InfoHub Logo

* * *

Qazaq qalamgerleriniń qalyń ortasynan ózine tıisti oryndy daryny men dene beıneti san jyldar boıy sharpysqan jaǵdaıda ala bilgen, ómir-tirliktiń qyr-syryna qanyp, halqymyzdyń, Kókshe óńiriniń tarıhyna ádebı zertteý jazbalarymen mol úles qosqan Estaı Myrzahmetulynyń «Medet», «On bes jyl ótken soń» atty romandaryn kezinde jastar da, jasamystar da súıip oqydy, olar kitaphanalarda, mektepterdegi, joǵary oqý oryndaryndaǵy ádebıet úıirmelerinde qyzý talqylanyp, joǵary baǵa aldy desek, ekeýi búginde de qundy, sebebi adamı aqyl-oı órnegine baı, oqıǵalary men keıipkerleri shynaıylyǵymen shyraıly. Bul tujyrymnyń naqty dáleli — avtordyń osy romandary haqynda oqyrmandarynan eki myńǵa jýyq hat alǵany. Ózderińizge usyný qajet-aý dep uıǵarylǵan bul jınaqtyń arqaýy — sol hattardyń shaǵyn ǵana bir bóligi. Mazmun-tilek uqsastyǵy ushyrasa bergendikten sonshama hattyń bárin qamtý maqsat etilmegen.

Baspa tarapynan buǵan qosa aıtarymyz: Estaı Myrzahmetulymen kóp jyl aralas-quralas bolǵan jazýshy Ǵabbas Qabyshulynyń aǵa qalamger haqynda ár jyldar jazǵan ocherk-maqalalaryn da osy jınaqqa engizýdi jón kórdik, olar — jurtshylyqqa málim-beımálim ómirbaıandyq derekter.

* * *

I. HATTAR ÁLEMİNEN AQPAR

«Aıshylyq alys jerlerden jyldam habar alǵyzǵan...» degendeı (Ybyraı Altynsarın), alys-jaqynnan neqıly sóz, san alýan oı «arqalap, aryp-ashyp júrgen» ári aınalaıyn, ári beıbaq bir nárse bar, ol — kádimgi hat. Kózbe-kóz otyrysyp, aýyzba-aýyz sóılesip adamı kúı keshýińe kýá bola bastaǵan búgingi kompúter zamanynyń ózinde aq qaǵaz betine iz salynyp jetken hat, mysaly, maǵan áli de qymbat. Janyńdy jadyratqan hat-qaǵazdy anda-sanda qolyńa qaıtadan alyp, ashyp oqyp, ne keýdeńe basyp, ne alaqanyńa salyp sıpalap, kóńilińe kógershin qondyryp otyratynyń qanshalyq!.. Ras, keıde ne ýmajdap laqtyryp jiberýińe, ne jyrtyp-jyrtyp tastaı salýyńa májbúr etetin hat ta bolady. Kópshiliktiń oı-nıetinde oń-teristiń aralas kezdese berýi tirlikke tán qubylys dep bilemiz. Alaıda bul qubylystyń «ańyryp qala beretin kezi de» bolady eken, — oǵan kókshetaýlyq jazýshy Estaı Myrzahmetulynyń birazy muraǵatjaılarǵa tapsyrylǵan, birazy óz úıinde saqtaýly hattarmen tanysqanda kózim jetti. «Medet», «On bes jyl ótken soń» romandary shyqqannan beride alǵan jıyny eki myń shamaly hat arasynan Es-aǵaǵa qabaq shyttyrǵan bir hat ta shyqpady. Ondaılar álde ýmajdalyp, álde jyrtylyp kete bardy ma eken? Jo-joq, ondaılar bolmady deı alamyn.

Es-aǵamen qyryq jyldaı aralas-quralas boldym. Kóksheniń dámi aıdap aparyp, janynda birer apta bolyp júrgen kezderimde poshta jáshiginen alǵan hattaryn qalaı ashqany, qalaı oqyǵany áli de kóz aldymda. Hattardy jazý ústeline aparyp tártiptep jaıady da, oryndyǵyna jaılanyp otyryp, qaıshysyn qolǵa alyp, hattarǵa kóz jiberedi. «Kınoǵa túsetindeı-aq baptanady ekensiz?!» dep qaldym birde. Ol jymıdy da: «Munyń bári tiri, qazir sóıleıdi. Aldymen shákirtterden kelgenine kezek beremin, sodan keıin sen sıaqtylarǵa, odan soń ózim tárizdilerge jol tıedi» dedi de, konvertterdiń bireýin alyp, bir qyryn qaıshymen muqıat qıdy, hatty alyp, álgi qıyndyny konvertke salyp, sodan soń hatty ashty da, sol áredikte qaıshyny maǵan usynyp: «Konverttiń synyn ketirýge bolmaıdy, muqıat ashý kerek. Keıde meniń nemerelerim, keıde senshe erigip otyrǵandar, bireý qýyp kelip qalardaı, apyl-ǵupyl jyrtyp jiberedi, óı, shirkinder-oı!» dedi. Ádeptiliktiń úlken-kishisi bolmaıtynyn uqtyrǵany!

Ol hattardy áste daýystap oqymaıdy jáne janyndaǵy kisige «oqyǵyń kele me?» dep usynbaıdy. Qalpynsha búktep, konvertke salady da: «Birer kún jatsyn. Mazmundaryna qaraı iriktep, jaýapty da bir-aq beremin» deıdi. Jaýap qaıtarady da eken. Hattardyń bárinde derlik: «Hat jazdym», «Telefon shaldym» degen belgi bar.

Densaýlyǵy jazý ústeli basynda árbir eki saǵattan soń bir saǵat shamasy dem alýdy mindet etkennen beri jıyrma jyl bolǵan syrqat pendeniń nesheme roman, hıkaıa, áńgime, maqala jazǵanyna qosa qyrýar hat ataýlyny jaýapsyz qaldyrmaǵanyna eriksiz tańdandym. Sony ańǵarǵan Es-aǵanyń birde: «Kókeıińde kózge kórinbes bir suraq turǵanyn sezip otyrmyn... Men shyǵarmalarymnyń birsypyrasyn aýrýhana tóseginde jatyp jazdym ǵoı, etbettep jatsań, shirkin-aı, arman ne, oǵan da zar bolyp, shalqamnan ǵana jata aldym... mynaý hattardyń kóbine jaýapty da solaı jazbasqa shara bolmady», degeni bar.

«Es-aǵaǵa qabaq shyttyrǵan bir hat ta shyqpady» dedim. Shynymdy aıttym. Onyń esesine Es-aǵaǵa eriksiz ezý tarttyrǵandary bar. Olar...

— Jo-o-oq, myrza, toqta, toqtaı qal! Hattardyń sózin aldyn ala jarıa etýge bolmaıdy!

— Solaı eken ǵoı, keshirińiz.

— Al, hattar, sóıleńder!

Hattar sóıleýge kiristi. Men: «Seniń buryn kelgeniń ras. Seniń keıin kelgeniń daýsyz» demedim, qolyma ilikkenine qaraı kezek berdim. Keıbiriniń qashan jazylǵany belgisiz eken, olarǵa da «bul qalaı?» demedim.

Aıtpaqshy, hattyń deni Es-aǵaǵa kitaptaryn shyǵarǵan «Jazýshy» baspasy arqyly jetip jatqan, ıaǵnı ony únemi atap kórsete berý shart bolmas dep túıdim.

Álbette, hattyń barshasy jazýshynyń shyǵarmalary týraly ǵana emes. Arasynda týǵan-týysqandarynan, dos-joldastarynan kelgen, ártúrli másele týraly pikir bildiriskenderi de, arnaý óleńder de kezdesedi. Qaı-qaısysy da búgingi oqyrman qaýymnyń oı tarazysyna salýǵa tatıdy dep senemin.

Sóz yńǵaıyna qaraı aıtý artyq bolmas bir jáıt — Es-aǵanyń gázet-jornaldarda jarıalanǵan jıyny bes júzge tarta maqalasynyń arasynda tarıhı tulǵalarymyz týraly jazǵandarynyń da moldyǵy. Mysaly: Abylaıǵa — 9, Kenesaryǵa — 6, Aqan serige - 16, Birjan salǵa — 11, Balýan Sholaqqa — 11, Úkili Ybyraıǵa — 6, Segiz serige — 4, al jalpy qazaq tarıhyna — 7 maqala arnapty! Eriksiz qyzyqpasyńa qoımaıtyn eńbek emes pe?!

ǴABBAS.

* * *

ES-AǴA!

Hatyńa — hat, saýalyńa — jaýabym.

Kóksheden sálem alsaq, kókiregimiz kerilip, keń dúnıeniń aýasyn erkin jutyp, Býrabaıdyń dál baýyrynda turǵandaı bolyp, bir marqaıyp qalamyn. Ásirese seniń hat-habaryń bir kóterip tastaıdy.

Aqyn ataýly ótirikshimiz ǵoı, saǵan «Jylqyshynyń balasyn» jiberýge ýáde etip, oryndamadym. Almatyda joq, talap áketipti. Kókshede bir jurnaǵy bolsa, qaıta sen maǵan salyp jibergeısiń. Ol jaqtaǵy qamqorlyqtaryńa rahmet, biraq meni tym kóterip jiberdińder-aý.

Qazirde «Mahabbat dastany» atty poves jazyp bitirdim. Kókshe óńirine qatysty. Bul joly endi onyń birinshi danasy ózińdiki bolar-aq!

Óziń ne jazyp júrsiń? Densaýlyǵyńdy qunttap, kóbirek jaza ber.

Erkesh sońǵy kezde tek Qonaevtan keıin sóıleıtin bolypty. Oǵan da shúkirshilik. Biraq aǵasyna eliktep, «partıınnyı» bolyp ketip júrmesin, óleńdi ókirtip jazsyn.

Bárińe de rahmet! Bárińdi de súıdim!

Ózderińniń Sattar SEIİTHAZINDERİŃ.

15. 01. 1966 j.

* * *

ÓSKEMENNEN SÁLEM!

Ǵızatlý hat jazaıyn qalam alyp,

Tańdanyp tolǵanǵan soń oıǵa qalyp.

Aq qaǵaz, qara sıa,

aıtqanymdy

túp-túgel jetkizgeısiń alyp baryp!

Qurmetti Estaı-aǵa! Bulaı dep hatymdy bastaǵanym aqyndyǵymnan emes, meniń ákem Hamza maıdannan úıge jazǵan hattarynyń báriniń de birinshi betin:

Ǵızatlý hat jazaıyn qalam alyp,

Saǵynyp sarǵaıǵan soń oıǵa qalyp.

Aq qaǵaz, qara sıa,

sálemimdi

El-jurtqa tapsyrǵaısyń alyp baryp, — dep bastaıtyn edi, men soǵystan qaıtpaı qalǵan, jerlengen jeri de belgisiz marqum ákemniń sol ádetin saqtap, óleńin eptep ózgertip, ózimshe jazyp otyrmyn. Munym ákemdi kúni búginge deıin saǵynyp júrgendigimnen shyǵar, aıyp etpeńiz.

Al «tańdanyp, tolǵanyp» degenim sebepsiz emes. Men qazaqqa Birjan saldy, Aqan serini bergen Kókshetaý eliniń perzenti Estaı Myrzahmetov degen jazýshynyń «Medet» degen kitabyn oqyp shyǵyp, kóp oıǵa qaldym. Jazýshy oqıǵalardy qıaldap oıdan shyǵarsa da, nemese ómirde bar kisilerdiń bastan ótkergenderin kórip, bilip, kitapqa laıyqtap jazǵan bolsa da, báribir shyndyqty jazǵan dep oılaımyn, óıtkeni sondaı faktilerge men de kýámin. Óz basymnan keshken joqpyn, biraq jaqyn dos jigitimniń basynan ótti. Ondaı oqıǵalardy basynan ótkergen jan myńdap bar ekeni sózsiz.

Dosym dep otyrǵanym U. degen jigit bolatyn. Ekeýimiz bir aýylda týyp-óstik, bir mektepke segizinshi klasqa deıin birge oqydyq, tek men qazaq klasynda, al ol orys klasynda boldy. U. ádemi bozbala boldy: boıy suńǵaq, óńi: atjaqty, qyr muryndy, kózi ótkir. Aýqatty kisiniń balasy edi, kıimi de jaqsy boldy. Maǵan qarama-qaıshy. Bizdiń turmysymyz jupyny. Ákem soǵysqa ketken. Sheshem jáne segiz jastaǵy men, bes jastaǵy qaryndasym Klara úsheýimiz turdyq. Nemereles týystarymyz boldy. Olar da balaly-shaǵaly, turmystary nashar. Sheshem keýde aýrýyna shaldyqqan bolsa da, kolhozdyń jumysynan qalmady. Bizdi — eki balasyn asyraýy kerek qoı. Qurdastarymmen birge men de kanıkýl kezderimizde kolhozdyń ony-muny jumystaryn shamam kelgeninshe istep júrdim, onyma eńbekkún jazylady, 5-10 kılo bıdaı beredi. Al U. bolsa, kanıkýlǵa shyǵysymen oblys ortalyǵy Óskemen qalasyna ketedi. Onda týystary bar kórinedi. «Kanıkýldy qalaı ótkizdiń, ne istediń?» dep suraǵanymda kúlip qoıyp: «Sýret salýdy úıretetin stýdıada boldym» dedi. Stýdıanyń ne ekenin suraǵanymda: «Á, sen ony túsinbeısiń» dep qolyn silteı saldy.

Sol U., romandaǵy Medetshe basqa qyzdyń ar-abyroıyn qorǵamaq turǵaı, ózi drýjıt etip júrgen S. degen qyzdy sondaı jaǵdaıda arashalaı almady. Segizinshi klasta oqyp júrgenbiz. Tarǵyn selosyndaǵy onjyldyq mektepte. Qazaqsha, oryssha klastarynyń bári bar úlken mektep. Onyń segizinshi, toǵyzynshy klastaryndaǵy oqýlaryn tastap, odan ary oqýǵa jaǵdaılary bolmaǵan birneshe bala jaqyn mańdaǵy Asýbulaq, Aqtaý, Ognevka, t. b. jerlerdegi shahtaǵa, rýdnıkke jumysqa ketken. Biraq olar Jańa jyl keshinde mektepke mindetti túrde keletin. Sondaı Jańa jyl keshine R. degen jigit masańdaý kelip, tynyshsyzdyq, jeńiltektik jasap, S.-ǵa qyryndady. Bıge qaıta-qaıta shaqyryp, qushaqtamaq, betinen súımek bolyp, esin shyǵardy. Ol qylyǵyna bóget jasamaq bolǵan U-ny ıyǵynan shap berip, ıirip jyǵyp tastady. Iý-qıý bastaldy. Biraq bıdiń basy-qasynda júrgen muǵalim eki aǵaı dereý kirisip, jumysshy jigitterdi, ásirese R-dy qatty uıaltty, oǵan S-dan keshirim suratty. U-dan da keshirim suratpaq edi, ony izdep taba almadyq. Men syrtqa júgire shyǵyp, daýystap shaqyryp edim, ol jaýap qatpady. Dala qap-qarańǵy eken, kóre de almadym.

