InfoHub Logo

Qaraǵandy oblysy, Sátbaev qalasy,
Abaı atyndaǵy №4 mektep-lıseıiniń
3 "G" synyp oqýshysy
Muhambetrahym Mırına

KİRİSPE
Ózektiligi: Bul jobanyń men úshin ózekteligi - Aral teńizi týraly maǵlumat alý, kóldiń ekologıalyq jaǵdaıyna toqtala otyryp, onyń problemasyn ashý, túsiný.

Jobanyń maqsaty: Aral teńizi jáne onyń ekologıalyq jaǵdaıy týraly málimetter jınap, problemasyn ashýdyń joldaryn izdeý.

Mindetteri:

1. Aral teńizi - Qazaqstannyń injý-marjany.
2. Aral teńiziniń ekologıalyq jaǵdaıy.
3. Aral teńiziniń qutqarý joldary.

Negizgi bólim:
Aral teńizi - Qazaqstannyń injý-marjany. Aral teńizi iri ekologıalyq apatqa ushyryaǵanǵa deıingi kólemi - 1066 km2, tereńdigi - 30-60 m, tuzdylyǵy - 10-12% bolǵan. Qoınaýy kásiptik baǵaly balyqtarǵa baı, jaǵasy qoǵa men qamysty teńiz edi. Sol kezderde jylyna 50-150 myń balyq aýlansa, teńiz jaǵasynan edáýir mólsherde bulǵyn terisi ıgerilgen.
1966 jyldardan bastap Aral óńirin ıgerý qolǵa alyndy. Osy aımaqtaǵy ıgeriletin jer kólemi burynǵydan Ózbekstan men Tájikstan 1,5, Túrikmenstanda 2,4, Qazaqstanda 1,7 esege ósti. Al Amýdarıa men Syrdarıa boıyndaǵy halyqtyń sany 1960-1987 jyldar aralyǵynda 2,2 esege artty. Halyq sanynyń ósýine oraı sýǵa degen qajettilik te artty. Osyǵan oraı 1970-1980 jyldar aralyǵynda aralǵa quıylatyn sý mólsheri azaıdy. Onyń negizgi sebepteri - antropogendik faktorlar edi. Eki ózen boıyndaǵy sýdy mol qajet etetin kúrish pen maqta ósirý isi qarqynda damydy (Shardara).Onyń ústine aýylsharýashylyǵynyń basqa da salalary barynsha damydy.

Aral teńiziniń ekologıalyq jaǵdaıy
Ózen boılary ıgerilip, sýdy ysyrapsyz paıdalaný júzege asty. Máselen, Aralǵa 1960-1965 jyldar arasynda 44 myń m3, al 1990 jyldary eki esege qysqardy. Nátıjesinde, Aral teńiziniń deńgeıi 23 m-ge deıin tómendep, onyń sý aıdyny 30-200 km-ge deıin qýsyryldy. Sýdyń tuzdylyǵy 40 %-ǵa deıin artty. Onyń ústine eki ózen boıyndaǵy sharýashylyqtarda tyńaıtqyshtar men hımıalyq preparattardy qoldaný buryn-sońdy bolmaǵan kórsetkishke jetti. Tyńaıtqyshtardy qoldaný 10-15 esege ósken. Osyndaı antropogendik faktorlar Aral óńirin ekologıalyq apatqa ushyratty. Qurǵap qalǵan teńiz túbinen jyl saıyn aınalaǵa zıandylyǵy óte joǵary 2 mln. tonna tuzdy shańdar kóterilip, jelmen taraı bastady.
Sonymen, Aral apatyna sebep bolǵan faktorlarǵa:
- jergilikti jerdiń tarıhı-tabıǵı erekshelikterin eskermeý;
- aýylsharýashylyǵyn durys josparlamaý, sýdyń qoryn esepke almaý;
- sýdy óte kóp qajaet etetin kúrish, maqta daqyldaryn barnysha kóbeıtip jiberý;
- jerdi ıgerýdiń agrotehnıkalyq sharalaryn saqtamaý jáne sýdy únemdi paıdalnbaý;
- tabıǵat resýrstaryn paıdalanýdaǵy jiberilgen qatelikter men ony meńgerýdiń ǵylymı turǵydan negizdelmeýi bolyp tabylady.

