InfoHub Logo

Sháýdirbaeva Gúlnar Imanǵalıqyzy,
Beıneý lıseıiniń joǵary sanatty
tarıh jáne quqyq negizderi páni muǵalimi,
dırektordyń tárbıe isi jónindegi orynbasary
Mańǵystaý oblysy Beıneý aýdany

AQMYSHTA TÝYP, AQSH-TA JÚLDE ALǴAN

Ámın aǵanyń atyn bala kezimnen etip óstim. Ákem Imanǵalı «Bizdiń Ámınjan aıdy aspanǵa shyǵardy ǵoı» dep otyrsa, anam Jibek «Jelaıaq bala bizdiń aýylǵa qashan keler eken» dep qaınysynyń jolyn tosatyn. Sol kezde meniń kóz aldyma ertegidegideı Taýsoǵar, Kóltaýsarlarmen aty qatar atalatyn Jelaıaq elesteıtin. Ákemniń jazý ústeliniń joǵarǵy jaǵyndaǵy sórede jınaýly turatyn M. Ábdihalyqovtyń «Jelaıaq bala» kitabyn qaıta-qaıta paraqtaıtynmyn. «Qara tústi júırikterdi» artqa tastap júıtkip kele jatyrǵan Ámın aǵanyń sýretine qaraı otyryp, maqtanyshqa bóletinmin. Kishkentaı júregimmen qazaqtyń atyn dúnıe júzine tanytqan Ámın aǵama bar jaqsylyqty tileıtinmin.
Mektepte ustazdyq qyzmet atqaratyn ákem 1969 jyldyń jazǵy eńbek demalysyn alyp, sol kezdegi Sam orta mektebiniń dırektory, óziniń jan joldasy Ekibaev Janboz aǵa ekeýi Almatyǵa jolǵa jınaldy, «Ámınjanǵa baryp qaıtamyz, burynǵy jeńisterin aıtpaǵannyń ózinde sońǵy jyldardaǵy tabystary molaıdy emes pe? Bıyl mektep bitirgen Baıboldy da ( Jákeńniń uly) ala ketemiz, oqýǵa aparamyz, Ámın aǵasyna tapsyramyz, bas-kóz bolyp júrsin» degeni áli esimde. Ol jyly men 1-synypty támámdaǵan edim. Almatyǵa ketken jolaýshylardyń jolyn asyǵa tosýdamyz. Bir kúni olar da oraldy. Ákem de, Jákeń de kóńildi. Baıbol aǵa KazPI-diń deneshynyqtyrý páni muǵalimderin daıyndaıtyn fakúltetine oqýǵa túsken. Ákem shabadanynan bazarlyqtarmen birge qyzyl jibek matadan tigilgen, jıegin qara atlaspen kómkergen, aldyńǵy eteginde bizge beımálim áriptermen jazylǵan jazýy bar ádemi shapandy shyǵaryp, aldymyzǵa tartty. Bul shapandy Ámın aǵa Japonıadaǵy jeńisti kúnderinen estelik retinde meniń ákeme, aǵasy Imanǵalıǵa syıǵa tartý etipti.

Ámın aǵa 1937 jyly 12 aqpanda Mańǵystaý túbegi Shaıyr aýylynda Aqmysh qonysynda Elemes atamyzdyń shańyraǵynda dúnıege kelgen. Ata-babalary Kaspııdiń jaǵasyndaǵy Qalamqas, Qarajanbas degen jerlerdi mekendegen. Elemes ata Aqmyshta qonys teýipti. Ámın aǵanyń qystyń naǵyz qaharly kezinde ómirge kelýin keıingi ómir jolyndaǵy janqıarlyq eńbegi, qaıtpas qaısarlyǵymen baılanystyrar edim. Ámın aǵanyń ómir jolyna úńilsek, balalyq shaǵy soǵystyń ótine, eldiń ábden taryǵyp, qınalǵan kezine dóp kelipti. Mektepke kórshi aýylǵa 7-8 shaqyrym jerge jaıaý qatynap oqıtyn. Salt at, arba-shana kolhozdyń sharýasynan bosamaıtyn.
Keshke mektepten úıge jalǵyz qaıtady. Qarańǵyda qarshadaı bala eki aýyldyń arasynda bezildep júgiredi eken. Alaıda óziniń aıaq dúbirinen shoshynyp jylaǵan kúnderi de az bolmaǵan. «Úıden alyp shyqqan azyq-túligimizdi jarty jolǵa kómip ketip, qaıtarda taýyp alyp, júrek jalǵaımyz» deıdi Ámın aǵa. Eki aýyldyń arasynda qysy-jazy qustaı ushyp júrgen kúnderi keıin álemge tanymal júırik bolýyna septigin tıgizdi dese de bolǵandaı. Sebebi taza aýada júgirgen adamnyń tynysy keń, denesi shymyr, ózi tózimdi bolady emes pe?