Keshten S. ekeýimiz birge qaıttyq. Ol úıine jetkenshe lám demeı qoıdy da, aýlasynyń esigin ashyp kirerinde ǵana: «Toqan, dosyńnyń syrty ǵana sulý eken, kim bilgen. Saý bol!» dedi. Men qatty uıaldym. Kópe-kórineý qashyp ketken U-ǵa qatty yza boldym. El jatar ýaqyt bolyp qalsa da, U-nyń úıine bardym. Onyń jeke bólmesi bar bolatyn. Áli uıyqtamaı, tóseginde etbettep, kitap oqyp jatyr eken. «Nege kelgenińdi bilemin, biraq qazir sóılesetin ýaqytym joq, erteń de kún bar», dep qyńyraıdy. «Jaraıdy» dep kettim. Erteńinde ekeýimiz dalada ári ońasha, ári qatty sóılestik. Ol: «S. jeńiltek eken, R-ǵa ózi povod berdi, maǵan ondaı qyzdyń keregi joq!» deýinen tanbady. Meniń aqyrǵy sózim: «Sen qoıan sıaqty qorqaq ekensiń, soǵysqa barǵan bolsań, janyńdaǵy soldatty tastaı qashqan satqan bolady ekensiń!» dep, ekeýimiz aıdalada tóbelese jazdap, áreń degende basyldyq. Sol sátten bastap ekeýimizdiń jolymyz eki jaqqa aıryldy. Men ózimnin ne durys aıtqanymdy, ne qate aıtqanymdy bilmeımin, biraq U-nyń pikiri qate dep túıdim de, sol aıtqanymda qaldym.

Sol oqıǵa sebep boldy ma, álde basqa birdeńe jaǵdaı boldy ma, ony bilmeımin, áıteýir, U. kanıkýldan keıin mektepke kelmedi. «Óskemende, Lenın atyndaǵy mektepte oqıdy eken» degendi estidik. Kóp keshikpeı úıleri de Óskemenge kóship ketti. U-ny sodan keıin, mine, on eki jyl boldy, kórgen emespin. «Qazaq qyzǵa úılenip, onymen bes aı ǵana turyp ajyrasypty, orystan kelinshek alypty» dep estidim.

Kóp jazyp kettim ǵoı deımin, munym úshin jazýshy Estaı aǵadan keshirim suraımyn. Al sizder bul hatymdy Estaı aǵaǵa tabys etińizder.

Hatymnyń sońynda aıtarym: Medet Estaı aǵanyń ózi me dep oılaımyn, sebebi, meniń uǵýym boıynsha, jazýshy ózi bastan keshkenin jaqsy jazady, Medettiń búkil mıhnatyn, onyń aýyr halden aıyǵa bastaǵan mınótinen bastap nendeı oıǵa qalǵanyn, ishteı qandaı oı túıinin jasaǵanyn, aınalasyndaǵy dáriger, dos-joldas, týǵan-týysqan kópshilikke kózqarasyn, renishi men qýanyshyn, ásirese Aınurmen araqatnasyn aıtyp berýi — bárin de ózi kórip-bilgen sıaqty.

Shynymdy aıtaıyn: men kitapty oqý barysynda júz tolqyǵan shyǵarmyn, Medettiń kóleńkesi bolyp ketkendeı kezim kóp boldy, al kitaptyń sońǵy betterin oqyǵanda jigit basymmen jylap otyrdym. Zeıneptiń aqymaqtyǵyna ashýlanýym bylaı qaldy, Medettiń saýyǵa bastap, aıaǵyna tik turǵanyna qýanǵannan jyladym ǵoı deımin...

Shirkin-aı, adamgershiligi jaǵynan eki qazaqtyń biri Medetteı bolsa, bizdiń qoǵam qandaı taza bolar edi!

Estaı aǵa, aman-esen bolyńyz, 100 jasańyz! Otbasyńyzǵa kóp-kóp jaqsylyq tileımin!

Toqan Hamzauly BERǴALIEV,

jýrnalıs-fotosýretshi.

Óskemen qalasy,

Ordjonıkıdze kóshesi, 29/8.

19 maı, 1977 jyl.

* * *

Qurmetti «Jazýshy» baspasy! Osy hatty jazyp otyrǵandar —sizderdiń kóp myńdaǵan oqyrmandaryńyzdyń bir bóligi. Eger ruhsat bolsa, bizdiń suraıyq degenderimiz: jaqynda biz Estaı Myrzahmetovtiń «Medet» dep ataǵan romanyn oqydyq, óte tartymdy bolǵandyqtan ózara tartysyp qaldyq. Bireýler bul kitaptaǵy oqıǵa bolǵan deıdi, bireýler bolmaǵan deıdi, bylaısha aıtqanda, oqıǵanyń bolǵan-bolmaǵanyn jazyp jiberińizdershi! Keıipkerler qazir bar ma? Medettiń aýrýdan jazylýy qalaı boldy?

Sálemmen, — bir top oqýshylar. Adresimiz: Aqtóbe oblysy, Muǵadjar aýdany, «Temir» sovhozy, mektep. Jeksen ABDOLLIN. 29. 12. 1977 jyl.

* * *

ESTAI AǴA! «On bes jyl ótken soń» povesińizdi oqyp shyqtym. Bolatbektiń basynan keshirgen oqıǵalary aýyr eken. Araılym ekeýiniń arasyndaǵy baılanys alshaqtady. Sodan 15 jyldan keıin Bolatbek Araılymdy izdestirdi, biraq qıyn bola tústi, Núrzıa basqa qalaǵa ketip qaldy, Bolatbektiń ómiri osydan keıin qandaı bolady?

Nursulý TOQSANOVA.

19-maı, 1976-j.

Ózbekstan, Buhar oblysy,

Kenımek aýdany, №3 ferma.

* * *

Qymbatty Estaı MYRZAHMETOV aǵaı! Siz jazǵan Araılym men Bolatbek taǵdyry eshkimdi beıtarap qaldyrmaıdy. Araılymdy aǵasy Qajytaı balalar úıine beredi, odan keıin qaıtyp oralmaıdy. Ol kisi qaıda ketedi? Nege oralmaıdy?.. Bolatbek te, Araılym da soǵysqa qatysty. Búgingi bizdiń beıbit ómirimiz úshin jaýmen soǵysty. Ekeýi de jaralanyp, mıhnat kórdi. Taǵdyrlary ekibasqa bolyp ketti. Olaı bolýyna soǵys kináli ekenin men de túsindim. Al sizge suraǵym: Araılym qaı jaqqa ketti? Núrzıa orala ma? Bolatbek shynymen jalǵyz qala ma?..

Men birinshi ret hat jazyp otyrmyn, tolyq túsinbegenim, nemese qate túsingen jerim bolsa, keshirińiz... Araılym men onyń balasyn oılasam, qazirde de jylaǵym keledi.

Estaı aǵaı, sizdiń «On bes jyl ótken soń» kitabyńyzdy oqyǵan soń bir kún jyladym. Nege, nelikten? Osy suraqtaryma jaýap berýińizdi ótinemin. Hosh, saý bolyńyz!

Ǵalıa ABYRBAEVA.

Jambyl oblysy,

Shý aýdany,

Shoqpar stansıasy.

15. 01. 1977 j.

* * *

«Jazýshy» baspasyna. Men «On bes jyl ótken sońdy» bar jan dúnıemmen egile, tebirene otyryp oqydym. Meni Bolatbek pen Araılym taǵdyrlary qatty tolǵantty. Olardyń pák mahabbattarynyń qyrshynynan qıylǵany egiltip eńiretse, Otan aldyndaǵy boryshtaryn erlikpen oryndap shyǵýlary súısintti. Bolatbek pen Araılym jáne olardyń maıdandas dostarynyń obrazdary jastarymyzǵa úlgi eterlikteı realdy obrazdar, jarqyn beıneler jáne ómir shyndyǵyn jazǵan. Men bul kitap týraly eń jaqsy degen pikirdemin.

K. ÁSHİMOVA,

mýzyka pániniń muǵalimi.

17. 12. 1977 j.

Qyzylorda oblysy,

Qarmaqshy aýdany,

«Jańa qala» orta mektebi.

* * *

Qurmetti avtor Estaı MYRZAHMETOV! Sizdiń «Medet» atty kitabyńyz kóp qaýymǵa unady. Maǵan da unady. Bas keıipkerler Medet pen Aınur arasyndaǵy shynaıy mahabbat, dostyq, tatýlyq, birlik shynaıy beınelengen. Osy kitaptan Medettiń Otandy súıýi, qyzmeti, oqýǵa, eńbekke ynta-jigeri, kishipeıildiligi, jańashyl, dostaryna sıly bolýy óte unady. Medettiń anasy — Asyl ana, qaryndasy Zeınep, dostary — asyl jandar.

Qurmetti avtor Estaı Myrzahmetov, eger múmkindigińiz bolsa, osy kitabyńyzdy ary qaraı jalǵastyrýyńyzdy suraımyn! Medet pen Aınur, Zeınep qaı jerde turady, sony jazyp jiberińizshi! Medet pen Aınur semá qurdy ma? Sony tolyqtyryp jazyp jiberińiz. Men 9-klasta oqımyn. Turatyn jerim: Shyǵys Qazaqstan oblysy, Ulan aýdany, «Peredovoı» sovhozynyń 1-bólimshesi Sartymbet. Sizge myń da bir rahmet! Ótinishimdi qaldyrmaı, jaýap berýińizdi suraımyn! 10. 01. 1977 jyl.

Jánıa Kerimjanqyzy BAZAROVA.

* * *

Biz jazýshy Estaı Myrzahmetov aǵaıdyń «On bes jyl ótken soń» atty kitabyn oqyp, talqylaǵan edik, kóp talas týdy. Bizdiń qoıar suraǵymyz:

1. Araılym qazir qaıda? Tiri me, joq pa?

2. Bolatbek pen Nurzıa qaıtadan tabysa ma?

3. Bolat qaıda? Ne isteıdi?

Osy suraqtarǵa tolyq jaýap berseńizder eken.

Biz — Semeı oblysy, Aıagóz aýdany, Saryarqa aýyly, «Aqqý» atty shopandar brıgadasynyń múshelerimiz.

21. 07. 1977 j.

* * *

Dorogoı Estaı MYRZAHMETOVICH!

Eshe raz s Novym godom! Ia pozdravlála Vas na Kokchetavskıı adres ı nıkak ne ojıdala, chto Vy ochýtıtes v Alma-Ate. Veroıatno, eto lýchshe dlá Vas. Ot dýshı jelaıý vyzdorovet, blagopolýchno rasprostıtsá s boleznú, byt terpelıvym vo vremá lechenıa. Ia ne znaıý podrobnosteı o Vasheı boleznı ı lechenıı, potomý ı ne otvajıvaıýs na konkretnye pojelanıa ı sovety, no vo vseh slýchaıah horoshee nastroenıe — glavnyı pomoshnık bolnogo ı vracha.

A ý mená svoıa «hvor» — dýmy o rýkopısı povestı. Rýkopıs, nadeıýs, v Alma-Ate, ý Shoty Idrısovıcha. On ne podtverdıl ee polýchenıa, no, nadeıýs, chto ona prıbyla (otpravlena zakaznoı banderólıý 21 dekabrá). Mojet, Shota Idrısovıch ochen zanát, a, mojet, — ýpası allah, — tak razgnevan pervymı prochıtannymı strochkamı, chto ı podtverdıt polýchenıa rýkopısı ne jelaet! Po moemý, on ıskrennıı chelovek, dobrojelatelnyı, ıa emý doverıla detıshe svoe s chıstym serdsem. Mne prıhodıt v golový takoe soobrajenıe: eslı vy býdete v Alma-Ate v polojenıı vyzdoravlıvaıýshego dovolno dolgo ı eslı Vam zahochetsá (ı býdet razresheno vrachamı) posmotret moıý rýkopıs, to nelzá lı ee kakım-lıbo sposobom dostavıt ot Shoty Idrısovıcha Vam? Konechno moıa mysl derzostnaıa, daje nahalnaıa, prostıte mená, — no malo lı kak skladyvaıýtsá obstoıatelstva?! Vse moı derzostı porojdaıýtsá somnenıamı ı trevogamı o detıshe, ob ego «ekzamene» pered vamı ı Shotoı Idrısovıchem.

No ne otnosıtes k etomý «projektý» s sereznostú, ıa, konechno, vyshlú Vam drýgoı ekzemplár, kogda Vy ýkajete, Vam domoı, v Kokchetav. Boıýs, chto Vy ı ne rady, chto svázalıs s takoı nadoedlıvoı osoboı, kak ıa, — no chto delat? K komý je mne obratıtsá v Kazahstane, kak ne k tem lısam, s kotorymı, voleıý sýdby, ýstanovılas ý mená realnaıa sváz?

I ıa dýmaıý ob Alma-Ate, kak o Vernom zımoı 1857-58 goda, kogda Chokan byl tam, sobıraıa svedenıa o delah v Kashgare, ı mýchalsá trevogoı ı neızvestnostú, kak ıdet v Semıpalatınske podgotovka karavana. No ýmolkaıý, chto by ne zapolnát pısma svoımı neotstýpnymı razdýmámı. Kak prodvıgaıýtsá perevody skazok Andersena? Ý nas v Lenıngrade k novomý godý ýstanovılas, nakones, zıma so snegom, vetramı ı nebolshımı metelámı. No ýje pokazyvaetsá solnyshko ı po mınýtam ýdlınáetsá den, — ı eto zametno! Ý deteı — sploshnye elochnye baly, svetskaıa jızn! Edva ýspevaıýt s elkı na elký v razlıchnyh Domah Kúltýry, v sırke, v domah pıonerov.

Dlá nas, vzroslyh, ýje býdnı 1969 goda, so svoımı zabotamı ı delamı, — chastú ot prejnego goda, a chastú ı novymı. No vse-takı s detskıh let vsegda teplıtsá oshýshenıe obnovlenıa jıznı, ojıdanıe svetlogo ı schastlıvogo, tem bolee, chto ı solnse potánýlo k svetý ı vperedı — vesna!

Ýdaetsá lı Vam seıchas chıtat? Ilı kajdýıý vozmojnýıý mınýtý Vy ıspolzýete dlá raboty? Mne kajetsá, chto ıa glýboko ponımaıý Vas, etý potrebnostraboty, ı beskonechno ývajaıý eto jıvotvoráshee ýprámstvo trýda. Net nıchego lýchshe, kak soznanıe, chto porabotal ızo vseh sıl, sdelal, chto mog seıchas, ı gotov peredelyvat ı ýsovershenstvovat rabotý. Dýmaıý, chto v etom — zalog jıznı, soprotıvláemostboleznı ı vsákoı dránı. Tak vot ı predstavláú Vas dýmaıýshım, obdýmyvaıýshım, a kak tolko vozmojno, — s razreshenıa vracheı ı bez razreshenıa, — s avtorýchkoı v rýkah.

Ýspehov Vam v vyzdorovlenıı ı v rabote! Ne znaıý, skolko vremenı poıdet eto pısmo v Alma-Atý, mojet, Vy ýje vernetes k tomý vremenı domoı, v Kokchetav, — chemý ıa tolko poradýıýs!

Vsego Vam samogo-samogo lýchshego!

S ývajenıem Olga Fedorovna.

P. S.

Mená zabotıt tochnostdokýmentalnyh ı obshestvennyh faktov, týt doljno byt sovpadenıe ý vseh avtorov, pıshýshıh o Chokane. No, po mensheı mere, 60% melchaıshıh sobytıı lúboı jıznı ne fıksırýetsá v ofısıalno-dokýmentalnoı bıografıı, ı týt prosto dlá dostovernogo vymysla, lısh by eto ne protıvorechılo ızvestnym dokýmentam. Ch. Valıhanov v dokladnoı zapıske o poezdke v Kashgar soobshal, chto mnogıe fakty ız jıznı Kashgara on ýznal ot lúdeı ız raznyh sloev kashgarskogo obshestva. Týt ı otkryvaetsá prostor dlá hýdojestvennogo vymysla. I eslı my, — t.e. S. Mýkanov ı ıa, spletem raznye ýzory na etoı «ploshadke», to nıkakogo greha net, moglo byt ı to ı drýgoı, chıtatelı tak eto ı poımýt. No eslı Chokan samolıchno jıvopısal kakoe-lıbo lıso, týt ýj my obázany poschıtatsá s neslýchaınoı harakterıstıkoı, dannoı Chokanom. Chto kasaetsá sosıalno-ıstorıcheskoı traktovkoı Chokana Valıhanova, to týt samoe opasnoe vpastv volúntarızm, podgonký pod shemý ı ýproshenchestvo.

