnan-uzaq sozylǵan
jińishke jaıda tur eken. Túgeldeı aq túspen boıalypty. Edeni de appaq; tap-taza, kóldeneń jatqan bir qyl-qybyr kórmeısiń. Tóbedegi úlken-úlken shamdar bólmeni kógildir nurǵa shomyldyryp tur. Túkpir jaǵy bolmasa, bólme qańyraǵan bos. Túkpirde dóńgelekti úlken fotoaparat tur, birneshe ýmpa-lýmpa jabylyp onyń burandasyn maılap, bireýi topsasyn almastyryp, úshinshi bireýi úlken domalaq lınzasyn súrtip jatyr. Ústerindegi kıimderi bir túrli qyzyq: ǵaryshkerlerdiń kıim úlgisine uqsaıtyn qyzyl kostúm, bastarynda — dýlyǵa qalpaq, kózderinde — qara kózildirik; úndemeı árkim óz sharýasymen aınalysýda.
Olarǵa qarap turyp Charlıdiń boıyn qorqynysh bıledi. Bul bólmede istelinip jatqan jumystyń bir qaýipti jaǵy bar, ony ýmpa-lýmpalar da sezetin sekildi. Burynǵydaı án aıtý da, ne bolsa soǵan kúlip, qaljyńdaý da joq; qyp-qyzyl tústi skafandrǵa tumshalanyp ap taýdaı fotoaparattyń tula boıyn timiskilep abaılaı da baıaý qozǵalady. Bólmeniń qarsy túkpirinde, fotoaparattan elý qadamdaı qashyqtyqta ǵaryshkershe kıingen taǵy bir ýmpa-lýmpa qara ústeldiń ústindegi alyp teledıdardyń ekranyna úńilip otyr.
— Munda kelińizder! — Kóńili alyp-ushqan mıster Vońka sekirip-sekirip qoıady. Bul — meniń eń sońǵy jáne eń uly ónertabysym — Shokoladty teledıdardy — synaqtan ótkizetin bólim.
— Shokoladty teledıdar degen ne ol? — dep surady Maık Tıvı julyp alǵandaı.
— Qudaı úshin, balaqaı, sózimdi bólmeshi, — dedi mıster Vońka. — Ol teledıdardyń kómegimen jumys isteıdi. Óz basym teledıdardy unatpaımyn. Anda-sanda az mólsherde kórýge bolady, árıne; biraq balalar az mólsher degenniń ne ekenin bilmeıdi eken. Erkine jiberseń, kúni boıy teledıdarǵa úńilip otyra berýden taıynbaıdy.
— Men sıaqty, — dedi Maık Tıvı.
— Aýzyńdy jap! — dedi oǵan mıster Tıvı.
— Raqmet! — dedi mıster Vońka oǵan alǵysyn bildirip. — Men sizderge qazir bul ǵajap teledıdardyń qalaı jumys isteıtini týraly aıtyp bereıin. Biraq, aldymen aıtyńyzdarshy, sizder kádimgi teledıdar qalaı jumys isteıtinin bilesizder me? Óte ońaı. Ol úshin úlken kınokameramen kerekti kórinisterdi sýretke túsiresiz. Bul sýretter kózge kórinbeıtin tıtimdeı-tıtimdeı bólshekterge bólinedi de elektr qýatynyń kúshimen aspanǵa jiberiledi. Aspanda ol bireýdiń úıiniń tóbesindegi antenaǵa tıgenshe zýyldap kele jatady. Antenaǵa jetken soń teledıdardyń art jaǵyna deıin aparatyn symmen tómen ketedi; sol jerde teledıdardyń bir tetigi álgi mıllıondaǵan bólshekterdi silkip-shaıqap, aralastyrylyp-quralastyryp pazl sýretteı árqaısysyn óz ornyna qoıady, mine, kógildir ekrandaǵy beıne osylaı paıda bolady.
— Ótirik! Teledıdar olaı jumys istemeıdi! — dedi Maık Tıvı.
— Meniń sol qulaǵymnyń azdap múkisi bar, — dedi oǵan mıster Vońka. — Aıtqanyńdy túgel estimesem, keshirersiń.
— Men teledıdar olaı jumys istemeıdi dedim! — dedi Maık Tıvı bul joly aıǵaılaı sóılep.
— Sen jaqsy balasyń, biraq tym kóp sóıleıdi ekensiń. — Iá, sonymen! Teledıdardyń qalaı jumys isteıtinin alǵash ret kórgende meniń oıyma bir tamasha ıdeıa keldi. Mynalar sýretti mıllıondaǵan bólshekterge bólip, ony áýe arqyly shartarapqa jiberip, sosyn ony arǵy jaqta qaıtadan qurastyryp jatqanda, maǵan nege shokoladtardy solaı jiberip kórmeske!? Men de mıllıondaǵan túıirshikke maıdalanǵan taqta shokoladtardy aýamen yzyńdatyp jiberip, arǵy shette jeýge daıyn etip qaıtadan qurastyryp alaıyn da!
— Ol múmkin emes! — dedi Maık Tıvı.
— Sen solaı oılaısyń ba? Jaraıdy, onda beri qara! Men qazir ózimniń eń sapaly jasalǵan shokoladymdy bólmeniń myna shetinen ana shetine teledıdarmen jiberemin. Shokolad ákelińder munda!
Solaı degenshe bolǵan joq, dáý shokoladty ıyqtaryna qoıyp birlese kótergen alty ýmpa-lýmpa jetip keldi. Mundaı alyp shokoladty Charlıdiń birinshi ret kórýi, kólemi týra úıdegi ózi jatyp júrgen matrastyń úlkendigindeı.
— Shokolad úlken bolýy kerek, — dep túsindirdi mıster Vońka. — Nege deseńizder, teledıdardan qandaı zat jiberseń de ol qashanda óziniń bastapqy kóleminen anaǵurlym kishi bop shyǵady. Kádýilgi ózderińiz kórip júrgen teledıdardyń ózi uzyn boıly adamnyń beınesin qaryndashtaı ǵana etip kórsetedi emes pe!? Al, eni munda júrińizder! Daıyn turyńyzdar! Bolmaıdy! Bolmaıdy! Toqtatyńdar! Áı, Maık Tıvı degen bala! Artqa shegin! Kameraǵa tym jaqyndap kettiń! Odan qaýipti sáýle shashyraıdy! Ol seni bir sátte mıllıondaǵan bólshekterge ydyratyp tastaıdy. Sondyqtan da myna ýmpa-lýmpalar ǵaryshker kıimin kıip júr. Bul — radıasıadan qorǵaıtyn kıim. Mine, osylaı! Al, endi jaqsy! Shamdy jaǵyńdar!