Bala Ámın sabaqqa alǵyr, zerek bolǵan. Ájesi Maqpaldyń baýyrynda ósken ol kishkentaıynan aýyz ádebıetine jaqyn bolypty. Talaı qıssalardy jatqa soǵypty. Atasy Tuıaq pen týysy Múlikbaı, ájesi Maqpal kishkentaı Ámınge «Qobylandy», «Edige», «Er Tarǵyn» jyrlaryn jatqa oqytyp, ózderi sol taqyrypta áńgime qozǵaıdy eken. Atalary men ájeleriniń adamgershilik, izgilik, batyrlyq týraly týraly áńgimelerin estip, halyq aýyz ádebıetimen sýsyndap ósken Ámın aǵanyń eseıgen shaǵynda ádebıet pen tarıhqa qyzyǵýy, óner men ádebıet salasy ókilderimen etene aralasýy, syılasýy zańdy qubylys edi.
Balalyq shaǵyn soǵys urlaǵan jas Ámın buǵanasy erte bekip, eńbekke erte aralasty. Alaıda qazaqtyń jaqsysy men jaısańdaryn jaıpap jibergen zulmat jyldary dúnıege kelgen Ámın aǵany nurly bolashaq kútip tur eken. Onyń aldynda sol kúnderge jetý úshin taǵdyrdyń túrli kedergilerinen súrinbeı ótý mindeti tur edi. Elemes ata da balasynyń jas kezinde ataǵy alysqa ketip, aıtýly dodalardan júlde alady dep oılamaǵan shyǵar. Ámın aǵanyń bala kezinde sportpen shyndap aınalysý múmkin emes edi. Eski-qusqy kıimderden dop jasap teýip, kósheniń qumyn kókke shyǵarǵannan basqa amal bolmady. Biraq boıy uzyn bolmasa da qımyly shıraq jigittiń dene shynyqtyrý páni boıynsha jetistikteri mol edi.

Ámın aǵa 1954 jyly Shahta orta mektebin bitirgen kezde Elemes atany soǵystan qalǵan eski jara mazalap aýyryp júr edi. Óziniń aýyrǵanyna qaramastan balasynyń bolashaǵyn oılaǵan atamyz jıǵan-tergenin Ámın aǵanyń qaltasyna salyp, oqýǵa attandyrady. Ámın aǵa 17 jasynda Atyraý pedagogıkalyq ınstıtýtynyń fızıka-matematıka fakúltetiniń stýdenti atandy. Kóp uzamaı Elemes atanyń densaýlyǵy túzelip, Ámın aǵanyń kóńili ornyna túsedi. Ol ınstıtýtta jaqsy oqıdy. Úzdik stýdentterge beriletin 35 som stıpendıany turaqty alyp turdy. Ol kezde ortasha oqıtyndardyń stıpendıasy – 22 som bolatyn.
Sol jyly Atyraýǵa mamandyǵy dáriger, ózi jeńil atletıkadan razrádty sportshy Anjelıka Mıhaılovna Kýlıkova qyzmetke keledi. Ol kelgen boıda stýdentterden júırikter tobyn quryp, aqysyz jattyqtyrý bastaıdy. Birinshi kýrs stýdenti Ámın aǵa da Kýlıkovanyń qaraýynda jattyǵý tobyna enedi. 1954 jyly bozbala Ámın 100 metrge júgirýde 12,3 sekýnd nátıjemen Atyraý qalasynyń chempıony atanady. Kýlıkovanyń shákirtteri 1956 jyly Almatyda ótken Qazaqstannyń birinshi spartakıadasynda Atyraý oblysynyń namysyn qorǵaıdy. Osy synda Ámın Tuıaqov besinshi orynǵa ıe boldy. Bul básekede 1-2 qazaq jelaıaǵy ǵana jarysqa shyǵady.