Chokan ne nýjdaetsá v prıkrasah, on, deıstvıtelno, zvezda pervoı velıchıny, vspyhnývshaıa na nebosklone kazahskogo naroda. Ia ne ývleklas by etoı temoı, eslı by schıtala, chto Chokan prınadlejıt tolko proshlomý? On ı po seı den ı na dolgıe vremena ostaetsá prımerom ıstınoı naýchnoı strastı ıssledovanıa jıznı narodov, prımerom aktıvnoı pererabotkı znanıı, prımerom seleýstremlennostı deıanıı.

Vy doljny ızvınıt etı moı «lırıcheskıe otstýplenıa». S kem je mne ı delıtsá myslámı o Chokane, kak ne s kazahskım lıteratorom, kem ı ıavláetes Vy. Ý nas, ıa ýbedılas, pochtı nıkto nıchego ne znaet o Ch. Valıhanove, razve chto slyshalı ego ımá.

Kstatı skazat, sovetskıe ıstorıkı Kırgızıı, pıshýshıe o prısoedınenıı pervyh plemen kırgızov k Rossıı v 1856-57 gg., vesma senát Ch. Valıhanova, ssylaıýtsá na ego raboty o kırgızah. Kazahskıe ıssledovatelı vesma pýtano pıshýt ob ýchastıı Chokana v ekspedısıı Chernáeva, a kırgızskıe ıstorıkı prıvodát vesma lúbopytnyı fakt: Chokan po svoemý nastoıanıý otpravılsá parlamenterom v krepostAýlıe-Ata pered ee shtýrmom stremás predotvratıt nenýjnoe krovoprolıtıe. I hotá eta ego popytka byla bezýspeshna (nı Chernáev, nı kokansy ne sklonny bylı k peregovoram), no sam fakt znachıtelen dlá pozısıı Chokana.

Ia rada, chto vy «zabolelı» moeı rýkopısú. Ý mená net nıkakıh drýgıh pomyslov, kak tolko dostoıno ızobrazıt Chokana, kotoryı vseı svoeı jıznú ı deıatelnostú ýtverdıl absolútnoe ravenstvo ıntellekta vseh narodov v postýpatelnom razvıtıı chelovechestva (eto absolútno aktýalno ı v nashe vremá, poka sýshestvýıýt na zemnom share perejıtkı rasızma).

Pıshıte mne, pojalýısta. Jelaıý vam bolshıh tvorcheskıh ýspehov vo vseh vashıh lıteratýrnyh delah!

S ývajenıem Olga Fedorovna.

05.01.1969 g.

(Olga Fedorovna HÝZE 1909-jyly,7-aqpanda, Petergofta týǵan. Ulty — fın. Ádebıetshi, aýdarmashy. Lenıngradtyń Balalar kitaby úıinde, baspada qyzmet istedi. 1942-jylǵy kókek aıynda qorshaýdaǵy Lenıngradtan Qorǵan qalasyna kóship baryp, onda 9 jyl turdy. 1943-jyly ashylǵan Qorǵan oblystyq ǵylymı kitaphananyń dırektorlyǵyna taǵaıyndaldy. Odan keıin Lenıngradqa oralyp, odaqtyq «Detskaıa lıteratýra» baspasynyń qalalyq bólimshesinde redaktor boldy. Fın jazýshylarynyń kitaptaryn orys tiline, orys jazýshylarynyń shyǵarmalaryn fın tiline aýdarýmen belsene shuǵyldandy. Konstantın Fedın, Vasılıı Grossman, Aleksandr Kron, Pavel Antokolskıımen, t. b. kórnekti qalamgerlermen hat alysyp turdy. Sirá, bizdiń Es-aǵamen baılanysynyń nátıjesi shyǵar, 1981-jyly Almatyda Shoqannyń ǵalym-saıahatshylyq ómirinen jazǵan hıkaıasy jeke kitap bolyp jaryq kórdi.

Osy jáıtke oraı aıta otyrarym: Es-aǵanyń muraǵatjaıynda óziniń alys-jaqyn basqalarǵa jazǵan hattarynyń kóshirmeleri joq. Menińshe, birinshiden, ol jyldary kóshirme jasaıtyn aspap bolmady jáne, ekinshiden, Es-aǵa óz hattarynyń kóshirmesin alyp qalýǵa mán bermedi, — tym qarapaıym pendelerde ondaı «osaldyq» kezdesedi, — Ǵ. Q.)

* * *

«Jazýshy» baspasy shyǵaryp júrgen kitaptar maǵan óte unaıdy. Oqyrmandy, ásirese jastardy otansúıgishtikke, adal eńbekke, tazalyqqa tárbıeleıtin kitaptar bar. Mysalǵa «On bes jyl ótken sońdy» alsaq, onyń avtory Estaı Myrzahmetov Araılym men Bolatbektiń shynaıy mahabbatyn óte jaqsy, adamǵa kúshti áser etetindeı sýrettegen. Ekeýiniń soǵystaǵy jiger-qaırattary, eldi adal súıip, jan aıamaı shaıqasýlary rıza etedi. Estaı aǵaıǵa alǵysymdy qalaı jetkizerimdi bilmeı otyrmyn, myń rahmet deımin! Osyndaı jaqsy kitap kóp shyǵarylsa eken! Qatesi bolsa, keshirińizder. Jaýap kútemin.

Úrzıa MURATOVA,

9-klass oqýshysy.

Shymkent oblysy,

Keles aýdany,

V. I. Lenın atyndaǵy mektep.

* * *

KERBEZ SHYŃY KÓKSHENİŃ

(Úzindi)

Sal Kókshe jarqyl qaqqan jasynysyń,
Kóterdi seni kókke asyl isiń.
Baıan men Báıken. Ertaı aǵalardaı
Telegeı sheksiz shejire ǵasyrysyń.
Kórsetken shabytty shaq asyl maýsym,
Maqtaýǵa, Estaı-aǵa, tatyr jansyń.
Mekemtas, Qaıymdardaı bilgir, oıshyl,
Buıyrǵan Kókshetaýǵa aqylmansyń.
Ómiriń ójet batyr qıalyndaı,
Derbessiń, ár shyǵarmań tyń aǵyndaı.
Kerbezsiń Oqjetpeske júziń uqsas,
Tazasyń Sandybaıdyń bulaǵyndaı.
Dúnıege emessiń jaı kelgen qonaq,
Hıkaıań mol taǵdyryń bergen orap.
Alǵysyn aıtar Birjan, Aqan seri,
Úkili Ybyraı men Balýan Sholaq...
El súıgen eńbegińdi taǵy da aıtam,
Áıtpese aqıqattyń baǵy qaıtar.
Ózińsiń aýyr kezde atyń shyǵyp,
Jebegen Kenesary, Abylaı han.
Jyr etsem taza nıet tilegińdi,
Saryarqa san syryńdy bile bildi.
Sum taǵdyr sýytsa da, toqtatpasyn
Bir Alla, laýlap turǵan júregińdi!

Kákimbek SALYQOV.

* * *

«On bes jyl ótken soń» degen kitapty bas almaı oqyp shyqtym. Tamasha jazylǵan, kózime jas úıirile berdi. Mundaı kitap kimdi bolsyn beıtarap qaldyrmas.

Meniń oıymsha, bir kemshiligi — kitap aıaǵynda epılog joqtyǵy. Epılog bolyp, Bolat pen Bolatbekti kezdestirý kerek edi. Mysaly, Bolat joǵary oqý

ornyn bitirip, toı jasasa, sol toıda: Araılym, Bolat, Bolatbek, Nurzıa jáne Bolatbek pen Nurzıanyń erjetken balalary qatar otyryp, tirshilik, ómir, mahabbat, adamgershilik týraly áńgimeleskenderin kórsetse ǵoı, sonda, bálkim, kelisti shyǵar ma edi. Al kitap maǵan qatty áser etti.

Bizde kitap jaqsy shyǵyp jatyr, biraq keıbireýlerinde toı-dýman, kóp sóz, qyz-áıelderdiń jalańash beınesin sýretteý kezdese beredi. Mahabbat bolsa, kóp qıyndyqqa kezdesedi. Ómirde únemi solaı bola bere me?

Kitaptarda mektep oqýshylarynyń súıispenshilik mahabbaty týraly óte az jazylady. Joǵarǵy klastarda bir-birin súıgen, ınstıtýtta birge oqyp, semá quryp, baqytty bolyp júrgen jastar az ba? Jan aýyrtatyn qıyndyq kórmegenderdiń mahabbatyn móldir emes deýge bola ma?! Sátin keltirip, sol shyndyqty jazsa, onyń da tárbıelik máni bolady dep oılaımyn.

Meniń jasym 22-de. Otan aldyndaǵy boryshymdy ótep kelgenime 2 aı boldy. Saý-sálemet bolyńyzdar! Eńbekterińizde jańa tabys tileımin!

Turǵalı SÚLEIMENOV.

Taldyqorǵan oblysy,

Kerbulaq aýdany,

Jolaman p/b. Dala stansıasy.

* * *

ESTAI!

Hatyńdy alyp, amandyqtaryńdy bilip, qýanyp qaldym.

Jazýshylar odaǵyna múshe bolýyńmen quttyqtaımyn! Qaıyrly, qutty bolsyn! Sen endi jazýshylar sapyndasyń!..

Sen N. Ostrovskııshe qıynshylyq buǵaýyn tas-talqan etip úzip tastaýǵa tıissiń! Qoǵamymyzǵa, halqymyzǵa kerek Adamsyń. Etken eńbegiń tanylyp, qurmettelip jatyr. Endi saǵan aýrýǵa, ólýge bolmaıdy! Tur da, qyzý eńbekke aralasyp júrip ket! Jeńetin kúsh-qýat sende jetkilikti!

Sen «Medetińdi» áńgime, poves kúıinde qaldyrma, romanǵa aınaldyr, júgi jetip jatyr. Keleshek úlken tvorchestvo úshin saýshylyǵyńdy baptaý, durystaý kerek.

Jaqynda Sergeev aýdandyq «Novator» gázetinen myna bir habardy oqyp, qıyndysyn, mine, ózińe jiberip otyrmyn. Seniń kitaptaryń aýyl-selo kitaphanalarynda talqylana bastapty. Bul — jaqsylyq! Bul — qurmet! Eskertkishke jiberdim gázetti.

Júıke aýrýymen syrqattanǵanda damylsyz eńbek etý jeńil bolmaıdy. Men táýligine eki-úsh saǵat qana jazam. Nemese túk te jazbaımyn. Basym aýyryp bara jatsa, altyn oıym bolsa da, kitapty tastap kete baram. Ańǵa ketem, jazda balyq aýlaımyn, motosıklmen zyrlatyp biraz jerge baram.

Zeınolla Shúkirovke birazdan beri hat jaza almadym, endi baılanysty qalpyna keltirýim kerek.

Sonymen, saýshylyq, baqyt tileımin úı-ishińe, jeke basyńa! Kúlpásh pen balalarǵa duǵaı-duǵaı sálem!

ZEINEL-ǴABI.

4. Sh. 1974.

* * *

Qurmetti ESTAI!

Sizdiń hatyńyzdy aldym. Tirshiliktiń kákir-shúkirimen júrip jaýapty sál keshiktirip aldym, ǵafý etkeısiz!

Romanyńyzdyń sońy kidirińkirep jatsa, asyqpańyz, mursat bereıik. 1975-jyldyń josparyna usynýdy óz mindetime alaıyn. Deı turǵanmen, Ábekeńmen habarlasyp qoısańyz, kóptik etpes edi. Úlken bılik, tórelik quryǵy sol kisilerde ǵoı. Al óz basym roman qoljazbasy qolǵa tolyq tıgen kúni jedeldetý jaǵyn qarastyrarmyn.

Estaı! Bizge keregi — sizdiń qulantaza aıyǵyp, jarqyrap aramyzda júrgenińiz! Densaýlyǵyńyzǵa qıanat jasap, tym asyqpańyz. Kitabyńyzdyń aldy-arty osy eken dep bilmeımin. Áli talaı novela, poves, romandaryńyz dúnıege keler degen zor úmittemin.

Kóńilińiz alań bolmasyn, qabaǵyńyzǵa kóleńke uıalamasyn. Shańyraǵyńyzdan shýaq ketpesin, Eske! Burynǵynyń batagóı shaldarynsha tym dilmársip ketti demegeısiz. Adal kóńilde sizge degen bótendik joq.

Sálemmen, inińiz MAǴZOM.

23. H1. 1973 j.

(Maǵzom Súndetov — «Jazýshy» baspasy proza bóliminiń meńgerýshisi. Ábekeń — baspanyń dırektory Ábilmájin Jumabaev, - Ǵ. Q.)

* * *

ES-AǴA!

Kókshetaýdan keıingi saparym: Sháýildir, Qarqaraly, Egindibulaq bop, kóp jol júrip qaıtyp, hat jazýǵa endi ǵana mursham keldi.

Balýan Sholaq, Shóje, Birjan haqynda kóp maǵlumat berdińiz jáne ol dúnıelerdi ózderińizden keıin astanalyq baspasóz betine shyǵarǵanyńyz óte durys! Bilsin el. Osy tirligińizge qýanyshtymyn. Tek qýatty... óte qýatty bolýyńyzdy tileımin!

Sálemińizden bilgenim:

1. Radıodaǵy Kákimbek Narjanovpen sóılestim. Balýandy olar men jazdy ne jazady dep júr eken, ózderinshe topshylap. Men olarǵa: Es-aǵadan artyq bilmeımin, Es-aǵanyń pesasyn kirgizińizder dep, bir saǵatqa — 1989-jylǵa — pesańyzdy kirgizdirdim. Adresińizdi berdim, hat jazýǵa tıis.

2. Muhtar Shahanov materıalyńyzdyń kelgen-kelmegenin bilmeı otyr. Men onyń orynbasary Qulkenov Merekege qadalyp, izdettirip jatyrmyn.

3. Muhtar Maǵaýınge beısenbi kúni baryp edim, sekretarıat májilisinde eken, ondaǵy materıaldaryńyzdy bile almadym, bólimdegi jigitter demalysqa shyǵyp ketipti, oqasy joq, taǵy baryp bilem ǵoı.

Es-aǵa, «Ahaý, arman-aı» men «Aıbozymnyń» siz joldaǵan nusqasy qandaı kelisti!..

Endi kóktemge deıin úıdemin. Habarlasamyn.

Sálemmen, — ILÁ.

Telefonyńyz baıaǵy ma? Qalaıda ala almaı qoıdym.

(İlıa Jaqanov — sazger. Muhtar Shahanov — «Jalyn» almanaǵynyń, Muhtar Maǵaýın — «Juldyz» jornalynyń Bas redaktorlary, - Ǵ. Q.)

* * *

Kitap maǵan unady. Meni tańqaldyrǵan — Araılymnyń taǵdyry. On bes jyl boıy Bolatbekti óldige qımaı, oǵan arnaǵan adal mahabbatyn berik ustap, óziniń jas ómirine qıanat jasap, shydamdylyqpen kútýi kimdi bolsyn tańqaldyrmaı qoımas edi.