Bir ýmpa-lýmpa uzyn arqannyń ushynan ustady da, tartyp qaldy. Kóz qarytar jaryq jarq ete qaldy.
— Shokolad ketti! — dep jar saldy mıster Vońka qolyn sermep.
Shynynda da solaı bolǵan edi. Kólemi matrastaı úp-úlken shokolad taqtasy zym-zıa joq boldy.
— Qazir ol jolda! Bizdiń ústimizdegi áýe jolymen mıllıondaǵan shokolad túıirshikteri zymyrap barady. Tez! Beri kelińizder! — Mıster Vońka úlken teledıdar turǵan bólmeniń qarama-qarsy bóligine qaraı júgirdi, qonaqtar da onyń artynan asyqty. — Ekranǵa qarańyzdar! Shokolad kele jatyr!
Ekran qyjyldap, jybyrlap biraz turdy da, jarq ete qaldy. Sosyn dál qaq ortasynda bir taqta kishkentaı shokolad paıda boldy.
— Alyńyzdar! — dep aıqaılady shabyttanǵan ústine shabyttana túsken mıster Vońka.
— Qalaı alamyz? — dedi Maık Tıvı kúlip. — Bul bar bolǵany ekrandaǵy fotosýret qana ǵoı!
— Charlı Bakket! — dep aıqaı saldy mıster Vońka. — Sen al! Qolyńdy soz da, julyp al!
Charlı qolyn alǵa sozyp, ekranǵa tıgizdi, kenet bir sıqyrdyń kúshimen odan bir taqta shokolad sýyrylyp shyqty. Charlıdiń qaıran qalǵany sonshalyq, shokoladty qolynan túsirip ala jazdady.
— Endi je! — dedi mıster Vońka. — Qoryqpaı je! Tátti bolýǵa tıis! Sol jańaǵy shokolad qoı. Jolda kishireıip ketken, bar bolǵany sol ǵana!
— Ýh! Adam sengisiz! — dedi Djo ataı jeńil kúrsinip. Bul... bul... bul — sıqyr!
Kózderińizge elestetip kórińizdershi, — dedi mıster Vońka — men osy ádisti keńinen qoldanǵan kezde sizder úıde teledıdar qarap otyrasyzdar; bir kezde kezek jarnamaǵa kelip, ar jaqtan: VOŃKA SHOKOLADTARYN JEŃİZDER! OLAR ÁLEMDEGİ EŃ DÁMDİ SHOKOLAD BOP SANALADY. SENBESEŃİZ DÁL QAZİR ÓZİŃİZ DÁMİN TATYP KÓRİŃİZ deıdi. Sonda qolyńyzdy sozasyz da, bireýin alyp jeısiz. Qalaı, á!?
— Ǵajap! — dedi Djo ataı. — Bul álemdi ózgertetin jańalyq!
27. MAIK TIVI TELEDIDARǴA TÚSTİ
Teledıdar arqyly jiberilgen shokoladty kórgende Maık Tıvı Djo ataıdan beter tebirendi.
— Mıster Vońka, — dedi ol, — siz teledıdar arqyly basqa da zattar jibere alasyz ba? Aıtalyq, jarma botqasyn?
— Kógershinim, ótinem senen, maǵan sol bir jıirkenishti zattyń atyn estirtpeshi. Onyń neden jasalatynyn bilesiń be? Ol qaryndash ushtaǵyshtyń ishindegi buıra-buıra jańqalardan jasalady.
— Desek te, siz jarma botqasyn teledıdar arqyly jibere alar ma edińiz? — dep surady Maık Tıvı qoımaı.
— Árıne, jibere alam!
— Al adamdy she? Kádimgi tiri bes adamdy bir jerden ekinshi jerge dál osy ádispen jibere alasyz ba?
— Áı, bala! — dedi mıster Vońka. — ózińniń esiń durys pa?
— Aıtyńyzshy, jiberýge bola ma?
— Ony endi bilmedim qalaı bolatynyn. Bolatyn shyǵar... Bolýyn bolady ǵoı. Árıne, nege bolmasqa. Biraq óz basym... ondaı iske barmas edim... onyń arty jaqsylyqpen bitpeıdi.
Biraq bul kezde Maık Tıvı júgirip bara jatqan edi. Mıster Vońkanyń: “Bolýyn bolady ǵoı, árıne, nege bolmasqa” degenin estı sala, artyna kilt buryldy da, bólmeniń úlken kamera turǵan qarama-qarsy túkpirine qaraı júgire jóneldi. —Maǵan qarańdar! — dedi ol júgirip bara jatyp. — Men teledıdarmen jiberilgen dúnıe júzindegi eń birinshi adammyn!
— Toqta! Toqta! Onda barýǵa bolmaıdy! — dep mıster Vońka aıqaı saldy.
— Maık! — dedi mıssıs Tıvı shyńǵyryp. — Qaıt beri! Áıtpese mıllıondaǵan túıirshikterge aınalyp ketesiń!
Biraq Maık Tıvıdi endi toqtatý múmkin emes edi. Esersoq bala ýmpa-lýmpalardy ońdy-soldy ıtere júgirip barady.
— Kóriskenshe kún jaqsy, alıgator! — Mejesine jete salysymen birden jipti tartyp qaldy. Bólmeniń ishinde tym-tyrys tynyshtyq ornady. Mıssıs Tıvı alǵa qaraı umsyna tústi de, bólmeniń ortasyna kelgende jańa ǵana balasy turǵan jerge qadala qarap melshıip turdy da qaldy; sosyn dúnıeni basyna kótere shyńǵyryp berdi: — Ketip qaldy! Meniń balam ketti!