Osy spartakıadada kózge túsken sportshylardan Qazaqstan quramasy jasaqtalyp, Máskeýdegi odaqtyq spartakıadaǵa ázirlikke kirisedi. Qazaq sportynyń basshysy Ábdi Artyqov «quramada qazaq jastarynyń bolǵany durys» dep, jeńil atletter komandasyna Ámın Tuıaqovty qosady. Almatyǵa kelgen soń aýyl balalarynyń kez-kelgeni oryndaı alatyn júgirý, sekirý sekildi jattyǵýlary tanymal mamandarǵa unaǵan soń ǵana Ámın aǵa ózinen jap-jaqsy jelaıaq shyǵatynyna sene bastaıdy. Sol senim aýyldan kelgen jas jigittiń tynbaı jattyǵyp, shelektep ter tógýine ulasqan edi. Sodan ulttyq qurama KSRO halyqtarynyń spartakıadasy bastalardan bir aı buryn Máskeýge attanady. Máskeýdegi «Stalın» atyndaǵy stadıonda bizdiń jelaıaqtar jergilikti sportshylarmen birge jattyǵýǵa kirisedi. Jeńil atletıka komandasynda jalǵyz qazaq - Ámın Tuıaqov. On bes odaqtyq respýblıka men Máskeý, Lenıngrad (Sank-Peterbýrg) qalalarynan jınalǵan myqtylardyń jarysy Ámın aǵaǵa qatty áser etti. Ámın aǵa qosalqy quramda bolyp, jarysqa qatyspasa da, nebir áserli sátterge kýá boldy. Myqty jelaıaqtardy kózimen kórdi. Olarmen birge ter tókti. Kóp sportshylarmen tanys-bilis boldy, el kórip, jer kórip elge mol ásermen oraldy. Osydan keıin jankeshti jattyǵýlar qaıta bastaldy. Jeńis joly árqashan da aýyr bolǵan. Ámın aǵanyń 100,200 metr qashyqtyqtaǵy nátıjeleri eki jylǵa deıin jyljymaı qoıdy. Aıanbaı tógilgen terdiń nátıjesinde 1958 jyly 100 metr qashyqtyqqa júgirýde birinshi razrádtyń dárejesine jetken namysqoı jigit odan ári de aıanyp qalǵan joq. Aptasyna tórt-bes márte qara ter bolyp jattyǵady. Nátıjesinde 1959 jyly mańdaı teri aqtalyp, Qazaqstan chempıonatynda 100,200,400 metr qashyqtyqtarda aldyna jan salmaı, jeńimpaz atandy.

1959 jyldan bastap A. M. Kýlıkova jattyǵý júıesine ózgeris engizdi. Buryn jelaıaqtar qysta jabyq ǵımaratta jattyǵý jasasa, endi dene qyzdyrý jattyǵýlary zalda, al júgirý jattyǵýlary dalada ótetin boldy. Taza aýadaǵy kásibı daıyndyq kóp uzamaı óz nátıjesin berdi. 1959 jyldyń jazynda Ámın aǵa 100 metrdi alǵash ret10,8, al 200 metrdi 21,8 sekýndta júgirip ótti. 1960 jyly Reseıde bolǵan «Býrevestnık» erikti sport qoǵamynyń odaqtyq birinshiliginde 100 metrdi 10,4 sekýndta artqa tastaǵan Ámın Tuıaqov «KSRO sport sheberi» atanýmen qatar, jeńis tuǵyryna kóterildi. 200 metrge jarysta da qazaq jelaıaǵy «Altyn medaldi» eshkimge bergen joq