Al Bolatbek she? Ol basqaǵa úılense de, Araılymdy qurmetteýi bólek. Oǵan júrek túkpirinen oryn qaldyrdy. Araılymdaı áıeldi umytý múmkin emes, eger umyta qalsa, ol Bolatbektiń ózine ózi jasaǵan qıanat bolady dep bilem.

Áıtsede, men Araılymdy Bolatbekten joǵary qoıar edim. Mahabbatyn móldir kúıinde saqtaý Araılym sıaqty áıelderdiń ǵana qolynan keledi.

Araılymnyń Bolatbekten keıingi tilegi Bolaty boldy.

Mysaly, Araılymnyń boıyndaǵy qasıetti Nurzıanyń boıynan izdeýge bolar ma edi? Bolar edi, biraq tabylmaıtyn edi. Ekeýiniń arasy jer men kókteı. Nurzıa ósekke erip, Bolatbekti dushpan aldynda jerge qaratyp ketti. Eger men Bolatbektiń ornynda bolsam, Nurzıanyń qylyǵyn keshirmes edim.

Bolattyń taǵdyry da árkimdi tolǵandyrady deı alamyn. Ákesiz ósken, ákeniń «aınalaıynyn» estýge zar bolǵan bala armanyna jetkendeı edi, biraq qýanyshynyń uzaqqa sozylmaǵany meni qatty qynjyltty. Qaıdaǵy bir qańqý sózderdiń áke men balany ajyratyp tynǵany ókinishti-aq! Sondaıdy istegen Temirjan men Súlikbaıǵa ábden jynym keldi.

Meniń oıymsha, Bolatbek pen Bolat túbi tabysatyn sıaqty bolyp turady. Olar keıin kezdesti me eken? Osy bir ǵana suraǵyma «On bes jyl ótken soń» povesiniń avtory Estaı aǵaı Myrzahmetov jaýap berse eken!

Tilek bildirýshi — 10-klass oqýshysy Kerim KÓPBAEVA.

1. 11. 73 jyl.

Jambyl oblysy,

Lýgovoı aýdany, «Vostok» kolhozy.

* * *

ÓMİRDİŃ ÓZİN TAŃDANTYP

ES-AǴA!

Quıryq-jalyn órt shalǵan, Tirlikti terbep kúımenen,
Kókiregin dert shalǵan. Otyna kimder kúımegen.
Tylsym-tirlik-tuńǵıyq Olar da biraq dáp sendeı
Keler kúndi betke alǵan Ómirdi myna súımegen.
Tulpar júıtkip barady.
Bar shyǵar jandar, torlaǵan
Tórt tuıaǵy ketilgen Tumannan shyqpaı sorlaǵan.
Shapsa, qaıta jetilgen. Olar da biraq dáp sendeı
Óksik ómir-ókinish, Ómirge ǵashyq bolmaǵan.
Shar bolattaı bekingen
Tulpar júıtkip barady. Marqaıtyp janyn nur degen,
Adamdar az ba gúldegen.
Topshysy temir maıyskan, Olar da bálkim dáp sendeı
Qaıǵydan beli qaıysqan, Ómirdi ańsaı bilmegen.
Jeńip shyqqan, jeńilmeı,
Ólim-ómir saıystan Aýladan attap shyqpaǵan,
Suńqar samǵap barady. Qaıǵyryp kózin syqpaǵan
Jandar da bar ǵoı ómirde,
Quıryǵy tutam qalǵandaı, Tirliktiń syryn uqpaǵan.
Qıyǵyn jalyn shalǵandaı,
Sharasyn shaıqap jalǵannyń, Olardyń jaıy bir bólek,
Shaǵylyp kúnge aı mańdaı, Sen jaıly sezim tym erek.
Suńqar symǵap barady. Armanshyl asyl janyńdy
Medetker jandar júr demep.
Shaǵala-ǵumyr sharlaǵan,
Tuǵyryn aldan barlaǵan, Jáýdirkóz jaısań ómirdiń
Daraqtaı dara bir tulǵa, Jasy bop talaı tógildiń.
Sabytyn kópke salmaǵan. Ólimge qımaı ómirdi
Qazyna-qoıma sarqylmas, Kóbeńnen talaı sógildiń.
İzdenisterden talmaǵan.
Tarlan-taban tarıhtyń, Qaıysyp janyń dir etken,
Jelisin úzbeı jalǵaǵan Shaqtaryń málim júdetken.
Kelesiń biraq qatarda
Myna otyrǵan Siz barda, Ómirdi súıgen júrekpen.
Myna turǵan Biz barda,
Darytpas janyn syzdarǵa, Ómirmen taýyp úılesim,
Boı aldyrmas yzǵarǵa. Sol júrek alǵa súıresin.
Tamyry tartqan tereńge
Órligimen ómirdiń Emendeı bekem kúıdesiń.
Ózin de myna tań qylyp,
Estaı-ǵumyr kerýeni Syrlasyp qala, dalańmen,
Kidirmeıdi máńgilik! Syrlasyp sheksiz ǵalammen,
Jantaıyp qalmaı, Jaqsy aǵa,
Jaza ber júrdek qalammen!

Tólegen QAJYBAEV.

* * *

Qurmetti jazýshy Estaı MYRZAHMETOV aǵaı!

Sizdiń «Medet» romanyńyzdy oqyp, kóp oıǵa qaldym.Adamdardyń baýyrmaldyǵy, ásirese, Aınurdyń mahabbatqa adaldyǵy oılantpaı qoımady. Árıne, siz bul romandy oıdan shyǵarmaǵan bolarsyz. Endeshe: Medet, Aınur, Dárıǵa, Quljabaıdyń kim ekenderin bilmeýim Kókshetaý oblysynda turatyn ózime uıat sıaqty. Mahabbatyn qadirleı, ardaqtaı bilgen Aınur apaıdyń kim ekenin bilgim keledi. Al mahabbaty saýdaǵa salýshy Quljabaı úshin uıalyp júrmin, ondaı toǵyshardyń bizdiń oblystan shyqqany namysymdy keltirdi.

Aǵaı, sizge osy romanyńyz úshin kóp alǵys aıtyp, zor densaýlyq, semá baqytyn tileımin!

Oqyrmanyńyz — Baqyt DÚISENBAEVA.

Adresim:

Kókshetaý oblysy, Volodar aýdany,

«Qazaqstan» sovhozy, Vostochnoe selosy.

18. 07. 1976 j.

* * *

Estaı Myrzahmetovtiń «On bes jyl ótken soń» povesi maǵan unady, óte tartymdy jazylǵan. Jastardy adaldyqqa, erlikke baýlıdy. Biraq poves aıaqsyz. Nurzıa jeńgeıdiń ary qaraı ómiri ne boldy úsh balamen? Bolatbektiń qyzmeti orynsha qala ma, Temirjan sıaqty qurkókirek bastyqtar oǵan qaqpan qurǵan edi ǵoı, ol ne boldy? Vasılıı Gavrılovıch Zolotýhın ekeýiniń shıelenisi durys sheshildi me? Mine, osy jaǵdaılar oqýshyny bir túbekke ákep tireıdi. Osynyń aqyryn bilgim keledi.

Sálemmen, oqýshy Nurbaı ATAMBAEV.

Jezqazǵan oblysy, Aqadyr aýdany,

«Aısa» razeziniń turǵyny.

* * *

Jazýshylar odaǵyna jáne avtor Estaı MYRZAHMETOVKE.

Biz oqyǵan «On bes jyl ótken soń» kitap sózi óte unamdy, tartymdy, bul úshin sizderge, ıaǵnı Jazýshylar odaǵyna kóp-kóp rahmetimizdi aıtamyz!

Endi sol kitap boıynsha túsinik berýdi suraımyz:

Birinshiden, bunyń ózi bolǵan oqıǵa ma? Átteń, aıaqtalmaı qalǵan. Jalǵasy bar ma? Bolsa, sońy qalaı aıaqtalar eken?

Ekinshiden, Bolatbek burynǵy áıeli Araılymmen, balasy Bolatpen kezdese me? Sońǵy áıeli Nurzıamen, odan kórgen balalarymen qaıtadan semályq turmys qura ma?

Úshinshiden, saýda mekemesiniń bastyǵy Qarajanov Temirjannyń, onyń sybaılasy Aıtbaev Súlikbaıdyń istegen áreket-qylyqtaryn obkom qalaı sheshti eken?

Túsinik berý-bermeý jaǵyn ózderińiz bilesizder. Al mazalaǵanymyz úshin keshirim suraımyz.

Bizdiń adresimiz: Oral oblysy, Jympıty aýdany, Jetikól sovhozy. HISMETOVTER. 6. 03. 1974 j.

* * *

Qurmetti ESTAI-AǴA, sizdiń kitabyńyzdaǵy Bolatbek pen Araılym sıaqty jurttyń bári adal bolsa eken dep oılaımyz. Ekeýiniń soǵys kezindegi erlikteri bizdi qyzyqtyrady jáne tolǵandyrady. Biz de solardaı erjúrek, abzal jan bolsaq degen nıettemiz.

Bul kitapty oqyp bolǵan soń bizge mynadaı oı keldi: soǵys talaıdy jylatty, qajytty, biz soǵysta bolmasaq ta ony bilemiz, sizdiń kitabyńyz da kóp nárseni kózimizge elestetti. Bolatbek pen Araılymdy ajyratqan — sol sumdyq soǵys. Biz Bolatbekti óte-móte aıap kettik. Mahabbatqa adal Araılym tynysh otbasyn buzbaýdy oılap kóship ketti, siz onyń odan arǵy ómirin jazbaǵansyz, biz sonyńyzǵy renjidik. Bolat óz ákesi bolýyn armandady, al siz sol adal jandy armanyna nege jetkizbedińiz? Bolatbekti úıinde jalǵyz qaldyryp qoıǵanyńyz qalaı? Araılymǵa: «Bolatbek, ulyńmen tabysasyńdyr» dep hat jazǵysasyz da, tabystyrmaısyz. Osy jóninde bizge jaýap berýińizdi ótinemiz.

Sálemmen, qulyn-taıdaı tebisip qatar ósken eki dos Halıda men Tumar. Bizdiń adresimiz: Shymken oblysy, Lenın aýdany, Komýnızm sovhozy, Abaı bólimshesi, Aınatas ýchaskesi. AǴABEKOV T. H.

Qurmetti Estaı aǵa, siz bizdiń bul habarymyzǵa kúlersiz, al bizdiń oıymyz osy. Siz neshe jastasyz?

* * *

BULAQ BOP SİZDEN BAS ALAM!

Estaı aǵa, Es-aǵam! Estaı aǵa, Es-aǵam!
Jaqsyǵa kóńili hosh adam, Sulýlyqqa mas adam.
Shashqan nuryn júrektiń Sezimińnen nár alyp,
Urpaqqa máńgi jas adam. Syrly áýenge basa alam.
Estaı aǵa, Es-aǵam! Estaı aǵa, Es-aǵam!
Sózimen músin jasaǵan. Bulaq bop sizden bas alam.
Sabyrly, syrly naz aıtqan Qýat bersin aǵama
Tas atqanǵa tasadan. Jaratqan alla, Jasaǵan!

Iran sal TASQARAULY.

* * *

Salamatsyz ba, ESTAI-AǴA?

Meniń hatyma jazǵan jaýabyńyzdy alyp, erekshe qýandym. Sizdiń kitabyńyz boıynsha oqýshylar konferensıasyn ótkizemiz degenim iske aspaı, uıalyp júr edim, endi báribir jaýap qaıtarýym kerek qoı. Konferensıa jaqynda ótedi, oǵan deıin biz jan-jaqty pikirlesip, ony «Lenınshil jas» gázetine jazyp jibergen edik, áli jaýap joq.

Aǵa, siz jańadan kitap jazyp júrgenińizdi aıtypsyz, ol da myna «Medet» sıaqty qyzyqty bolyp shyǵýyn, sizdiń oqyrmandaryńyzdyń asa qadirli jazýshysy bolýyńyzdy tileımiz!

Qaryndasyńyz Kenjesh BOLATBEKOVA.

Jezqazǵan oblysy,

1-Jáırem poselkesi,

Vostochnaıa kóshesi, 22.

* * *

Ývajaemye rabotnıkı tıpografıı! Ia prochıtal knıgý vashego ızdatelstva «On bes jyl ótken soń». Eto moıa pervaıa knıga, kotorýıý ıa prochıtal na kazahskom ıazyke. Knıga ochen ınteresnaıa! V neı jızn pokazana vo vseı ee mnogoobraznoı forme, pokazany lúdı raznogo haraktera. V hode chtenıa knıgı, chıtatel sam, kak by stanovıtsá ýchastnıkom prohodıvshıh sobytıı, vmeste s geroem delıt ego radostı gore, bespokoıshsá za ego sýdbý, za sýdbý drýgıh ýchastnıkov sobytıı.

No vot ý mená estvopros: estlı prodoljenıe etoı knıgı? Chto stalo s Bolatbekom, Araılym, Bolatom, Nýrzıa? Jıvy lı onı? Ved proshlo nemnogo, lısh 16 let?

Proshý vas otvetıt na etı voprosy konkretno, a eslı smojete, to bolee podrobno!

S prosboı, JÝNÝSOV Bolat Nýrkanovıch.

Moı adres: Pavlodarskaıa oblast

Jelezınskıı raıon, s/z «V — Rosha»,

s. Jana bırlık. 21. 03. 74 g.

* * *

Dorogaıa redaksıa «Jazýshy baspasy»!

Kollektıv raıonnoı bolnısy g. Karkaralınska, prochıtav poves E. Mýrzahmetova «On bes jyl ótken soń», prosım peredat ıskrennýıý blagodarnostavtorý!

Takje kollektıv raıbolnısy prosım soobshıt adres, gde projıvaıýt v dannoe vremá Araılym s Bolatom, Bolatbek s Nýrzıeı?

KOLLEKTIV BOLNISY.

18. 04. 1974 g.

Qaragandınskaıa oblast

G. Karkaralınsk, ýl. M. Aýezova, 33.

Ohapovoı K.

* * *

Men Ybyraı Altynsarın atyndaǵy segizjyldyq mekteptiń 8-nshi klasynda oqımyn. Sizderden suraıtynym: Estaı Myrzahmetovtiń «On bes jyl ótken soń» kitabyndaǵy Bolattyń qaıda, ne isteıtinin jazyp jiberseńizder eken. Maǵan ol oqýshylar konferensıasyn ótkizýime óte kerek. Sol keıipkerdi bilgim keledi.

Maýzıpa MUHAMADIEVA.

18. 03. 74 j.

Shyǵys Qazaqstan oblysy, Tarbaǵataı aýdany,

Aqjar sovhozy, №3 Shorǵa fermasy.

* * *

JAQSYNYŃ İZİ

Jarqyraıdy bir juldyz tóbemdegi,
Jaqyndaıdy bir jaryq beleńdegi.
Sizdiń meıir, Sizdiń qut, Sizdiń ar ma, —
Bir daýysqa qulaǵym eleńdedi.
O, Es-aǵa, asyqtym siz be eken dep,
Júregimde qalǵansyz shyn mekendep.
Burynǵy izet burynǵy, taǵy syılap,
Paryzym da bar edi bir ótelmek!..
Kókshesine kóz bolǵan qaıran aǵa,
Qarasaq qoı, tap Sizshe aınalaǵa!
Mańdaılarǵa jazylsa, ol da — baqyt,
Abyroıyn Alashtyń oılaý gana!..
Toıy ótsin dep Abylaı, han Keneniń,
Qatparlaryn qazdyńyz san kóneniń.
Bul ólkede Sizdeı ul týmas ázir,
Dese bireý, senemin, men senemin!..

Qaıyrbaı TÓREǴOJA.