— O, Jasaǵan Iem! Maık shynynda da joq! — Mıster Tıvı oǵan qosyla aıǵaılady.
Mıster Tıvı olarǵa qaraı júrdi de qolyn mıssıs Tıvıdiń ıyǵyna qoıyp:
— Endi kesh. Balanyń arǵy shetten aman-esen shyǵýyn tilep Jaratqanǵa jalbarynǵannan basqa amal joq, — dedi.
— Maık! — dedi mıssıs Tıvı basyn ustap. — Sen qaıdasyń?
— Men sizge aıtaıyn onyń qaıda ekenin. Mıllıondaǵan bólshekke bólingen ol qazir bizdiń tóbemizden zýyldap ótip barady.
— Osyny aıtýǵa qalaı dátińiz barady! — dedi mıssıs Tıvı qyńsylap.
— Teledıdardy qaraý kerek. Ol qazir efırge shyǵýy yqtımal.
Maık Tıvıdiń ákesi men sheshesi, Djo ataı men kishkentaı Charlı, mıster Vońka — barlyǵy televıdıdardyń aldyna baryp, ekranǵa úńilip tura qaldy. Ekranda áli eshteńe kórinbedi.
— Qudaıym-aı! Qudaıym-aı! — dedi mıster Vońka, — on eki múshesi túgel kelse eken.
— Muny qalaı túsinýge bolady? — dedi mıster Tıvı shap etip.
— Sizdi kúnnen buryn renjitkim kelmeıdi. Áıtse de, keıde jiberilgen zattyń tek jartysy ǵana keletin kez bolady. Máselen, ótken aptada solaı boldy. Nege ekenin túsinbedim, biraq jumys nátıjesinde shokoladtyń tek jartysy ǵana oraldy.
Mıssıs Tıvıdiń júregi tas tóbesine shyqty.
— Demek, Maıktyń tek jartysy ǵana kele me!?
— Tym bolmasa, bas jaǵy kelse eken, — dedi mıster Tıvı.
— Ekranǵa nazar aýdaryńyzdar. Bir ózgeris bar.
Ekran jybyrlaı bastady. Odan keıin ırek-ırek syzyqtar paıda boldy. Mıster Vońka túımelerdiń bireýin basyp qalyp edi, syzyqtar ketip qaldy. Sosyn ekran aǵarǵan ústine aǵara tústi.
— Á-ne, k-el-e ja-ty-r, — dedi mıster Vońka ándetip. — Iá, dál ózi.
— Bútin be ózi? — dep surady mıssıs Tıvı.
— Áli bilinbeıdi. Ol týraly aıtý erterek.
Maık Tıvıdiń ekrandaǵy beınesi aldymen buldyrap kórindi, sosyn sát saıyn aıqyndala tústi. Ezýi eki qulaǵyna jetip, jurtqa qol bulǵap tur.
— Bul ergejeıli ǵoı! — dedi mıster Tıvı.
— Maık! — dedi mısıs Tıvı. — Qalyń qalaı? Dene músheleriń túgel me?
— Ol úlkeıe me? — dedi mıster Tıvı.
— Maık! Menimen sóılesshi, birdeńe deshi. Bir jeriń aýyryp qalǵan joq pa?
Teledıdaradan tyshqannyń shıqylyndaı jińishke daýys shyqty: Sálem, mama! Sálem, áke! Maǵan qarańdar! Men teledıdardan jiberilgen álemdegi eń alǵashqy adammyn!
— Ustańdar anany! — dedi mıster Vońka aıǵaılap. — Tezirek!
Mıster Tıvı qolyn sozdy da ekrannan Maık Tıvıdi alyp shyqty.
— Alaqaı! — dedi mıster Vońka shattanyp. — Bútin shyqty! Esh jerine zaqym kelmepti!
— Sizdińshe bul esh jerine zaqym kelmegeni me!? — dep betten aldy mıssıs Tıvı tapanshalaryn kezep ári-beri júgirip júrgen balaǵa úńile qarap. Balanyń boıy on santımetrdeı ǵana.
— Maık qatty shýyp ketipti, — dedi mıster Tıvı.
— Shýymaǵanda she!? — dedi mıster Vońka. — Sizder qandaı kúıde oralady dep oılap edińizder?
— Bul sumdyq! — dedi mıssıs Tıvı jasy alqymyna tyǵylyp. — Endi ne istedik!?
— Biz ony bul kúıinde mektepke jibere almaımyz, — dedi mıster Tıvı. — Balalar basyp ketedi. Taptap tastaıdy!
— Endi eshteńe isteı almaıtyn boldy, — dedi mıssıs Tıvı kemseńdep.
— İsteı alamyn! —dedi tyshqannyń shıqylyndaı jińishke daýys shıqyldap. — Teledıdar kóre alamyn.
— Endi eshqashan teledıdar kórmeıtin bolasyń! — dedi mıster Tıvı ashýly daýyspen. — Men úıge kele salysymen ony terezeden laqtyryp jiberemin. Teledıdardyń qorlyǵy ótip ketti!
Muny estigen Maık Tıvı ashýǵa býlyǵyp, bulqan-talqan boldy. Mamasynyń saýsaǵyn tistep almaq bop ary sekirip, beri julqyndy. Birese shyńǵyryp, birese qyńsylap eldiń apshysyn qýyrdy. “Teledıdar kórgim keledi! Teledıdar kórgim keledi! Teledıdar kórgim keledi! Teledıdar kórgim keledi!” dep shıq-shıq etedi.
— Ákelshi maǵan beri! — mıster Tıvı barmaqtaı balany kúrteshesiniń jan qaltasyna saldy da, ústin bet oramalymen jaba saldy. Shıqyl men qyńsyl sonda da tolastamaı, kishkentaı tutqynnyń shyǵýǵa talpynyp tepkileýinen mıster Tıvıdiń qaltasy astan-kesteń bop jatty.
— Oh, mıster Vońka! Endi qaıttik? Bul balanyń boıyn qaıtsek ósiremiz?