1961 jyly Lenıngradta Keńes Odaǵynyń áskerıler chempıonatynda 60 metrde top jarǵan Ámın Tuıaqov SSKA-ǵa qabyldandy. KSRO quramasynyń bas bapkeri Gavrıl Korobkov Ámındi Máskeýdegi SSKA-nyń jataqhanasyna ornalastyryp, stıpendıa taǵaıyndatty. KSRO-nyń ulttyq quramasynda Tuıaqov qysqa qashyqtyqtar boıynsha jattyqtyrýshy, bir kezdegi ataqty jelaıaq Borıs Tokarevtyń basshylyǵymen jattyǵýǵa kiristi. Ekeýi birden til tabysty. Keńes Odaǵynyń myqtylarymen bir quramada bolý, birge jattyǵý Ámın aǵany shyńdaı tústi. 1962 jylǵy KSRO chempıonatynda Ámın Tuıaqov kópten armandaǵan bıigine jetti. Osy jyly tamyzdyń 13-shi juldyzynda qazaq jelaıaǵy 200 metrdi 21,1 sekýndta júgirip ótip, tuńǵysh ret KSRO chempıony atandy. 1963 jyly sol jetistigin taǵy qaıtalady, KSRO halyqtarynyń spartakadıasynda Ámın Elemesuly 200 metrge júgirýde aldyna jan salǵan joq. 1962-67 jyldar aralyǵynda Ámın aǵa 200 metrge jarysýda álemdegiń eń tańdaýly júırikterdiń biri boldy. 1967 jyly ol KSRO halyqtarynyń spartakadıasynda osy qashyqtyqta ekinshi ret top jardy. Ámın Tuıaqovtyń 1965 jyly 200 metrge jańǵyrtqan KSRO rekordy (20,6 sekýnd) úsh jyl boıy buzylǵan joq. Ámın aǵanyń 100 metr qashyqtyqtaǵy eń úzdik nátıjesi-10,2 sekýnd, bul kórsetkish sol jyldardaǵy KSRO rekordy bolatyn.Ámın aǵa 1965 jyly Almatyda bolǵan Keńes Odaǵynyń chempıonatynda osy nátıjemen KSRO chempıony Edvın Ozolınniń rekordyn qaıtalady. Almatydaǵy chempıonatta ol 100 metrge júgirýde «Kúmis medalge» ıe boldy. Al, 200 metrde KSRO chempıonatynyń «Altyn medalin» keýdesine taqty. Jalpy Ámın Tuıaqov - 200 metrge júgirýde KSRO-nyń bes dúrkin chempıony.

1965 jyly Kıevte KSRO-AQSH jelaıaqtarynyń jekpe-jegi ótti. Sol synda quramynda Edvın Ozolın, Ámın Tuıaqov, Ǵusman Qosanov, Nıkolaı Polıtıko bar Keńes Odaǵynyń estafetalyq komandasy 4/100 metrlik básekede 1964 jyly Olımpıada chempıondary atanǵan AQSH jelaıaqtarynan ozyp ketti. Ekinshi kezekte júgirgen Ámın Tuıaqov qarsylasyn oq boıy artqa tastap, Ǵusman Qosanovqa taıaqshany buryn berdi. Iaǵnı ekinshi kezeńnen keıin KSRO quramasy alǵa shyqty.Qosanov sol artyqshylyqty saqtap, Polıtıkoǵa aldymen jetti. Polıtıko kómbe syzyǵyn qıǵanda tabloda 39,3 sekýnd nátıje jarqyrap tur edi. Bul KSRO-nyń jańa rekordy edi. Buǵan deıin esh quramadan dál bulaı utylmaǵan AQSH júırikteri amalsyzdan jeńilgenin moıyndady. Shynynda da Olımpıada chempıondaryn tize búktirý KSRO quramasynyń álemdegi myqty komandanyń biri ekenine dálel edi. Ámın Elemes uly Keńes Odaǵynda ǵana top jaryp qoıǵan joq, Eýropa kýbogynyń jeńimpazy ári birneshe márte júldegeri atandy. Bul degenińiz qazirgi Eýropa chempıony degen uǵymdy bildiredi. Sebebi ol kezde Eýropa chempıonaty ótpeıtin edi. Jeńil atletıkadan álem chempıonaty 1970 jyldardyń ortasyna taman tusaý kesti. Sondyqtan Ámın aǵanyń sporttyq ataqtaryn aıtqanda Eýropa kýbogy men KSRO chempıonattaryndaǵy júldelermen Ámın Tuıaqov 1964 jylǵy Tokıo olımpıadasyna KSRO quramasynyń sapynda bardy. Bartenov Tuıaqovty jarysqa qosqan joq. Sol jyly kóktemde Kıevte bolǵan iri básekede 100,200 metrde jeke- dara shyqqan Ámın Tuıaqovtyń ornyna Bartenev Tokıoda Borıs Savchýkty jarys jolyna shyǵardy. Munyń túp-tórkini bas bapker men sportshy arasyndaǵy kózqaras qaıshylyǵynda, ózara kelispeýshilikte jatyr. Ómirde mundaı jaǵdaılar bolyp turady.