* * *

Maǵan bıyl oqyǵan kitaptarymnan eń unaǵany Estaı Myrzahmetovtiń «On bes jyl ótken soń» povesti jáne Ótebaı Qanahınniń «Júrek qalaýy» kitaby boldy. Biraq kitaptardyń kóbindegi oqıǵalar, keıipkerleriniń ómirleri aıaqtalmaı qalyp jatatyn sıaqtanady. Álde solaı bolýy kerek pe? Mysaly, povestegi Araılym «shynynda qyzdar názik bolǵanmen, ómirdiń qıynshylyǵyna óte tózimdi keledi» degenniń dáleli sıaqty. Ol netken asyl adam! Búginde qaıda eken? Balasy Bolattyń qyzyǵyn kórip otyr ma, álde qaıǵydan... Aıtýǵa aýzym barmaıdy.

Bul hatty jaza almaıtyn sıaqty bolyp edim, biraq kitaptyń áseri: «Jazyp jiber!» degendeı boldy.

H. EDİLBAI.

702008

Ózbek SSR,

Tashkent oblysy, Kalının aýdany,

Ahýnbabaev atyndaǵy sovhoz,

V. I. Lenın atyndaǵy №61 mektep.

* * *

ES-AǴA, hal-ahýalyńyz qalaı? Úı-ishińizge duǵaı sálem!

Máskeýdegi Úlken lıtfondpen habarlasyp, qaýly-qararlaryn alyp tanysyp edim, Sizdeı syrqattarǵa «jumysqa ýaqytsha jaramsyzdyǵy týraly» dárigerlik qaǵaz (búleten) boıynsha járdemaqyny úzdiksiz tóleý týraly bap bar eken, demek, Siz budan bylaı bizge búlletenińizdi jyl boıy jiberip turyńyz, qysylmańyz, namystanbańyz. Sizdi esepke alǵan, emdep júrgen aýrýhanaǵa álgi baptyń kóshirmesin qosa túsinik hat jazdym, endi olar da «qalaı bolar eken?» dep jaltaqtamaıdy, búletendi aı saıyn berip turady. Al onyń bir kúnine neshe som tóleý Sizdiń sońǵy úsh jyldaǵy qalamaqyńyzdyń mólsherine qaraı bolady eken. «Jazýshy», «Jalyn» baspalarynan anyqtama aldyryp, solar kórsetken qalamaqy somalaryn qosyp edik, Sizge búlletenińizdiń bir kúnine 10 som 50 tıynnan aınalady eken, qýanyp qaldym. Aldaǵy jylda kitabyńyz shyǵyp, qalamaqyńyzǵa qosymsha bola qalsa, biz de qosatyn bolamyz.

Ázirshe osy.

Ózińiz qymyzben emdelýdi úzbeńiz. Menen áldeqaıda jaqsy bilesiz ǵoı ony.

Jańadan ne jaza alyp júrsiz? Gázet-jýrnalǵa laıyqty yqsham áńgime, novela bolsa, maǵan joldańyz, aparyp tapsyrýǵa, shyǵýyn qadaǵalaýǵa ýaqyt tabamyn.

Esen-saýshylyq tileýshi — Ǵabbas QABYSHULY.

20. 08. 1975 jyl.

(«Qazaq ádebıeti» gazetiniń redaksıasynda Syn bóliminiń meńgerýshisi bolyp júrgenimde Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń birinshi hatshysy Ánýar Álimjanov bir kúni shaqyryp aldy da, ekinshi hatshy İlıas Esenberlın ekeýi meni KSRO Ádebı qory Qazaq bólimshesiniń dırektory bolýǵa kóndirdi. Sodan soń jańa jumystyń anaý-mynaýsymen tanysa bastap, ókpe, júrek syrqatyna shaldyqqandardyń búletenderi boıynsha járdemaqy tóleý tártibi buzylǵanyna kóz jetkizdim. Burynǵy dırektordyń «ózim bilemdigin» túzettim. Es-aǵaǵa jazǵan myna hatym sol týraly edi, — Ǵabbas. 2010-jyl.)

* * *

«Medet» romanynyń avtory!

Sizdeı azamat, adal týǵan qarapaıym qazaq ulynan, Qazaqstannyń týyn alǵa ustaǵan erden aınaldym! Medetińiz kóńilge zor tolǵanys, aıqyn bolashaqqa rýhanı betburys ákeldi!

BAM jerindegi soldattardyń atynan —

Qanat JAPPARQULOV.

22. H. 76 j.

* * *

Qurmetti joldas IMANBEKOV!

Men osy hatymdy Sovet Armıasy qatarynda áskerı mindetimdi atqaryp júrgen Ivano-Frankovsk qalasynan jazyp otyrmyn. Atym — Baýyrjan, famılıam — Tóremuratov. Áskerı mindetimdi abyroımen atqaryp júrmin. Jaqynda, avgýst aıynda, qysqa merzimdi otpýskige, QazSSR, Oral oblysynda turatyn úıime baryp keldim. Sonda úıden sizdiń redaksıańyzda 22. 04. 1976 j. basyp shyǵarylǵan, Estaı Myrzahmetovtiń «Medet» atty romanyn alyp kelip, oqyp edim, ol roman maǵan óte unady, tipti qaıta-qaıta oqı bergim keledi. Endi osy roman jaıly óz pikirimdi jazýshy Estaı Myrzahmetov aǵaıǵa aıtyp jazǵym keledi. Sizden ótinetinim: eger sizde sol aǵaıdyń adresi bolsa, jazyp jiberseńiz, kóp-kóp rahmet aıtar edim. Slýjbam kelesi jyly maı aıynda aıaqtalady, sonda múmkin sizben kezdesip qalarmyz. Hosh-saý bolyńyz!

Asyǵa hat kútýshi Baýyrjan dep bilińiz.

18. 09. 76 j.

ÝSSR, g. Ivano-Frankovsk — 13.

V/ch 73807 «A». Týremýratový B. J.

(Imanbekov Tutqabaı «Jazýshy» baspasynyń proza bóliminde redaktor bolyp istedi. Ol myna hat paraǵynyń tómengi jaǵyna «Bul jigitke sizdiń adresińizdi salyp jiberdim» dep eskertpe jazyp, hatty kitap avtoryna joldapty. Arada aı ótkende Baýyrjan Es-aǵaǵa hat jazyp, syrttaı tanysqanyna qýanyshty ekenin aıtyp, sirá, Tutqabaıdyń hatynan bilgen bolar, hatynyń sońynda Es-aǵaǵa: «Sizdiń densaýlyǵyńyzdyń túzelip ketýine jáne taǵyda kóptegen roman, poves jazýyńyzǵa tilektestik bildiremin!» depti, — Ǵ. Q.)

* * *

«On bes jyl ótken soń» meniń erekshe súıip oqyǵan kitabym boldy. Muny oqyǵan adamdar pikirlerin joldap júrgen shyǵar, men de óz oıymdy aıtaıyn: bul povesti qaısy aýyldan, qalaı jazǵan? Estaı Myrzahmetov aǵaıdyń bul kitapty jazýyna kim sebepshi boldy? Bul oqıǵany el aýzynan jazdy ma, álde óziniń kórgeni me?..

Menińshe, Bolatbektiń bir jyl bolsa da Araılymdy izdegeni durys bolatyn edi. Araılym aqylsyz, doly bolǵanda temirjandar aryz jaz degende jazar edi. Ol óziniń birinshi mahabbatyn eshkimge, eshteńege qımady. Nurzıa bolsa, ol ósektiń jemi bolyp ketti.

Estaı aǵa, sizge kóp rahmet aıta otyra, keıipkerlerińizdiń aldaǵy ómir-taǵdyrlary qalaı bolatynyn bilgim keledi.

Hat joldaýshy — N. JUMANOVA.

Almaty oblysy,

Shelek aýdany, Ashysaı sovhozy.

* * *

ARNAÝ

Kókshetaýdyń tunyǵynan nár alǵan,
Tamyr — arman taram-taram taralǵan
Ómir atty taǵdyr — kúres maıdanda
Jan ekensiz kúresýge jaralǵan.
Jyrladyńyz kólderi men jartasyn,
Attyń basyn tek shyndyqqa tartqasyn.
Siz jazdyńyz ózge bilmes tarıh pen
Kókshetaýdyń shejirelik kartasyn.
Úlkenge de, kishige de dos adam.
Ótirikke, jalǵandyqqa qas adam.
Ózgerse de ómir, qoǵam,ózgeler,
Ózgermeıtin qaısar minez Es-aǵań!

Baıat JANATULY.

* * *

E. Myrzahmetovtiń Bolatbek pen Araılym jaıyndaǵy kitabyn qatty tebirenip oqydyq. Erekshe unady. Negizgi keıipkerleriniń taǵdyry aıanyshty.

Kitap súıispenshilik mahabbat týraly ǵana emes, ol otansúıgishtikke, erlikke, adaldyqqa, jalpy adamgershilikke baýlıdy, tárbıeleıdi. Bul kitaptyń jalǵasyn kútemiz. Araılym men Bolatbek qosylsa eken deımiz!

Gúlzıra MEDETOVA,

Nursulý MAMADIAROVA.

Ózbekstan, Buhara oblysy,

Kenımeh aýdany, Kalının sovhozy,

M. Gorkıı atyndaǵy mektep, 8-klass.

* * *

Qurmetti redaksıa, sońǵy kezde unatyp oqyǵan bir kitabym Estaı Myrzahmetovtiń «On bes jyl ótken soń» degen povesti boldy. Jastardy adaldyqqa, shynaıy súıispenshilikke úndeıdi. Al keıipkerlerine qatysty kóp suraq qoıylyp jatqan shyǵar, men de Bolatbek pen Araılymnyń qaıtadan qosylýyn tileımin. Bolat ákesimen birge bolýy kerek. Osy povesteı jaqsy kitap kóp bolsa eken!

Saıyn SATAEV.

Túrikmen SSR,

Krasnovod aýdany,

Janǵa poselkesi.

* * *

...Kitapty súıinip otyryp ta, kúıinip te oqyp shyqtym. Sóz-sóıleminiń qarapaıym, túsinikti, oqýǵa, uǵýǵa jeńil ekeni rıza etse, keıipkerleriniń ómirleri tolqytyp, endi qalaı bolaryn kúttirip, alǵa qaraı jeteleıtini óte úılesimdi. Al kúıingenim: Bolattyń taǵdyry meniń taǵdyryma uqsas bolyp shyqty da, endi sony sizderge aıtyp bergim keldi. Bolattyń pálen jyl boıy ákesin kezdestirýdi oılap, solaı bolaryna senip júrgeni qandaı tamasha!

Bul ómirde ákesinen tiri aırylǵan bala az emes, al balasynan tiri aırylǵan áke-sheshe de jetkilikti shyǵar. Áke-sheshesin sılamaı, tipti tastap ketip qalǵan bezbúırek jigitter de, qyzdar da bar. Ondaı oqıǵalardyń qalaı, nelikten bolatynyn kim bilsin. Men de bile almaı júrmin.

Bolatpen taǵdyrlaspyn degenim: men de bireýdiń tuńǵyshymyn jáne, eger Bolat 15 jasynda bolsyn ákesin kezdestirgen bolsa, men 24 jastamyn, ákemdi áli kórgen joqpyn. Ol kisiniń aty — Nuǵymetolla. Osy oblysta, Mahambet aýdanyndaǵy Mahambet aýylynda turady. Ony budan úsh jyl buryn bir aqjaýlyqtan estip, naǵashy sheshemnen surap bildim. «Naǵashy sheshem» dep otyrǵanym meniń týǵan sheshemniń apaıy Naǵıma degen kisi. Men osy kisiniń baýyrynda ósip, tárbıesinde boldym, sebebi meniń týǵan anam da bólek turady, nege ekenin jarıa etpeı-aq qoıaıyn.

Ákem meniń bar ekenimdi bile me, bilmeı me, ol maǵan qarań. Al men ony bilem ǵoı, moınyma borysh, qaryz bolmas úshin ony izdep kóremin. Ol áreketim qýanyshpen aıaqtalsa, árıne, sizderge jetkizemin.

Meni osyndaı baılamǵa keltirgen «On bes jyl ótken soń» povesi, onyń keıipkeri Bolat jáne eń aldymen jazýshy Estaı Myrzahmetov. Estaı aǵaıǵa baqyt, sarqylmas arman, jemisti eńbek, aınymas tvorchestvo, densaýlyq tileımin!

Biz bir úıde 4 jan turamyz: ákem Sapar, sheshem Naǵıma, aǵam Qalybek jáne men. Ózim 5 jyldan beri pedagogtik qyzmettemin.

Otbasymyzdyń turmysy jaqsy, rızamyn.

Estaı aǵa, jańadan qundy shyǵarmalar jaza berýińizge tilektes qaryndasyńyz Saılash SAPARQYZY dep bilińiz.

25. 01. 74 j.

Gýrev oblysy, Balyqshy aýdany,

Damba selosy, №7 orta mektep.

* * *

Qadirli ESKE!

50-ge tolǵan torqaly toıyńyzben quttyqtaımyn! Densaýlyǵyńyz myqty, eńbegińiz jemisti, shatty ómirińizdiń uzaq bolýyn tileıtin oqyrmandaryńyzdyń birimin.

Ishanbaı QARAQULOV.

14. 01. 1977 jyl.

(I. Qaraqulov — KSRO Medısına ǵylymdary akademıasynyń jáne Qazaqstan Ǵylym akademıasynyń múshe-korrespondenti, Qazaq KSR jáne Qaraqalpaq AKSR-na eńbegi sińirgen qaıratker, medısına ǵylymdarynyń doktory, profesor. Ǵylymı-ádebı kitaptardyń avtory, — Ǵ. Q.)

* * *

ESTAI! 50 jasqa tolǵanyńdy gázetterden oqyp bildim. Seni áli jap-jas jigit dep júrsem, jaraıdy, naýqastyń enesin uryp, ezýin tilip, endi bir 50 jasa!

«Juldyzǵa» degen anaý bir maqalańdy sondaǵy Jarasqan Ábdiráshevke berip edim, áne-minelep sozyp júrip alǵan soń Bas redaktor Bekejan Tilegenovke aıttym. Ol: «Kezinde nege aıtpadyńyz? Shyǵyp ketetin edi, qap! Kelesi nómirge salamyn. Es-aǵa keshikti dep renjimesinshi, sálem aıtyńyz!» dedi. Sóz saptaýyna qaraǵanda, seniń shyǵarmashylyǵyńdy jaqsy biletin tárizdi. «Igiliktiń erte-keshi joq» degen ǵoı, alańdamaı jaza ber.

Men Imanjúsip atańdy jazýǵa kiristim. Qosymsha izdenýim, kóp nárseni anyqtaýym kerek. Tıanaqtap bitirgen soń qandaı súıretpege túserin kim bilsin, osy kúnde solaı ǵoı.

Aman-saý bolyńdar!

AQYSHEV Zeıtin degen qazaq shal dep bil.

5.2. 77.

* * *

Dorogoı Estaı MYRZAHMETOVICH!

Obrashaıýs k Vam s bolshoı prosboı.

Podoshlıte mne, pojalýısta, v redaksıý dve-trı knıgı svoıh — mojno ı na kazahskom ıazyke — s dobrymı pojelanıamı nashemý podshefnomý Nýreký («Internasıonalnoı barýzdınskoı bıblıoteke «DN» v geroıcheskom Nýreke ot…» ı t.d.).

Horosho?