— Já, — dedi mıster Vońka oıly júzben tóbege saqalyn salalaı qarap. — Bul ózi kúrdeli sharýa. Biraq kishkentaı balalardyń denesi solqyldaq keledi ǵoı. Qansha sozsań da bolady. Biz ony saǵyzdyń sozylǵyshtyq qasıetin synaıtyn arnaıy apparatqa salamyz. Múmkin sodan bastapqy qalpyna kelip qalatyn shyǵar.
— Oh, raqmet! — dedi mısıs Tıvı.
— Alǵysyńyzǵa turmaıdy.
— Maıkty qanshalyqty sozýǵa bolady?
— Ony qazir aıtý qıyn. Biraq balańyz óte jińishke bop qalady. Sozǵan kezde ne de bolsa jińishkeredi emes pe.
— Saǵyzdaı jińishkeredi demekshisiz be?
— Iá.
— Sonda ol qanshalyqty aryqtaıdy? — dep tátpishteı surady mıssıs Tıvı.
— Ol jaǵyn bilmedim. Biraq tym aryqtap ketedi dep qoryqpańyz, biz ony báribir qaıtadan semirtip alamyz. Balańyzǵa men oılap tapqan SÝPERDÁRÝMAN SHOKOLADty kúnde-kúnde mólsherden úsh ese artyq beremiz. Bul shokolad A jáne Á dárýmandaryna óte baı. Sondaı-aq, onyń quramynda B dárýmany, D dárýmany, E dárýmany, F dárýmany, G dárýmany, Ǵ dárýmany, J dárýmany, K dárýmany, L dárýmany, N dárýmany, Ń dárýmany, P dárýmany, Q dárýmany, R dárýmany, Iý dárýmany, Ǵ dárýmany, H dárýmany, P dárýmany, Ch dárýmany, Sh dárýmany, Ý dárýmany, U dárýmany, Ú dárýmany jáne sizge ótirik, maǵan shyn, H dárýmany da bar. Adamdy álsizdendiretin S dárýmanyn jáne buqanyń múıizindeı múıiz ósirgish qasıeti bar M dárýmanyn alyp tastadym. Esesine óte sırek kezdesetin jáne sıqyrly qasıetke ıe “Vońka dárýmanynyń” tıtteı tamshysyn tamyzdym.
— Ol Maıkqa qalaı áser etedi? — dedi mıster Tıvı julyp alǵandaı.
— Bul dárýman onyń aıaq saýsaqtaryn qol saýsaqtarynyń uzyndyǵyndaı etip ósiredi...
— Oıbaı, onda keregi joq! — dedi mıssıs Tıvı baj etip.
— Aqymaq bolmańyz! — dedi mıster Vońka. — Onyń paıdasy óte zor. Balańyz pıanınony aıaq saýsaqtarymen oınaı alatyn bolady.
— Alaıda, mıster Vońka...
— Ýáj aıtý aıaqtaldy! — Mıster Vońka teris buryldy da qolyn kóterip saýsaqtaryn úsh ret shyrt etkizdi. Lezde janyna bir ýmpa-lýmpa kep tura qaldy.
— Myna ereje boıynsha emde, — dedi mıster Vońka oǵan emdeý joldary jazylǵan bir paraq qaǵazdy usynyp jatyp. — Balany ákesiniń qaltasynan tabasyń. Al, endi bara berińizder! Saý bolyńyz, mıster Tıvı! Saý bolyńyz, mıssıs Tıvı! Qatty ýaıymdamańyzdar! Bári de ornyna keledi.
Bólmeniń túkpirinde ýmpa-lýmpalar dańǵyralaryn uryp, saz áýezine eligip sekire bastaǵan edi.
— Mynalar taǵy da bastady, — dedi mıster Vońka. — Óleńderin aıtyp bolmaı toqtamaıdy endi.
Charlı atasynyń qolynan ustap, mıster Vońkanyń janynda jap-jaryq bólmede ýmpa-lýmpalardyń ánin tyńdap turdy da qaldy. Mine, olar bylaı ándetip edi:
Televızıa dúnıe júzine taraıdy
Ony álem balalary qaraıdy.
Qaı úıine qaı qalanyń, qaı eldiń
Bas suqtyń tek, qonaq bolyp jaı keldiń
Tyńdaıtyn tek tedı1 degen tóresin
Balalalardy barlyq jerden kóresiń.
Teledıdar degen sumǵa tesilip
Kendirleri qalsa daǵy kesilip
Masaıǵansha, máńgirgenshe otyrad
Tirshilikke qarap jatqan toqyrap.
Ras! Tynyshtyq bala ol kez saqtaıdy.
Basqa shyǵyp, tóske órlep jatpaıdy.
Tóbelespeıdi, qańǵyryp ta ketpeıdi.
Sharýańyzǵa da kedergi etpeıdi.
Ydystardy esh alańsyz jýasyz
Shybyndardy tosqaýylsyz qýasyz.
BİRAQ TEDI BALANYŃ BASYN QATYRADY
QIAL QUSY ONYŃ QULAP, ATYLADY.
OL SANANY QOQYSPENEN LASTAIDY.
NADAN JÁNE SOQYR ETİP TASTAIDY.
ÁDEBIETTİ UQPAI KÓRKEM, KÓLEMDİ
TÚSİNBEITİN BOLADY OL ÓLEŃDİ
BALA MIY ATALADAI İRKİLDEP.
SÓILEITUǴYN BOLADY TEK ZİRKİLDEP.
ONYŃ OILAÝ QABİLETİ JOǴALAD
SANA-SEZİM BAR QYZMETİN DOǴARAD.
ESİL-DERTİ “TELIKKE” AÝYP KETEDİ.
OL TİLAZAR, SAŃYRAÝ DA ETEDİ.
OIY JUTAŃ, MİNEZ DOIYR, ES QASAŃ
SONYŃ ÚSHİN ESHQASHAN DA ESHQASHAN
BALAŃYZDY ESHBİR MINÝT, ZAMATTA
TELEDIDAR MAŃAIYNA JOLATPA
SOǴYS ASHYP NE OSY BİR QURǴYRǴA
ÚILERİŃE MÚLDEM TİPTİ QURDYRMA.
“Jaqsy! Jaqsy!” dersiz júzden nur taıyp.
Tedıdiń kózin úıden múldem qurtaıyq.
Sonda bala neni ermek etedi?