Ámın aǵa uzaq jyldar sport mektepterinde jattyqtyrýshy, odan keıin Qazaqstan ulttyq quramasynda bas bapker bolyp qyzmet atqardy. Eńbegi jemissiz bolǵan joq. Shákirtteri Olımpıada oıyndary men álem qurlyq chempıonattarynda júlde aldy. Tuıaqovtan tálim alǵan mamandardy sporttyń ár salasynan kezdestirýge bolady.

Prezıdentimiz Nursultan Nazarbaev dene shynyqtyrý men sport salasyn únemi nazarda ustap, qoldap kómektesip keledi. Elbasy ««Qazaqstan-2050» strategıasy - qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» atty jańa Joldaýynda: «Deneshynyqtyrý men sport memlekettiń aıryqsha nazarynda bolý tıis. Naq sol salamatty ómir salty ult densaýlyǵynyń kilti bolyp sanalady» degen. Al bizdiń jelaıaq jigitterdiń ishinde Ámın aǵanyń deńgeıinde júgiretin myqtylar bolmaı tur. Tipti qazirgideı ǵylym men tehnıka órkendegen zamanda sportshylarymyz Ámın aǵanyń ótken ǵasyrdyń 60-jyldary kórsetken nátıjelerine jete almaı júr. Ámın aǵalar qazirgideı jetilgen sporttyq tósenish ústinde júgirgen joq, qazirgideı keremet sapaly, asa yńǵaıly shıpovka kıgen joq. Ol kezdiń sporttyq medısınasy da búgingi deńgeıde emes edi. Soǵan qaramastan asfált ústinde nemese rezeńke joldarda qarapaıym aıaq kıimmen jarysyp-aq qazirgi ǵylym men tehnıka órkendegen zamannyń júırikterinen asyp tústi.Ámın aǵa osydan 45 jyl burynǵy nátıjesimen qazirgi Azıa oıyndarynda 100 metrde birinshi,200 metr qashyqtyqta ekinshi oryndy ıelenedi eken. Al bizdiń júırikter osy eki qashyqtyq boıynsha Azıanyń myqtylaryn uta almaı júr.

Elimiz egemendik alǵannan beri jelmen jarysqan qazaq jelaıaǵyn kóre almaı kelemiz. Ámın aǵa ulttyq quramanyń tizginin ustaǵannan keıin óz izbasarlaryn qum arasynan izdep, shalǵaı aýyldardy da aralap kórdi. Egemen el bolyp, oń-solymyzdy ańǵara almaı jatqan tusta alystaǵy Japonıadan kómek surap, sapaly sporttyq kıimderdi túp – qıyrdaǵy aýdandarǵa jóneltip turǵan Ámın aǵa qazir qurmetti demalysta, jary Alma jeńgemizben balalary men nemerelerin qyzyqtap otyrǵan aqsaqal.
Ámın Elemesuly Tuıaqov - «zamanynan ozyp týǵan» degen baǵaǵa laıyq jan. Álemniń nebir myqtylaryn jolda qaldyrǵan Ámın aǵanyń esimi qazaq ultymen birge jasaı beredi.

Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Mańǵystaý ensıklopedıasy. Almaty: «Atamura» baspasy, 1997 j.
2. Internet materıaldary.
3. Ámınniń sabaqtary. Almaty: «Nurly álem» baspasy, 2011j.

---