O nasheı ýnıkalnoı kolleksıı knıg s avtografamı v Nýreke vy, vıdımo, naslyshany? O neı mnogo pıshýt ı govorát. Seıchas ona naschıtyvaet ýje 10 tysách tomov ı, po mnenıý spesıalıstov, ne ımeet sebe ravnyh v mıre. Svoı knıgı nýrekchanam podarılı L. I. Brejnev, drýgıe chleny Polıtbúro SK, vklúchaıa D. A. Kýnaeva.

Ochen by mne hotelos vıdet v etoı bıblıoteke ı Vashı knıgı.

Býdý jdat!

Zaranee blagodaren Vam!

O Vashem dare my nepremenno soobshım na stranısah «DN».

Polzýıas prıatnym slýchaem, chtoby ot dýshı pozdravıt Vas s Novym, 1980 godom ı pojelat Vam schastá!

Iskrenne Vash Sergeı BARÝZDIN,

glavnyı redaktor jýrnala «Drýjba narodov».

121827 Moskva, GSP-2,

ýl. Vorovskogo, 52.

7 ıanvará 1980 g.

(«Nýrekchanam» degeni — jınalǵan kitaptardy Núrek sý-elektr stansasyn salyp jatqandarǵa jiberetinderin aıtqany, — Ǵ. Q.)

* * *

ESTAIǴA.

Birimizge birimiz beımálim ekenbiz, endi syrttaı bolsa da tanysalyq. Men seniń «Atanǵan jeti jasta Shóje aqyn», «Aǵaıyndar-aý, qısynǵa qaraıyq ta!» degen maqalalaryńdy oqyp, sodan keıin ózińdi biletin Beket Túbekovten adresińdi alyp, osy hatty jazyp otyrmyn. Jasymyz qatar sıaqty, ıaǵnı «sen» degenime tańdanba.

Men de ózimizdiń osy mańdaǵy qyrǵyz ata-babalarymyzdyń tarıhyna kóńil bólip, surastyryp júremin. Jekebatyrdyń nemeresi Muhambetrahym ekeýimiz týyspyz. Jekebatyrdyń ekinshi aǵasy Báıti degen kisiniń nemeresi bolamyn. Seniń atalarymyz týraly mol hıkaıa jazý talabyń bar ekenin estidim, qadamyń sátti bolsyn!

Babalarymyz jaıynda shejire derlikteı azdap jıǵanym bar edi, sodan jazyp jibersem, qalaı kóresiń? Anaý «úsh áripti» úıdegilerge alańdaımyn da.

Hosh-saý bol!

Ózińnen habar bolmaıynsha endi úndemeımin.

Seıit KEKENOV.

27. 02. 1993.

Torǵaı oblysy,

Qıma aýdany, Terisaqqan sovhozy.

* * *

Qurmetti ESTAI-AǴA! Sizdiń hatyńyzdy alyp, qýanǵannan aýrýymdy umytyp, qolyma qalam alyp, mine, sizge jaýap jazyp otyrmyn.

Myna aıbaq-saıbaq jazýymnan birden baıqaǵan shyǵarsyz, saýsaq shirkinderim ózime baǵyna bermeıdi. Eki jyl boıy tósek tartyp jattym ǵoı. Áıteýir, birazdan beri baldaqpen júrýge jaradym. Negizgi sebepshi ózińizsiz, Es-aǵa! Ómirge qushtarlyqty, aýyrtpalyqtan qaıyspaýdy, qıyndyqqa qarsy turýdy sizden úırendim, sizdiń kitaptaryńyzdan, hattaryńyzdan jiger-qýat aldym.

Sizdiń tapsyrmańyzdy oryndadym. Pedýchılıshedegi Qambardy úıge shaqyryp alyp, sizdiń sálem hatyńyzdy oqyttym. Ol adresińizdi, telefonyńyzdy jazyp aldy. Túsinigi mol jigit qoı, endigi habar ózinen bolar.

Sálemmen, baýyryńyz Túbektegi Beket AHMETULY.

14-qazan, 2002 j.

Jezqazǵan qalasy,

V. Maıakovskıı kóshesi, 86.

* * *

ESTAI!

Sen hatty artyq salyp qoıdym dep ursqan soń namysyma tyrysyp, osyny jazyp otyrmyn. Saǵan hat jazý op-ońaı jumys emes. Qysqa qaıyra almaısyń. Bárin aıtýǵa ýaqyt kerek.

Sen pesa jazǵanyma súısinipsiń, al men — kınosenarıı jazyp tapsyrǵan jigitpin. Táýekeldiń kemesine otyryp, tarttym da kettim. Ne shyǵaryn kórermin. «Jazýshy» men «Jalynnyń» kómeıine eki jınaq tyǵyp qoıdym. «Óner» degen baspa ashylypty, oǵan pesalar jınaǵymdy syrǵytpaqpyn. Al endi maǵan jumys istemeısiń dep kim ursa alady?

Biraq myqtylyq aıtýǵa hal joq. Aryq qoı sıaqty tońǵaqpyn. İzim qora men úıdiń arasynda ǵana. Alaıda qurt-qumyrsqa tirile men de tirilip, áreket ete bastaımyn. Tyqyrlatyp jaza berý kerek. Umtylmasań, is bola ma? Qol jetkenniń bári umtylýymyzdyń arqasy emes pe?!

Óziń qashan jalǵandy jalpaǵynan basyp ketesiń, tezdet! Sen sıaqty dáti myqty adamǵa bolmashyǵa bola jata berý uıat. Kóktem kele jatyr. Úırek atýǵa shyǵaıyq. Bizde kólik bar. Qorǵaljynnyń qoryǵyna deıin shýlataıyq bir!

Habarlasyp turalyq. Eseptesip hat jazýdy qoı. Kelinshegim sálem aıtyp otyr.

Seni paıǵambardaı kórýshi ZEINEL-ǴABI.

6-fevral 1980.

* * *

Assalaýmaǵaleıkúm, ES-AǴA!

...Hat jazýǵa jalqaý bolyp baramyn. Áıtse de, birer jańalyqty aıtýym kerek. Úlken lıtfondydan aqsha alyp, Jambyl kóshesinde sala bastaǵan 40 páterlik turǵyn úıdi bitirip, kirip aldyq. Ózim de páter aldym. Qurylysshylarǵa eki jyl jem etken júıkemniń esesi ǵoı. Adresim: Jambyl kóshesi, №165 úı, 36-páter.

Ekinshi. Mende «Medetińizdiń» tórt danasy bar edi. Óskemennen kelgen eki týysym: jezdem, jıenim kezekpen oqyp, qatty maqtady, «oqıǵasy tartyp otyrady, tili qandaı unamdy!» desip. Ekeýine Sizdiń atyńyzdan eki kitabyńyzdy sılap jiberdim. Menińshe, shyǵarmanyń eń ádil synshysy — oqyrman. Sizdiń kitaptaryńyzǵa tek maqtaý estip júrmin. Al synshy qaýymy keıde oń-teristi qaqpaılaı beredi, bilimdiligin kórsetkisi kelip, qoımas talapty qoıyp, baıaǵy standartqa súıreıdi. Jazýshynyń kez kelgenin ıneniń kózinen ótkizip jiberýdi kókseıdi. Ómir shyndyǵyn «ádebı shyndyqqa» jyǵyp berýge qumarlar bar. Óz basym ondaıǵa qarsymyn. Menińshe, árbir aqyn, jazýshy ómirdi óz túsinigine, uǵymyna, baǵalaýyna saı jazýǵa quqyly, al onyń bárin «sovettik zaman talabyna» telı bersek, standart kirpishtiń kókesi sol bolmaı ma?!

Barshańyzǵa saý-sálemettik tileımin!

ǴABBAS.

21. 09. 1977 j.

* * *

Qymbatty ESTAI AǴA! Hatyńyzdy alyp, qýanyp qaldym. Meniń jaǵdaıym qalypsha, sharýamdy istep, aqyryndap júrip jatyrmyn.

«Araılymyńyzdy» bildim. Alypty. Quptap, jaqsy pikir bildiripti. Biraq templanda jáne Moskvaǵa jiberilgen qaǵazda (IB — ınformasıonnyı blank) kitabyńyzdyń aty, sirá, redaktor ózgertken-aý, «On bes jyl ótken soń» bolyp ketipti. «Muny endi ózgerte almaımyz, osy atymen shyǵady», dedi Maǵzom.

Nurqasym hatyńyzdy, Orynbaıdyń áńgimesin alypty. «Aǵamyzdyń aıtqanyn oryndaýǵa tyrysam» dedi ol kisi.

Kóp ne jazaıyn. Saý-salamat bolyńyz!

İnilik sálemmen, — MUHAMEDIA.

12. 06. 1978 j.

(Muhamedıa Jumaǵalıev, Nurqasym Qazybekov — «Jazýshy» baspasy proza bóliminiń redaktorlary, Maǵzom Súndetov — bólim meńgerýshisi, — Ǵ. Q.)

* * *

ESTAI, hal-ahýal jaqsy ma? Úı-ishińe sálem! 8-martqa qatysy barlarǵa merekelik sálem!

Pesańdy oqydym. Tez jaýap jazýǵa qol tımedi. Qyzmeti joq demeseń, qyzmet isteıtinderden bizdiń jumys kóp (aıtqandaı, Teatralnyı ınstıtýtta sabaq (leksıa) berip júrmin. Erteń (8-martta) Ialtaǵa, bir aılyq semınarǵa (dramatýrgtardyń) ushyp baramyn, sol jumysbastylyqpen 6 kúnin ótkizip aldym (3-inde bastalǵan).

Shyǵarmańdy Mınıstrlikke joldaýǵa ábden bolady. Ýaqıǵa qyzyq, kótergen máseleń — jalpy adamgershilik áńgimesi, ót oryndy. Soǵys, soǵystan keıin (ile) bolǵan adamdar basyndaǵy taǵdyr sál kóneleý tartty degenmen (árıne, aýyz ádebıeti, t. b. aıtpaǵanda), kóne tarıhtyń eskirmeıtin túri bar ǵoı. Ol — sol taqyrypty búgingi kózqaraspen, jańartyp berý sheberligi. Bul turǵyda biraz eńbek sińirgen ekensiń. Áıtse de, kınoǵa jeńil, sahnaǵa qıyn epızodtar bar...

Osy hatpen birge pesańdy oqyp otyrǵandaǵy jaman konspektimdi jiberdim. Qadaǵalaı qarasań, munda biraz nárse bar sıaqty. Óziń damytasyń ǵoı...

Asyqpa, Mınısterstvo kúltýrada ózgeris kóp. Noıabrde bergen pesalarymyz áli kollegıada qaralmaı jatyr. Bıylǵy jospar báribir bekip ketken (kelesi ıanvarǵa deıin). Ortalyq Komıtet búrosynyń qaýlysymen baılanysty (erekshe qaralǵan) kóp ózgerister bar. Bul ýaqytta qaısybir seıtnottarǵa túspegen de abzal. Keıin aıtarmyn. Pesańdy asyqpaı qaıta qarap, mııstrlikke jolda (Qanahın ketti, ornyna kim bolary belgisiz).

Kóriskeshe kún jaqsy!

Saý-salamattyǵyńa, tvorchestvońdy damyta berýińe tilektes aǵaıynyń

SÁKEN.

07. 03. 1982 j.

(Sáken Júnisov — jazýshy, dramatýrg. Qanahın Ótebaı — jazýshy, Mádenıet mınıstrligi Senarı basqarmasynyń bastyǵy boldy, - Ǵ. Q.)

* * *

Assalaýmaǵaleıkúm, ES-AǴA!!

Keshe ǵana hatyńyzdy, qatyp túsken sýretińizdi alyp, qaryq bolyp qaldyq. Búgin tańerteń Ábilmájinge kirip, sýrettiń syrtyna «Kitapqa barsyn» degizip qol qoıdyryp aldym. Tártip solaı. Jalpy avtorlardyń sýretin bizde ne tuńǵysh kitabyna, ne bolmasa tolyq jınaǵyna ǵana berip otyrady.

Qabdykárim hatyńyzdy alyp oqyp: «Osy másele qaperińde júrsin» dep maǵan tapsyrdy.

Al «Medettiń» aıaq-qoly jerge tıer emes. Bári maqtaıdy. Solaryna qaraǵada bul joly ma, bul joly qalamaqysy mol bolatyn shyǵar!

Sálem joldaýshy — ÁNÝAR.

(Ánýarbek Dúısenbıev — Es-aǵanyń dosy, aqyn. Ánsheıinde Es-aǵany «qańbaq shal» dep ázildeıtin Ánekeń bul hatynda qalaıda «siz» dep syzylyp qalypty. Hatty qashan jazǵany kórsetilmegen. Ábilmájin Jumabaev — «Jazýshy» baspasyyń dırektory, - Ǵ. Q.)

* * *

Qurmetti ESTAI! Seniń elýge kelgeniń jaıly habar qolyma kesh tústi. Bir jaqqa ketip qaldym ba, álde salaqpyn ba, áıteýir, ýaqytynda habarlasa almadym. Áıtpese saǵan bizdiń birer aýyz jyly sózimiz, dostyq nıetimiz kóp bolmas edi ǵoı. Onyń ústine ózińe yqylasymyz áý bastan erekshe, tyrnaqaldylaryń bizdiń bólimsheden ótip júrdi. Ári óz aramyzda aǵa-inilik qarym-qatnasymyz taǵy bar.

«Eshten kesh jaqsy» degen, densaýlyǵyńnyń jaqsara túsýine, eńbegińniń jemisti bola berýine shyn aǵalyq tilek bildiremin! Kelinge sálem aıt!

Sálemmen, — JAIYQ.

12. 02. 1977 j.

(Jaıyq Bekturov — Qazaqstan Jazýshylar odaǵy Qaraǵandy oblysaralyq bólimshesiniń hatshysy. Es-aǵanyń shyǵarmashylyǵyna erte den qoıyp, oblystyq, respýblıkalyq baspasózde jarıalanǵan áńgimelerin jınap júrgen de, 1958-jylǵy shildeniń 26-sy kúni Qazaqstan Memlekettik kórkem ádebıet baspasynyń dırektory Qarataı Muhametjanovqa resmı hat jazyp, olardy jeke jınaq etip shyǵarýdy ótingen. Ol hatynda Jákeń: «...avtordyń ózindik beti, stıli, oı túıýi bar, ómirdiń kórinisteri men qubylystarynan edáýir baıypty qorytyndy jasaı biledi. Búgingi jastar ómirin biledi, bul — jaqsy qasıet!» depti, — Ǵ. Q.)

* * *

Qurmetti ES-AǴA! Sálemetsiz be? Desaýlyǵyńyz qalaı? Nemen aınalysyp júrsiz, tvorchestvo salasynda?

Sizdiń 50 jas toıyńyz týraly kesh estidim, keshirim ótine otyryp shyn júrekten quttyqtap, kóp jaqsylyq tileımin!

«Medet» degen romanyńyzdy oqyǵandardyń bári rıza eken, sodan keıin elden izdettirip, tapqyzyp alyp, oqyp shyqtym. Jurtshylyqtyń izdeýi tek sizge emes, bizder, inishekterińiz úshin de zor abyroı.

Ózim bolsam, Otan aldyndaǵy mindetimdi atqaryp júrmin. Kóńil kúı, slýjba barysy, bári jaman emes. PVO-damyn. Bos ýaqytymda óleń jazyp júrmin. Respýblıkalyq baspasózde jarıalansa deımin. Eger kómektese alsańyz, sýretimmen birge bir top óleńimdi jiberer edim. Meniń keıbir qurdastarym jeke kitap ta shyǵaryp úlgirdi.

Aǵa, úıdegi kelinińiz de óleń jazady. Aty-jóni — Marfýǵa Bektemirova.

Al endi kóp ne jazaıyn. Saý bolyńyz! Artyq ketsem, inilik paryzben keshirim suraımyn.