Bos ýaqyty, aıtshy, qaıda ketedi!?
Qarsy suraq buǵan qoıǵym keledi
Baıaǵyda bala ermegi ne edi?
Zamanda áli telıkti oılap tappaǵan
Bala nemen aınalysqan? Qalaı janyn saqtaǵan?
Umytyldy ma!? Ýaqyt esten shyǵarmaq!?
Bar daýyspen onda aıtaıyq nyǵarlap.
Olar KÓRKEM ÁDEBIET OQITYN
Oqyǵandy kóńiline toqıtyn
Oqıtyn da taǵy qaıta jabylyp,
Kitap izdep júretuǵyn sabylyp.
Oqýmenen ótip ómir jartysy
Sújetterdiń qyzyqtyryp tartysy.
Kitap degen bólmelerde úıilip,
Sórelerde qatar-qatar jıylyp
Jatýshy edi tóseginiń basynda
Tabylýshy ed bala kitap qasynda
Sol bir ǵajap ertegiler álemi.
Kıt, aıdahar, hanshaıymdar ádemi,
Kúlgin shalbar kıgen batyl pırattar,
Kemeler men teńizdegi zırattar
Kannıbaldar aınala bıleıtin toǵany
Tamaq aralastyrýǵa qoldanatyn qoǵany.
(Tamaǵynan tamasha ıis burqyraıd
Ne saldy eken? Oı! Penelop shyrqyraıd!)
Búldirshinge Beatrıks Potter bar edi
Keıipkeri onyń mıster Tod bir nar edi.
Toraı Blend pen Nıtkın degen tıini,
Mıssıs Tıggı Ýıńkldiń tik ıini.
Órkesh qalaı paıda bolǵan túıede?
Quımyshaqsyz maımyl qaıtpek úıelep?
Jáne mıster Qurbaqa men keshińiz,
Atjalman men egeýquıryq sesińiz
týraly talaı kitap oqyp qaldyrǵan
Baıaǵyda ómir súrgen baldyrǵan.
Sondyqtan da ótinemiz qıylyp
Teledıdardy laqtyryp tastańyz jıyryp
Ornyna onyń ósirer adam óresin.
Ornatyńyz sándi kitap sóresin!
Qaramańyz eshbir ala kózderge
Ses kórsetken jaman, jala sózderge.
Taıaq ala júgirse de qashpańyz.
Jer tepkilep shyńǵyrsa da, saspańyz
Biz bilemiz: keıin bir-eki aptadan
Ermek eter eshbir nárse tappaǵan
Bala amalsyz kitapty alyp qaraıdy.
Odan lezde shapaǵat nur taraıdy.
Bir bastady, bir kitapqa jolady.
Kóńili onyń qýanyshqa tolady.
Qyzyqtym dep sosyn bunyń nesine
Qaradym dep nege sonsha tesile
Tedımenen ótkenine ókinip.
Kitap surap otyrady ótinip.
Sóıtip balanyń aqyl-esi tolady.
Ómir boıy sizge razy bolady.
P.S. Al, keletin bolsaq Maık Tıvıge,
Ókinishti túskeni onyń bul kúıge.
Bárekeldi — túzelse endi osydan.
Túzelmese — quryǵanyna qosylam.
28. TEK QANA CHARLI QALDY
— Endi qaı bólimge baramyz? — Án bite salysymen mıster Vońka buryldy da lıftige oqtaı zý etip kirdi. — Beri kelińizder! Tezirek! Jolǵa shyǵatyn ýaqyt boldy! Endi neshe bala qaldy?
Kishkentaı Charlı atasyna suraýly júzben qarady, atasy da nemeresine solaı jaýap berdi.
— Mıster Vońka, ózińiz de kórip turǵan joqsyz ba, tek qana Charlı qaldy emes pe!?
Mıster Vońka shyr aınala burylyp Charlıge oılana qarap qaldy. Bólmede bir sát tynyshtyq ornady. Charlı Djo ataıdyń qolynan tas qyp ustaǵan qalpynda qozǵalmaı tur.
— Nemene? Tek sen ǵana qalǵansyń ba? — dedi mıster Vońka tańqalǵan keıippen.
— Iá, — dedi Charlı sybyrlap.
Mıster Vońka jerden jeti qoıan tapqandaı qýanyp ketti. — Aınalaıyn balam-aý, bul jeńis sende degen sóz emes pe! — Ol lıftiden júgirip shyqty da, Charlıdiń qolyn julyp jibere jazdap silkileı bastady. — Shyn júrekten quttyqtaımyn! Budan artyq ne kerek! Óte durys boldy! Seniń jeńetinińdi men birden bilgem! Bárekeldi, Charlı, jaraısyń! Bul degen bir keremet! Naǵyz meıram endi bastalady! Biraq aqymaq bolmaý kerek, dandaısymaý kerek. Qazir bizdiń ýaqytymyz burynǵydan beter tapshy. Kún batqansha qyrýar sharýa bar bitiretin. Qanshama kelisim-shart jasaý kerek. Qanshama kisilermen kezdesý kerek. Baqytymyzǵa oraı, jumysymyzdy jedeldetýge sebin tıgizetin shısha lıftimiz bar! Al, munda kel, meniń qadirli Charlıim, atta bermen! Siz de, Djo myrza! Jo-joq, tek sizden keıin! Mine, osylaı! Al, endi kettik! Bul joly túımeni men tańdaıyn. — Mıster Vońkanyń jarqyldaǵan kógildir janary bir sát Charlıdiń júzinde aıaldaı qaldy.
Taǵy bir bálege ushyraıyq dep turmyz dep oılady Charlı. Biraq onyń júreginde esh úreı de, alań da joq edi. Biraq kóńili áldeqaıda alyp ushatyn sıaqty. Djo ataı da dál osyndaı kúıde. Júzi bal-bul jaınap mıster Vońkanyń ár qımylyn súısine baǵyp tur. Mıster Vońka lıftiniń shısha tóbesindegi túımelerdiń birine qolyn sozdy. Charlı men Djo ataı túımeniń tusyndaǵy jazýdy oqymaq bolyp moıyndaryn sozdy.
JOǴARY JÁNE SYRT dep jazylypty onda.