Osy atalǵan faktorlar Aral teńizi ekojúıesindegi tirshilik ataýlynyń ekologıalyq daǵdarysqa ákeldi. Bul jaǵdaılar adam balasynyń qoldan istegen qateligi retinde dúnıejúzine belgili boldy.
Aral óńirinde týyndap otyrǵan qazirgi ekologıalyq apattar nyshany jyl ótken saıyn teńiz sýyn taratýda. Onyń faýnasy men florasy joıylyp bitýge jaqyn. Topyraqtyń tuzdanýy óte jyldam júrýde. Aral teńizinde balyq ósirý sharýashylyǵy toqtalyp, sońǵy 1-2 jylda ǵana qaıta qolǵa alyndy. Ondaǵy turǵyndardyń áleýmettik jaǵdaıy tómendep ketti. Teńiz túbinen kóterilgen ýly tuzdardyń mólsheri jylyna 13-20 mln. tonna dep esepteledi. Tipten, tuzdy shańdar áseri sonaý Orta Azıa respýblıkalary aýmaǵyna jetip, aýylsharýashylyǵyna zardabyn tıgizýde. Aral óńirindegi klımattyń ózgeriýi shól beldemeniń tabıǵı landshaftaryn birte-birte kúrdeli ári qaıtymsyz atropogendik ekojúıelerge qaraı yǵystyrýda.
Aral óńirindegi antropogendik faktorlar ondaǵy turǵyndardyń salt-dástúrlerine, ekonomıkalyq-áleýmettik jaǵdaıyna tikeleı áser etýde. Jumyssyz qalǵan balyqshylar áleýmettik jaǵynan qorǵaýsyz qalyp, basqa aımaqtarǵa eriksiz qonys aýdarýda.
Qazirgi Aral óńirinde adamdardyń densaýlyǵy kúrt tómendep ketti. Bul óńirde sońǵy málimetter boıynsha týberkýlez, búırekke tas baılaný, sary sý, ókpe-tynys joldarynyń qabynýy, juqpaly aýralar respýblıkanyń basqa óńirimen salystyrǵanda joǵary kórsetkishti berip otyr.

Aral teńiziniń qutqarý joldary
Aral teńiziniń bolashaǵy dúnıejúzi halyqtarynyń tolǵandyrýda. Onyń birjola joıylyp ketýi Orta Azıa men Qazaqstandy ǵana emes kóptegen Shyǵys elderiniń tynys-tirshiligine ózgerister ákelmek. Al aýytqýshylyqtar antropogendik ekojúıelerdiń turaqsyzdyǵyn týdyrady. Aral máselesi sońǵy 10 shaqty jylda geograf jáne ekolog ǵalymdar arasynda jıi-jıi pikir talastar týǵyzady. Aral máselesi týraly halyqaralyq konferensıalar uıymdastyryldy. Órkenıetti elder qarjylaı kómek kórsetýde. Olar negizinen Orta Azıa respýblıkalar, Reseı, AQSH, Japonıa, t.b. memleketter.
Aral teńizin qutqarý jóninde birneshe ǵylymı boljamdar men jobalar bar. Olar:
1. Sibir ózenderin Qazaqstanǵa burý.
2. Amýdarıa men Syrdarıa ózenderiniń sýyn retteý arqyly sýdy molaıtý.
3. Aral teńizin jartylaı saqtap qalý.
4. Kaspıı teńiziniń sýyn jasandy kanal arqyly ákelý.
5. Jer asty sýlaryn paıdalaný.
6. Aral teńiziniń ózdiginen tabıǵı rettelýin nemese tolysýyn kútý.
Árıne, bul jobalar bolashaqtyń isi bolǵanymen, ýaqyt talaby ony kúttirmeıdi. Báride qarajatqa tirelýi múmkin. Al onyń iske asýy adamzat qaýymynyń bilimi men biliktiligine baılanysty ekeni anyq.
Qazirgi kezde Araldy qutqarý baǵytynda batyl da josparly túrde ǵylymı negizde jumystar jasalýda. "Aral taǵdyry - jer taǵdyry" bolǵandyqtan ony saqtap qalý aǵa urpaqtyń bolashaq aldyndaǵy boryshy.

Qorytyndy

Tabıǵatpen til tabysý úshin, birinshiden, óndiristi ekologıazasıalaý maqsatyna saı keletin birqatar sharalardy iske asyrý qajet. Tabıǵatty qorǵaý úshin barlyq elderdiń kúsh qýatyn biriktirgende ǵana ekologıalyq sharalar tıisti nátıje bere alady.
Adam men tabıǵattyń qarym-qatynasyn jaqsartý baǵyttalǵan taǵy bir shara – tabıǵat baılyqtaryn tutynýdy aqylǵa sıymdy mólsherde ózine – ózi shek qoıý. Halyqtyń ekologıalyq sanasyn qalyptastyrý mindetti ekologıalyq bilim men tárbıe berýdiń birqatar kompleksti máselelerinen turady. Olar – ekologıalyq ǵylymı sanany qalyptastyrý, ekologıalyq etıkany, ekologıalyq psıhologıany jáne ekologıalyq quqyqtyq sanany qalyptastyrý qajet.
Árbir ekonomıkalyq tabysymyz úshin tabıǵat bizden kek alady. Sondyqtan biz tabıǵatty aıalaı bileıik!

Qoldanylǵan ádebıetter tizimi

1. Á. Beısenova, A. Samaqova, T. Espolov, J. Shildebaev ekologıa jáne tabıǵatty tıimdi paıdalaný, Almaty-2004 j
2. Á. S. Beısenova «Ekologıa el taǵdyry» - Almaty, 2006j
3. U. B.Asqarova «Ekologıa jáne qorshaǵan ortay qorǵaý» - Almaty,2002
4. Ǵalamtor.

---