Sizdi qurmetteýshi inishegińiz S. TYSHQANBAEV (famılıam osylaı, qaıtem).

14. 04. 1977 j.

Meniń adresim: 680014, g. Habarovsk,

v/ch 6537-A.

* * *

ARDAQTY AǴAǴA

Jaqsynyń tórimizde alyby otyr,
Aq jolyn izgiliktiń salyp otyr.
Májilis bir otyrǵan jasqa sanar
Luqmanǵa kóńili onyń baryp otyr.
Arýaqty ata-tegi — almas, bolat.
Shejire, oqysańyz, kóńil tolad.
Órbigen nebir sańlaq qazaqtaǵy,
Naǵashy Es-aǵańa Balýan Sholaq.
Qalamy kóteredi uzaq shabys,
Eńbegi — bar qazaqqa ortaq tabys.
Sábıler de Es-aǵań batasymen
Andersen Ganspenen boldy tanys.
Taýsylmas tilek-teńiz taıtalasa,
Altynyn túpten izdep shaıqamasa.
Sara jol aǵalardyń búldirermiz,
Es-aǵa syn kózbenen baıqamasa.

Qurmetteýshi inińiz Ótegen JETEEV.

1996 j.

* * *

ESTAI BAÝYRYMA

Tolǵanyp toqsanynda Baıan aǵań,
Qýanyp hat jazamyn, Estaı, saǵan.
Tolǵanyń seksen jasqa qutty bolsyn,
Kóp jasa, júzge de jet esen-aman!
Seksende Birjan saldaı, serideısiń,
Aqanyń báıge bermes Kerindeısiń.
Kóterip kóńil kórkin kóptiń ylǵı,
Halyqqa etýge eńbek erinbeısiń.
Jatsań da naýqastanyp neshe jyldaı,
Tarıhyn jazdyń eldiń neshe dastan.
Arqaýy eńbegińniń tek shyndyq qoı,
Eshqandaı jalǵany joq jaza basqan.
Halyqqa qaıtardyń sen: Abylaıdy,
Áý basta han saılaǵan Bı Qanaıdy.
Kenesary, Naýryzbaı, Ýálıdi de,
Segiz seri, Maǵjandy, Ybyraıdy.
Bularmen Balýan Sholaq, Sary kereı...
Kóksheni bárine de ettiń jaıly.
Sen búgin osylardyń kózindeısiń,
Halqyna aıtyp ketken sózindeısiń.
Áli de atalmaǵan asyldar kóp,
Molaıtyp shejireni kósilgeısiń.
Sýsynyn qandyra tús shóldegenniń,
Jarqyrap aǵyp jatqan Esildeısiń!
Jınalǵan bir basyńa aqyl, daryn.
Aıtýǵa kelmes shamam onyń bárin.
Ónerdiń boıǵa bitken arqasynda
Kelesiń súıindirip jas pen káriń.
Dananyń bereri kóp keleshekke,
Senemin: qalǵan ómir ótpes tekke.
Birliktiń berekeli uıtqysy bop,
Jasaı ber, máńgiliktiń gúlin ek te!
Tilektesiń, aǵań Baıan JANǴALOV.

2002j.

(Baıan aǵa — qart qaıratker, 96 jasta, Sosıalısik Eńbek Eri, — Ǵabbas.)

* * *

QALAMGER, AZAMAT ESTAI MYRZAHMETOV

TÝRALY RESMI HAT

Qazaqstan Kompartıasy

Ortalyq Komıtetiniń sekretary

Ózbekáli JÁNİBEKOV joldasqa

Qadirli ÓZEKE!

Sizge ekinshi ret hat jazyp, eselep mazańyzdy alyp otyrǵanyma renjimessiz. Biz, jýrnalıser men jazýshylar, oryndy-orynsyz bolsa da oı-pikirimizdi ıdeologıa basshysyna aıtpaǵanda kimge aıtamyz?.. Basshy qup alar, ne qup almas,túsingisi kelse -túsiner, túsingisi kelmese — túsinbes, ol — óz erki, al aıtyp baǵý — bizdiń paryz.

Bul hatta ózim týraly jaq ashpaımyn. Sary tis bolǵan kezim: ozbyrlyq pen ádiletsizdiktiń qurbany bolǵanyma ókinýdi de qoıdym, óıtkeni ortamyzǵa or qylyp qazyp ornyqqan ol ozbyrlyq pen ádiletsizdik túp-tamyrymen joıylýy úshin áli talaı jyl kerektigin túsindim. «Ózim!" dep, "Ózimdiki!" dep ólermendenip úırengenderdiń kók sholaǵy áli de báıge alyp júr. Bıliktiń ne birinshi, ne ekinshi satysynda (joǵarydan sanaǵanda) kókeleri barlar kók etik kıip taırańdap úırengen qalpynda. Kókesi joqtarǵa kón etik te joq!

Bul hatta jazýshy Estaı Myrzahmetov týraly bir aýyz sóz aıtpaqpyn.

Estaı Myrzahmetov — komýnıs jazýshy. Áńgime, poves, romandardyń avtory. Kózi tiri klasık bolmaǵanmen, qalamgerler ortasynda eleýli orny bar, oqyrmany mol jazýshy. Kitaptary magazın sóresinde jyldap turǵaı aılap ta jatpaıdy. Tvorchestvosy mereıli. Biraq — "biraq" demeske sharam joq — birdi birge salyp, otqa maı quıyp jiberetin, ózi jaqsy men kózi jaqsynyń shashbaýyn kótergishteıtin gazet synshylary Estaı Myrzahmetovtiń shyǵarmalaryna nazar aýdarmaı-aq keledi. Ol adamnyń budan jıyrma jyldaı buryn dertke shaldyǵyp, operasıa jasatqanyn, áýelgisi sátsiz bolǵandyqtan on shaqty jyl ishinde on eki operasıa kórgenin, ózdiginen júrip-turýy muń múgedek bolyp qalǵanyn da sol synshylardyń birazy biledi. Amal ne, "basy aýyrmaǵannyń janynda baltyryń syzdamasyn», sonaý Kókshetaýda jatqan kisiden kimge paıda, kimge zıan kelýshi edi, táıir-aı!.

Al Estaı Myrzahmetov, túregep júrgeninen tósek tartyp jatýy kóp bolsa da, beınetke qul bolmaı, qaırat-jigerin janyp, ómirge qushtarlana bilip, kúnkóris úshin emes, idebıetimizdiń erteńi úshin kórkem shyǵarma jazyp jatyr. Jazǵandary jaryq kórip keledi: resenzentter quptaǵan soń jaryq kórýde, áıtpese, Estaı Myrzahmetovte qoljazbasyn pochta arqyly joldap, ishteı tileýin tilep qala bergennen basqa qaýqar joq, áldekimdershe baspanyń tabaldyryǵyn tozdyryp, redaktor men resenzenttiń, baspa dırektorynyń kóńilin tabýǵa jumsar kúsh-qýaty da joq, — ondaı "qabileti" bolǵan kúńde de ol ony istemes edi, óıtkeni ary taza, jany taza,jaratylysyńda bylyq-shylyq pen jaǵympazdyń mıkroby jánó joq!

Osy qalamgerimiz 1978-jyly 60 jasqa toldy. 1976-jyldyń oktábrinde men Jazýshylar odaǵymyzǵa telefon soǵyp, Oljas Súleımenovti taba almadym da, ekinshi sekretar Ábish Kekilbaevpen, Qalaýbek Tursynqulovpen sóılesip, Estaı Myrzahmetovtiń mereıtoıy jaqyndap qalǵanyn aıttym. Árıne, Jazýshylar odaǵy qaı jazýshynyń bolsyn toıyn ózder-aq o bastan qalt jibermeıdi. Meniki — pikir qosý. Nıkolaı Ostrovskııden kem mıhnat kórmeı júrgen Pavel Korchagınimiz — Estaı Myrzahmetovti ordenge usyný jón bolar edi dedim. "Kórermiz" desken. Aqyrynda jazýshynyń 60 jyldyǵy ataýsyz qaldy. Men qatty narazy bolyp, renishimdi Ortalyq Komıtettiń mádenıet bólimine, K.Smaılov pen T. Ábdikovke jetkizdim. Olar da, Jazýshylar odaǵynyń joǵaryda atalǵan basshylary da: "Bir aǵattyq boldy, keıin kórermiz, bir reti keler" desti. Sonymen bitti.

Estaı Myrzahmetov meniń eki týyp bir qalǵanym emes. Onyń halin ózim Qazaq lıtfondysynda dırektor bolyp istegen kezimnen, 1976-jyldan bilem. Sizge bul hatty jazǵandaǵy maqsatym myna attary atalǵan joldastar sony ádeıi sóıtti dep kinálaý emes, qate kimnen ketpeıdi, oıda joq aǵattyq kimnen bolmaıdy, aldaǵy ýaqytta Estaı Myrzahmetovti ádebıetimizge sińirgen eńbegi úshin laıyqty nagradaǵa usynyp, rýhanı qoldaý kórsetseńizder eken, tyń týyndylar jazýyna qosymsha kúsh-qýat berseńizder eken!

Sálemmen, — Ǵabbas QABYSHEV, jazýshy.

21. 06. 1988-jyl. Almaty.

* * *

ES-AǴA!

Kóshirmesi ózińizge joldanǵan myna hatym úshin Siz de renjimegeısiz. Oılap-oılap, osylaı isteýdi jón kórdim. Ne jaýap aıtar eken, — kórelik. Men tynysh jata bermeıin, júıkelerine shı júgirte bereıin dep uıǵardym. Basqalardyń ozbyrlyqtary yzany keltire bastady.

Saý-sálemet bolyńyzdar! Ǵabbas. 22. 06. 1988-jyl.

* * *

Estaı Myrzahmetov degen jazýshy aǵaıǵa.

Asa ardaqty jazýshy aǵaı! Sizdi syrttaı bilip, ardaqtap hat jazýdy qolǵa alǵan sebebimdi aıtsam, men sizdiń «On bes jyl ótken soń» degen jaqsy kitabyńyzdy taýyp alyp oqyp shyqtym. Oqyǵanda shesheme kórsetpeı ara-arasynda jylap otyryp oqydym. Ómirdiń qymbat ekenin túsingendikten jáne ony sizdiń kitabyńyzdan túsingen soń jyladym. Ondaǵy oqıǵalardyń kóbi meniń ómirimde bolǵan oqıǵalarǵa óte uqsas eken, sol meniń júregimdi shydatpady. Maǵan bir jigit, ol opasyz sumnyń atyn, famılıasyn ataǵym da kelmeıdi, opasyzdyq jasap, aldap, meniń aıaǵym aýyr bolyp qalǵanyn bilgen soń, basqa bir qyzben ketip qaldy. Ol qyz kóp aralasyp júrgen podrýgam bolatyn, ekeýi meni aldady. Týystarymyz da, tanystarymyzdyń bári de bildi, bizdiń toıymyzdy kútip júrgen. Aqyrynda uıat, masqara boldy. Sodan keıin jaryq dúnıemen qoshtasqym keldi. Kóp qınaldym. Erteń jaryq dúnıege keletin nárestemdi oılap ta qınaldym, biraq ol «joldan tapqan bala» dep atalyp, bizdiń sypsyńdaǵan ósek qoıa ma, joldastary bilip, ony mazaqtap, ıaǵnı men uıatqa qaldyryp, mazaq etýge berip, ony da qınaımyn ǵoı, qudaı keshiretin shyǵar, ekeýimiz de jaryq dúnıeden keteıik dep júrgenimde syrlas jaqsy podrýgam sizdiń «On bes jyl ótken soń» degen kitabyńyzy ákelip berip, «sen muny tez oqyp bitir, eki kúnnen keıin kelip alam» dedi. Kitap oqýǵa kóńilim joq edi, aıtqan soń oqydym.

Sonymen, Estaı aǵataı, sizdiń kitabyńyz maǵan shynaıy adam bolýdyń, ómirdi súıýdiń, qandaı qıynshylyq, qaıǵy bolsa da jaryq dúnıe qymbat ekenin túsindirdi, bireýdiń ózińe bilip ne bilmeı istegen jamanshylyǵyn, opsyzdyqty keshirý kerek, solardan joǵary turyp, olarǵa ózderiniń jamanshylyq, opasyzdyq jasaǵandaryn túsinip uıalatyndaı dárejede yqpal etý kerek dep aqyl berdi. Ol úshin sizge myńdaǵan rahmet, alǵys!

Aǵataı, aman-esen bolyńyz! Jaqsy kitapty kóp jazyńyz! Men shyn atym men famılıamdy jazbaı-aq qoıaıyn. Náresteme sizdiń atyńyzdy qoıǵanymdy ǵana aıtaıyn. Aman bolyńyz, 100 jasańyz!

JAŃABANÝ.

Gýrev qalasy.

4-ıýn 1988-jyl.

II. JASYMAS RÝHTAN JARALǴAN

Qursaýly keýdedegi qýatty júrek

1989-jyldyń shildesi. Kókshetaýda, Es-aǵanyń úıindemin. Juma, senbi, jeksenbi kúnderi Kókshe aımaǵyn taǵy bir aralap shyqpaq josparymyz bar. Ony usynýshy jáne júzege asyrýshy — oblystyq partıa komıtetiniń sýjańa hatshysy, jazýshy Janaıdar Mýsın.

Es-aǵa ádetinshe erte oıanyp, baptana kıinip, baıqap basa dalaǵa shyǵyp, jarty saǵat shamasy seıildep keldi. «Orazańdy gázetpen ashasyń, á?» dep ázildep, dıvandaǵy meniń janyma jaıǵasty da, gázetterge qol sozyp: «Keshe qarap shyǵýǵa ýaqyt bolmady, ne dep jatyr eken?» dedi. «Pálendeı jańalyq joq» dedim. Onyń gázet, kitap oqý ádetinen ańǵarǵanym: kóńil qalaýyna saı bolǵanda aqquba óńi ashyla ajarlanady, kerisinshe jaǵdaıda júzi kúzdiń qara sýyǵy sorǵandaı qýqyldanyp otyrady.

— Túýh! — dedi bir sátte, gázetti tastaı salyp. — Sońǵy otyz, qyryq jyldyń o jaq, bu jaǵynda bizde baıyrǵy jer-sý attary bas joq, kóz joq ózgertilip: Aleksandrovka, Alekseevka, Mıhaılovka, Novomıhaılovka, Antonovka bolyp kete bardy. Shortan — Shýchınsk; Býrabaı — Borovoe; tipti Kókshetaý — Kochetav, Sınúha, Sınegore dep te jazylady. Budan ótken bısharalyq qaıda bar eken?!.

Daýysy demigińkiregen Es-aǵaǵa qarasam: kózi kireýkelenip, muryny qýsyrylyp, ıegi súıirlene qalypty. Onyń sál de bolsa sharshamaýyn, shaldyqpaýyn qalaýshy edim:

— Kezi keler, túzetiler, bári de durystalar. Bildeı hatshy Janaıdar jazdy ǵoı, nazar aýdarylar, — dedim.

— Á, Ǵaba, ras, ras. Jákeń ońdy jazdy, eger estir qulaq, uǵar peıil bolsa. Biz Jákeńe rızashylyǵymyzdy aıttyq, — dep tez kóńildenip, inige izetshiligin taǵy bir bildirdi.