“Joǵary jáne syrt, ol qandaı bólim boldy eken?” dep oılandy Charlı. Mıster Vońka túımeni basyp qaldy. Eki jaqtan eki shısha esik syrǵyp kep jabyldy. — Al, endi tutqadan ustańyzdar! — dedi mıster Vońka daýystap. Lıft ornynan sart etip qozǵaldy da, zymyransha zýyldaı jóneldi. — Alaqaı! — dedi Djo ataı masattanyp. Charlı atasynyń aıaǵyn oraı qushaqtap, mıster Vońka tóbedegi tutqadan ustap aldy, lıft birte-birte joǵary kóterildi de, bul joly eshqaıda aınalsoqtap burylmastan birden tik tartty, jyldamdyǵy ulǵaıǵan saıyn syrttaǵy aýanyń yzyńdaǵan ysqyryǵy kúsheıe tústi. — Alaqaı! — dedi Djo ataı taǵy da. — Alaqaı! Biz ketip baramyz! — Tezirek! — Mıster Vońka lıftiniń qabyrǵasyn qolymen uryp-uryp jiberdi. — Tezirek! Tezirek! Eger biz budan tezirek júrmesek, eshqashan shyǵa almaı qalamyz!
— Neden shyǵa almaımyz? — dep surady Djo ataı. — Bizdiń neden shyǵyp ketýimiz kerek?
— A-ha! — dedi mıster Vońka. — Ony alda bilesiz! Men osy túımeni basýdy birneshe jyldar boıy armandadym. Biraq osy ýaqytqa deıin tıisken joqpyn. Árıne, ázázil túrtip, túımeni basyp jibere jazdaǵan kezderim boldy. Biraq fabrıkanyń shatyrynda apandaı tesik paıda bolatynyn oılaǵanda tez raıymnan qaıtyp qalatynmyn. Biz bul joly osylaı júremiz, jigitter! Joǵary jáne syrtqa!
— Muny qalaı túsinýge bolady — dedi Djo ata, — bul lıft shynynda da?..
— Iá, shynynda da. Qazir kóresizder! Joǵary jáne syrtqa!
— Alaıda... alaıda... alaıda... bul shıshadan jasalǵan lıft qoı! Qazir bytsha-bytshasy shyǵyp synyp qalady!
— Synýyn — synady! — dedi mıster Vońka ataıdyń boljamyna qyńq etpeı. — alaıda bul óte qalyń shıshadan jasalǵan lıft.
Lıft jyldam-jyldam joǵarylaı berdi. Bir kezde olardyń tóbelerinen aǵashtardyń qaqyrap, shıpyrlardyń satyrlap synǵan daýysy estile bastady. Djo ataı: — Qutqaryńdar! Qurydyq! Bittik! — dep ókirdi. Mıster Vońka ony: — Jo-joq! Quryǵan joqpyz! Óttik! Syrtqa shyqtyq! — dep jubatty. Shynynda da, tóbesinen kún sáýlesi tógilgen lıft fabrıkanyń shatyryn tesip shyǵyp, endi qazir aspanda zymyrandaı zýyldap barady. Bes sekýndtan keıin olar myń fýnt joǵaryǵa kóterildi.
— Mynaý lıftige birdeńe kóringen shyǵar, — dedi Djo ataı.
— Qoryqpańyz, qymbatty ser, — Mıster Vońka sabyrly qalyppen osylaı dedi de, taǵy bir túımeni basyp jiberdi. Lıft toqtaı qaldy. Ol fabrıkanyń ústine, sýrettegideı kósilip jatqan qalanyń ústinde tikushaqtaı qalyqtap turyp aldy. Charlı shısha edenge qarap edi, tómende qalyń qar basqan quıttaı úıler men qala kósheleri qaraýytty. Kógildir kók áýede jyltyr shynynyń ishinde turyp qalý qandaı qorqynyshty edi. Aıaǵyńnyń astynda tuńǵıyq áýeden ózge eshteńe joq sekildi.
— Bárimiz aman-esenbiz be? — dedi Djo ataı bir kezde esin jıyp. — Mynaý ózi qalaı qalyqtap tur?
— Qant energıasynyń qýatymen!— dedi mıster Vońka. —Bir mıllıon qanttyń energıasy! Anany qarańyzdar! — dedi ol saýsaǵymen tómendi nusqap. — Bizdiń balalarymyz ketip barady!
29. BASQA BALALAR ÚILERİNE QAITTY
— Kelesi jumysqa kiriserden buryn tómenirek túsip, kishkentaı dostarymyzǵa bir qarap alaıyq, — dedi mıster Vońka. — Ol taǵy bir túımeni basyp edi, lıft quldılap kep, fabrıka qaqpasynyń ústinde qalyqtap tura qaldy.
Charlı tómen qaraǵanda aýlanyń ishinde ata-analarymen birge toptalyp turǵan balalardy kórdi.
— Bul jerde úsheýi-aq qoı, — dedi ol, — kim joq?
— Menińshe, Maık Tıvı joq. Alaıda ol kóp keshikpeı keledi. Júk kólikterin kórdiń be? — Mıster Vońka tizile qatar túzegen tóbesi jabyq kólikter jaqty nusqady.
— Iá, — dedi Charlı, — olar ne úshin tur?
— Altyn bılet mátininiń mazmuny esińde me? Ony utyp alǵan bala búkil ǵumyryna jetetin táttimen qamtamasyz etiledi demep pe edi!?. Ár balany lyq toltyrylǵan bir-bir júk kóligi kútip tur. Ah-ha, mine Ogýstus Glup keledi! Kórip tursyń ba? Áke-sheshesimen birinshi kólikke minip jatyr.
— Demek, ol aman-saý bolǵany ǵoı? — Charlı qaıran qalǵanyn jasyra almady. — Anaý qorqynyshty qubyrdan qalaı shyqty eken?
— Aman-esen bolǵanda qandaı!
— Ózi ózgerip ketken be, qalaı? — Djo ataı lıftiniń shısha qabyrǵalarynan tómenge kózin syǵyraıta qarap tur. — Tolyq sıaqty edi. Qur súlderi qalypty.
— Árıne ózgeredi. — Mıster Vońka qýlana jymıdy. — Tar qubyrdyń ishinde ábden ysylǵan ǵoı. Esterińizde bolar? Á, mine, uly saǵyz shaınaýshy Vaıolet Boýregard! Onyń sólin syǵyp alý ýmpa-lýmpalardyń qolynan kelgen sıaqty. Óte jaqsy! Jáne ózi reńdenip ketipti! Burynǵy túrinen áldeqaıda ádemi!
— Biraq beti áli qarakúlgin qalpynda! — dedi Djo ataı.
— Iá, beti qarakúlgin qalpynda. Oǵan qarsy endi esh amal joq.
— Sumdyq-aı! — Charlıdiń daýysy qatty shyǵyp ketti. — Verýka Solt, mıster Solt jáne mıssıs Solttardy qarańyzdar! Ústi-bastaryna túgel qoqys jabysyp qalypty.
— Áne, Maık ta keledi! — dedi Djo ataı. — Qudaıym-aý! Ne bolǵan ózine? Boıy bes metr, shıdeı aryq!
— Saǵyz sozatyn agregatqa salyp ábden sozǵan ǵoı, —dedi mıster Vońka. — Tym qatty sozyp jiberipti.
— Maıkke qıyn bolatyn boldy! — Charlı muńaıyp qaldy.
— Kerisinshe! — dedi mıster Vońka oǵan qarsy ýáj aıtyp. — Qatty joly boldy de! Endi oǵan elimizdiń eń myqty basketbol komandalarynan shaqyrý qaǵaz keletin bolady. Al, jaraıdy! Bul tórt qýdy óz jaılaryna qaldyraıyq. Saǵan aıtatyn óte mańyzdy sharýam bar, meniń qymbatty Charlıim! — Mıster Vońka taǵy bir túımeni basyp qaldy, lıft zeńgir kókke atyla kóterildi.
30. CHARLIDİŃ SHOKOLAD FABRIKASY
Shısha lıft endi qalanyń ústinde qalyqtady. Lıftiniń ishinde mıster Vońka, Djo ataı jáne kishkentaı Charlı ǵana.
— Men ózimniń shokolad fabrıkamdy qalaı jaqsy kóretinimdi bilseńizder edi! — Mıster Vońka tómenge oılana qarady. — Sosyn biraz úndemeı turdy da, salmaqty júzben Charlıge buryldy. — Al sen she, Charlı, saǵan fabrıka unaı ma?
— Unaǵanda qandaı! Menińshe sizdiń fabrıkańyz álemdegi eń keremet jer!
— Mundaı pikir estý men úshin úlken mártebe. — Mıster Vońkanyń daýysy burynǵydan da salmaqtana tústi. Charlıden júzin áli burar emes. — Senen mundaı pikir estý men úshin úlken qýanysh. Sebebin aıtaıyn. — Mıster Vońka basyn bir jaqqa qaraı qısaıtyp kúlimsiregende kóziniń quıryǵyna maıda-maıda ájim jınaldy. — Balam, — dedi ol, — men saǵan osy fabrıkany syılaýdy uıǵardym. Erjetip, óndiristi basqarýǵa shamań jetetin jasqa tolysymen ol basy bútin seniń menshigińe ótedi.
Charlı mıster Vońkaǵa ańyra qarady. Djo ataı birdeńe demekshi bolyp edi, qapelimde aýzyna sóz túspedi.
— Shyn aıtyp turmyn. — Mıster Vońka aqsıa kúldi. — Fabrıkany saǵan beremin. Tabylǵan aqyl, solaı emes pe!?
— Charlıge berem deısiz be? — Djo ataı jeńil kúrsindi. — Qaljyńyz bolar?
— Qaljyń emes. Imandaı shynym.
— Nelikten … neniń qurmetine … siz ony Charlıge bere salmaqshysyz?
— Onda tyńdańyz, — dedi mıster Vońka. — Men qartaıdym. Meniń jasym siz oılaǵannan anaǵurlym úlken. Eshkim máńgi ómir súrmeıdi. Meniń óz kindigimnen taraǵan balam joq, týǵan-týysqannan da jurdaımyn. Erteń tym qartaıyp, áýdem jer júrý muń bolǵanda fabrıkany kim basqarady? Tym bolmasa ýmpa-lýmpalardyń qamyn oılap, óndiristi toqtatpaıtyn bir adam kerek. Aıtsam boldy, myńdaǵan pysyqaı jetip kep, fabrıkany qýana-qýana ıemdener edi, biraq maǵan ondaı qýlardyń qajeti shamaly. Jalpy, fabrıkany eresek adamǵa tabystaǵym joq. Eresek adam aıtqanymdy tyńdamaıdy, menen úırengisi kelmeıdi. Ol óz betinshe júrgisi keledi, maǵan baǵynbaıdy. Sondyqtan da maǵan bala kerek. Tárbıe kórgen, aqyldy bala bolsa, shokolad jasaýdyń barlyq qyr-syryn úıretip, osy ýaqytqa deıin jınaqtaǵan bar tájirıbemmen bóliser edim.
— Altyn bıletterdi sol úshin taratqan ekensiz ǵoı! — dedi Charlı lepti daýyspen.
— Durys aıtasyń! Men fabrıkaǵa bes bala shaqyryp ap keshke deıin baıqaıyn, synnan ótkenin ishinen tańdap ap ózime izbasar eteıin dep uıǵardym.
— A-a-alaıda, m-m-mıster V-V-Vońka, — dedi Djo ataı kekeshtenip. — S-siz m-mynadaı alyp fa-fabrıkany kishkentaı Cha-charlıge bere salýǵa q-kalaı ba-batylyńyz ba-barady? Oılap k-kórińizshi ó-ózińiz ...
— Sóz talastyryp jatýǵa ýaqyt joq! — dedi mıster Vońka. — Charlıdiń ákesi men mamasyn, jáne qalǵan jaqyndaryn alyp kelý kerek. Búginnen bastap olardyń bári fabrıka mańyndaǵy úıde ómir súretin bolady. Charlı eseıip oń qol, sol qolyn tanyǵansha olar óndiristi basqarýǵa kómektesedi. Charlı, sen qaı jerde turasyń?
Charlı lıftiniń shısha edeninen tómendegi qar japqan úılerge úńildi. Sosyn saýsaǵyn shoshaıtty. — Áne, anaý. Qala shetindegi kishkentaı qarasha úı.
— Kórip turmyn! — Mıster Vońka taǵy bir túımelerdi basty, lıft Charlıdiń úıine qaraı baǵyt alyp zýlaı jóneldi.
— Mamam bizge ilesýden bas tartatyn shyǵar, — dedi Charlı muńaıyp.
— Nege?
— Ol Djozefına ájeı, Djordj ataı jáne Djorjına ájeıdi tastap eshqaıda shyǵa almaıdy.
— Qarttar da senimen birge ketpeı me?
— Olar bara almaıdy. Ata-ájelerim óte qartaıǵan kisiler, tósek tartyp jatqandaryna jıyrma jyl boldy.
— Onda tósegimen birge ala keteıik, — dedi mıster Vońka. — Myna lıftige tósek sıyp ketedi.
— Ol tósekti úıden shyǵarý múmkin emes. Esikten ótpeıdi.
— Ýaıymdamańyz! — dedi mıster Vońka. — Bolmaıdy degen sózdi aıtpańyz, bári de bolady. Kórińiz de turyńyz!
Lıft endi Charlıdiń úıiniń tóbesine qalyqtap turyp aldy.
— Siz ne istemekshisiz? — dedi Charlı aıǵaılap.
— Ana kisilerdi alyp shyqpaqshymyn.
— Qalaı?
— Shatyrdan kirip, — dedi mıster Vońka.
— Bolmaıdy, — dedi Charlı.
— Toqtatyńyz! — dedi Djo ataı aıǵaı sap.
Sóıtkenshe bolǵan joq lıft shatyrdy buza-muza qarıalar jatqan bólmege gúrs etip endi. Shań men topyraq, shıpyr synyqtary, aǵash jańqalary, taraqandar men órmekshiler, sement kesekteri tósekte jatqan úsh qarıanyń ústine quıylyp kep bergende olar aqyrzaman ornaǵan shyǵar dep oılap qaldy. Djordjına ájeı esinen tanyp, Djozefına ájeı jasandy tisterin túsirip aldy, Djordj ataı kórpeniń astyna tyǵyldy, mıster Bakket pen mıssıs Bakket óz bólmelerinen júgirip shyqty.
— Qutqaryńdar! — dep aıǵaı saldy Djozefına ájeı.
— Sabyr et, súıiktim! — Djo ataı lıftiden shyǵyp kele jatty. — Óz adamdaryńyzbyz!
— Mama! — Charlı mıssıs Bakketke qaraı qushaǵyn jaıa júgirdi. — Mama! Mama! Bárimiz mıster Vońkanyń fabrıkasyna kóshetin boldyq, biz oǵan óndiristi basqarýǵa kómektesemiz, ol fabrıkany maǵan basy bútin syılady ... jáne ... sosyn ... jáne ...
— Sen ne dep tursyń!? — dedi mısıs Bakket.
— Úıge qarashy óziń, — Mıster Bakkettiń qatty sasqany bilinip tur. — Tas-talqany shyqty.
— Ser! — Mıster Vońka alǵa syrylyp shyqty da mıster Bakkettiń qolyn ap qatty-qatty qysty. — Sizben tanysqanyma óte qýanyshtymyn! Baspana týraly qam jemeńiz! Búginnen bastap sizderge bul úıdiń qajeti bolmaı qalady.
— Mynaý ózi qaıdan kelgen jyndy? — dedi Djozefına ájeı bajyldap. — Qyryp kete jazdady ǵoı bárimizdi!
Úıde qalǵandarǵa kúni boıy bastarynan keshkenderin aıtyp berý Djo ataı men Charlıdiń biraz ýaqytyn aldy. Biraq olar sonda da lıftige minip, fabrıkaǵa barýdan bas tartty.
— Odan da óz tósegimde jatyp ólgenim artyq, — dedi Djozefına ájeı.
— Men de solaı oılaımyn, — dedi Djordjına ájeı ony qoshtap.
— Men de barmaımyn, — dedi Djordj ataı.
Sondyqtan mıster Vońka, Charlı jáne Djo ataı úsheýi olardyń qarsylyq kórsetkenine qaramastan tósekti lıftiniń ishine ıterip kirgize saldy. Odan keıin mıster Bakket pen mıssıs Bakketti de kúshtep toǵytty. Sosyn ózderi kirdi. Mıster Vońka túımeni basty. Esik jabyldy. Djordjına ájeı shyńǵyryp jiberdi. Lıft shatyrdyń ashyq turǵan jerinen aspanǵa kóterildi de zýyldaı jóneldi.
Charlı qorqynyshtan áli esterin jınaı almaı jatqan tósektegi ata-ájeleriniń qasyna otyryp, olardy tynyshtandyrýǵa tyrysty. — Qoryqpańyzdarshy. Bul lıft qaýipti emes! Biz álemdegi eń tamasha jerge bara jatyrmyz!
— Charlı shyn aıtady, — dedi Djo ataı ony qoshtap.
— Ol jerde júrek jalǵaıtyn birdeńe bola ma? — dedi Djordjına ájeı. — Meniń qarnym ashty. Barlyǵymyzdyń qarnymyz ashty.
— Júrek jalǵaıtyn birdeńe deısiz be? — dedi Charlı kúlip. — O, ony barǵan soń kóresizder!
Aǵylshyn tilinen aýdarǵan Ú. Keńesbaeva
You Might Also Like
-
Iá, ıá, álqıssa, dep aıtam ba, o zaman da, bu zaman, mundaı sumdyqty kim kórgen. Adam balasy óziniń basyna túspegesin keıbirde jurttyń aıtqanyna sene qoıýshy ma edi táıiri. Al ılana qoıǵanyńnyń ózind...
-
Ańshy bıyl erek qartaıyp ketti. Qary qalyń qystyń qamalyna tutqıyldan tıgen kóktem kúniniń qyzýyn kótere almaı kúrt erigen kúrtik qarmen birge kóbesi sógilip, arnasyn alasapyran shaıqaǵan ózen jataǵa...