Oqjetpestiń Jumbaqtas jaq túbine taqaý toqtap, máshinnen shyǵyp, tóńirekti shola bastaǵanymyzda Janaıdarǵa onyń Kókshedegi kóne jer-sý attarynyń burynǵy qazaqy attaryn qalpyna keltirý qajettigi haqynda jazǵan, «Qazaq ádebıeti» gázetinde jarıalaǵan maqalasyna mana, úıde, Es-aǵa ekeýimizdiń súıingenimizdi aıtqanymda Janaıdar:

— Shyndyqty aıtatyn ýaqyt keldi ǵoı, tarıhqa qıanat jasaýdyń da shegi bar shyǵar, — dep, Kúmis kóldiń arǵy betine kóz tastady.

— Ǵaba, Oqjetpeske, káne, myna jaǵynan qarashy, ushar basynda nendeı beıne-sýret baryn aıtshy! — dedi kenetten Es-aǵa. Sirá, áńgimeni búgin aýyrlatpaıyq, basymyz qosyla serýenge shyqqan soń kóńilimizdi qanattandyraıyq, júıkemizdi aıaıyq dep túıdi bilem. Biz de buryldyq. Es-aǵa Oqjetpesine árqashan, quddy alǵash kórgen adamsha, qyzyǵa da, qumarta da, tutas bolmysymen, bar yntasymen qaraıdy. Týyp-ósken jerin kádimgideı tabyna súıetinin buryn Almatyda, Jazýshylar úıiniń shyǵarmashylyq úıinde suhbattasqanymyzda anyq ańǵarǵanmyn.

— Beri, beri júrińdershi, anaý bir tustan qarańdarshy! — dep ilgeri aıańdady. — Ol jerden qaraǵanda, áne, anaý oń jaq shekesindegi oqshaý tasty kórdińder me, qudaı-aý, tasbaqadan aýmaıdy, á?! Sol jaǵyndaǵy sulama tas she, ol tóńkerilgen qaıyq tárizdi de, soǵan shyǵyp bara jatqan tasbaqadan aýmaıdy, basy bar, aıaqtary bar, týra tarbıyp shyǵyp bara jatqan tasbaqa! — dedi, balasha tańdanyp.

— Ras!

— Uqsaıdy! — dep quptadyq.

— Arǵy jaǵynan qaraǵanda, bul eki tas, qudanyń qudireti, shóke túsip jatqan pilge uqsaıtynyn kórdińder, al myna jaǵy, mine! Bu tabıǵattyń tamashasy kóp-aý, Ǵaba, a?! Bizdiń Kókshe óńiri — tunyp turǵan ǵajap sýret! Áli talaı keremetin kórsetemiz ózińe. Myna Jákeńniń týǵan jeri Zerendi de — bir kórkem dúnıe! — dep jáne qoıdy.

Úsh kún boıy úlken-kishimen áńgime-dúken quryp júrgenimizde Es-aǵanyń otyrys-turysynan, kópshilikpen qarym-qatnasynan, sóıleý mánerinen, búkil minez-qulqynan kóp-kóp oı túıip, ǵıbrat aldym. Es-aǵany bilmeıtin jurt az, bári derlik «Eskelep», «Es-aǵalap», alaqandaryna saldy. Al Es-aǵa jasy kishilerdiń de atyn badyraıtyp aıtqan emes: «Báke... Tóke... Sáke...» dep otyrǵany. Onysy — áste jasandy ıshara emes, ımandy kishipeıil jaratylysynyń bir qyry. Men bir áredikte Janaıdarǵa sybyrlaı sóılep:

— Es-aǵanyń «Ǵaba» degeninen yńsaısyzdanyp-aq júremin, sen «Jáke» degenine úırenip ketkensiń-aý, tegi? — dep edim, ázilmen astarlap shynymdy aıtyp.

— Á, bul kisi úırenbesińe qoımaıdy. Árqashan osylaı. Óziń de kórgen shyǵarsyń, balalarynyń da, nemereleriniń de atyn týra aıtpaıdy ǵoı, erkeletip ataıdy, — dep Janaıdar san jyl boıǵy syralǵy aǵasyna syrttaı inilik iltıpat bildirdi.

...Kisiniń kim bolmaǵy áý bastaǵy tárbıeden ekeni aıan. Ata-ananyń ádemi táliminen keıinde adamnyń ózi ózi tárbıeleı bilýi jalǵassa deńiz! Menińshe, Es-aǵanyń taǵdyryn... jo-joq, adamgershiligin sondaı dástúr tamasha tárbıelegen. Arǵy atasy shoń bı bolsa, beride áke-sheshesi de el-jurtqa sıly adamdar bolǵan eken. Zamandas jazýshylarynyń eshqaısysynan kem eńbektenbeı, romandy da, hıkaıany da, áńgime-maqalany da óndirtip júrse de, eshqashan «murtyn tikireıtpegeni, jalyn kúdireıtpegeni» sol tektiligen dep bildim. Jasy alpysqa tolǵanda Jazýshylar odaǵynyń nazarynan tys qalyp qoısa da, «átteń-aı!» demedi. Qalamynyń álin, talǵamynyń dánin, jazýshylyq dárejesiniń deńgeıin jaqsy biletin, bul jaǵynan da oqyrman kópshiliktiń ózine dán rıza ekenin estip-kórip júrse de, «Meniń mereıtoıym jaqyn!» dep jar salmady. Aýyly, aýdany, oblysy ózderi qurmettep toılady, attaryn mingizip, shapandaryn japty. «Úkimet ne gramota, ne orden...» dep renish sýyrtpaqtaı bastaǵan joldas-joraǵa eki qolyn birdeı sermelep: «Túýh! Sen de joqty aıtady ekensiń, táıir-aı!» dep taza kóńilmen narazy bolypty. Óıtýge ádepten attamas ádeti bar deıik, erki deıik, biraq ol Jazýshylar odaǵy tarapynan rýhanı kómek-qoldaýǵa asa zárý jan emes pe edi?! Sebebi...

«Taǵdyr etse alla, ne kórmeıdi pándá» (Abaı).

Memlekettik ýnıversıtetimizdiń jýrnalshylar fakúltetin támámdar jyly «Lenınshil jas» gázetiniń redaksıasyna qyzmetke alyndy. Ol — qalam qarymynyń tanylǵany. Dıplom alysymen Kókshesine oralyp, «Lenınshil jastyń» oblystaǵy meshikti tilshisi, odan keıinde «Lenın týy», «Tyń ólkesi» jáne «Kókshetaý pravdasy» gázetteri redaksıalarynda bólim meńgerýshisi, redaktordyń orynbasary bolǵany da úlgi-ónegelik qadir-qasıetiniń arqasy edi. Jýralıstik jolda ómirdiń ystyq-sýyǵyn, keńshiligi men tarshylyǵyn kórip, kóp jáıtti kóńiline toqyp, halqynyń is-áreketin, maqsat-múddesin, búgingi tirligi men erteńgi qareket-qajetin paıymdaıtyn, týǵan ólkesiniń tabıǵı baılyǵyn baıandaıtyn, sulýlyǵyn sýretteıtin jáne sol baılyq pen sulýlyqty baǵalaı bilmeýdiń kesir-kesapaty paıda bolyp, sońǵy jyldary asqynyp bara jatqynyn jarıa etken qalamgerlik maqalany jıiletip jazdy. Shańyraǵy shattyqqa toly otaý tikti, súıgen jar, súıikti áke boldy. Sóıtip, jastyq jalynǵa oranyp, máre-sáre júrgen kúnderiniń birinde taǵdyr oǵan tońmoıyndyq jasady, tobyǵynan qatty qaqty. İssaparmen kolhoz-sovhozdardy aralap shyqqan bir joly jasóspirim shaǵynda traktorshy, kombaınshy bolǵany qyzyqtyra esine oralyp, ol egis traktory soqasynyń úırenshikti solqyldaq oryndyǵyna otyrdy. Jer qyrtysyn qoparǵan kóp aınalymnyń birinde soqa tisi shamasy jetpes jasyryn tasqa tirelip, qas qaǵymda Estaıdy ala aýdarylyp-aq ketti...

Es-tússiz Estaı Myrzahmetov oblystyq aýrýhanaǵa jedel jetkizilip, operasıa ústeline salyndy. Ókpeniń biri jyrtylǵan, tórt qabyrǵa synǵan...

Aýyr syrqat qınap baqty. Taǵdyr bezbeniniń bir basynda arsyz ajaldyń alasurǵan shabarmany — syrqat jatty syzdanyp, al ekinshi basynda — arashashy dárigerler, júregi bir jary Gúljámıla, balapan balalary, aınalaıyndaǵan aǵaıyn-týǵandary, dos-joldastary, oqyrmandary jatty.

Arpalys aptaǵa, aıǵa, jylǵa, jyldarǵa sozyldy. Es-aǵa tórt-bes jylda operasıa ústeline on eki márte jatyp turdy. Oń jaq qabyrǵa sırep, keýdege temir qursaý salyndy, — onysyz eńse kóterý múmkin bolmaı qaldy. Jasy qyryqqa jeter-jetpeste túz eńbeginen qol úzdi. Júrer joly — úı men aýrýhana arasy. Alatyn eńbekqaqysy — múgedektik pensıa.

Emin-erkin júrip-turýynan eriksiz jatýy kóp, dos-joldastarymen dastarqan basynda ázil-qaljyń jarystyrýynan dárigerge jaltaqtaýy kóp Estaıǵa jıyrma bes jyldyń qansha ýaqyt ekenin alys-jaqyndaǵy qaısysymyz jete bildik? Bizdiń bilgenimiz: Es-aǵanyń tatymdy maqalalary, áńgime-hıkaıalary, romandary jaryq kórip jatqany.

Es-aǵanyń kim ekeni batpan beınetpen beldeskeninde anyq kórindi. Alǵashqy operasıadan keıin es jıyp, bas kóterip otyrýǵa jaraǵan jigit palatanyń jalǵyz terezesinen jaryq dúnıege jáýdirep qarap edi... kúz aspany kúńgirt emes, jarqyraǵan ashyq eken, kúz japyraǵy sarǵysh emes, jasyly basym eken. Gúljámıla ekeýi qol ustasqan kún de, Altaıy men Asqary, Zámzágúli men Abaıy ińgáláp kelgen kúnder de osyndaı ásem-sulý bolyp edi... Eı, jaryq dúnıe! Ajaryńnan aınalaıyn seniń! Aınalaıyn! Aınalaıyn!..

Ol ońashalanǵan sátterinde syrqat sumnyń sýyq sybyryn elemeı, uly mártebeli ómirmen ishteı suhbattasatyn, syrlasatyn boldy. Qaǵaz-qalamyn kómekshisi, serigi etti. Jyl — on eki aıdyń keıde jartysyn, keıde shıregin palatada ótkizse de, qańtardan qańtarǵa deıingi uzaq merzimniń «áýp!» deýge hali jetken áredikterinde sol ádetinen jańylmaýǵa tyrysty. Ómir oǵan ne deıdi, ol ómirge ne deıdi, qaısysynyń sózi jón, — sony elep-ekshep, qyrnap, oı órnegin aq qaǵazǵa aqyryndap kóshirip jatatyn boldy. Toltyrǵan paraqtaryn Gúlekesi kórip júrdi, oqyp júrdi, biraq: «qoısań edi, sharshap qalasyń» demedi. Keshegi tosyn qımyl — tyń ıgerýdiń alas-kúles, ıý-qıý, alasapyran jyldarynda janyn kúıttep kórmegen, oń istiń, ádilettiliktiń jarshysy, al teris istiń, ádiletsizdiktiń qarsylasy bola bilgen qyzý qandy jýralıstiń qarýy qashanda qolynda bolǵany kerek, ol sonda ǵana qajymaıdy, sonda ǵana sharshamaıdy. Gúljámılasy osyny anyq bildi.

Qaıratyn shyńdap, qajyryn qaırap, árbir tańdy arman-úmitpen atyryp, úlken ómir sýretin sala berdi ol, Es-aǵań. Qalam izinde Kóksheniń, onyń keshe ótken tarıhı tulǵalarynyń, búgingi eńbek adamdarynyń, tirligi men ǵumyrynyń útiri men noqaty, suraq belgisi men lep belgisi jatty. Kóksheniń keshegi tarıhı tulǵalarynyń, búgingi jas-kárisiniń ómirin órnektedi. Medet pen Bolatbektiń, Aınur men Araılymnyń súıispenshilik mahabbattaryn jyrlady. «Synyq shańǵy», «Týǵan kún», «Ómir sıy», «Kógaldaıdyń kókshaqpaǵy», «Medet», «On bes jyl ótken soń», basqa da jınaqtarynyń negizin qalady. Abylaı, Birjan sal, Aqan seri, Úkili Ybyraı, Segiz seri, Balýan Sholaq, Qanaı bı... haqyndaǵy maqalalaryn jobalady.

Es-aǵanyń qalamynan týǵannyń bárin máshińkeden ótkizetin, Almatyǵa jóneltetin qamqorshysy — Gúlekeńi! Almatyda tosyp alyp, ádebı gázet-jornaldarǵa, baspaǵa aparyp tapsyratyn, tezirek jarıalanýlaryn, kitapqa aınalýlaryn qadaǵalaıtyn ókili — aqyn dosy Ánýarbek Dúısenbıev!

Es-aǵa men Ánekeńniń dostyǵy — óz aldyna bir dastan-roman! Ánekeńniń báıbishesi Rábıǵa apaı birde: «Bizdiń kisi me, oı, ol Estaı degende meni umytyp ketedi!» dep ázildegende Gúlekeńniń máz bola kúlip: «Ánekeń telefon soqqanda bizdiń kisi: «Ánesh! Óı, Ánesh!» dep telefonǵa kirip kete jazdaıdy», degeni bar. Al tórteýi bas qosa qalǵanda, «biri atyp, biri qýyp» degendeı, ázil-kúlkiniń astynda qaldym deı ber!..

Josparymyz oryndaldy. Jeksenbiniń keshinde ortalyqqa oraldyq.

Úsh kún boıy o jer, bu jerde at shaldyrǵanymyzda densaýlyǵymyz ázirshe syr bermegen Janaıdar ekeýimizdiń otyra qalýymyz, jantaıa salýymyz jıilegenin baıqaǵan Es-aǵa qarsy alýshy, kútýshi jigitterge: «Myna eki shalǵa, - dep bizdi ıegimen nusqaıdy da, -tósekti jyly jerge, jumsaqtap salyp berińdershi, qaýsap keldi» deıdi jymıyp. Kúlki kıiz úıdi kóterip ala jóneldi dersiń!..

Qýatyńyzǵa tántimiz, Es-aǵa!

1990-jyl.

MARQAIYP OTYR

Keshe ǵana aramyzda bolǵan, jasy úlken-kishige jantartqyzǵan, rıasyz rızashylyq sátinde kózinde kún shýaǵy oınaǵan, oryndy renish sátinde «qabaǵynan qar jaýǵan, kirpigine muz qatqan» Baýkeńniń — Momysh shaldyń balasy, qazaqtyń máńgi-baqı jasar Qaharman perzenti Baýyrjan aǵanyń kóńilinde shat-shadyman kúı tartylyp otyrǵan bir joly:

— Aǵa, sizdiń ondaǵan maqal-mátelińiz baryn bilemin, qaısybiri kitaptaryńyzda kezdesedi. «Teksizden tezek artyq, arsyzdan aıýan artyq», «Janyn aıamaǵanǵa jan — saýǵa» degensiz. «Otan úshin otqa tús, kúımeısiń!» degenińizdi saýatyn ashqan balaqaıymyzga deıin biledi, — deı bergenimde:

— Toqtaǵyn, — dedi, taıaǵyn kóterińkirep. Dıvanda qatar otyrǵanbyz. Taıaǵyn tez qozǵasa da, daýysy jumsaq shyqty. Búrkit qabaǵy oqys túıilmedi, qyran kózi oqys jalt etpedi. Saýsaǵyna múshtik qystyrýly sol qolymen qaıratty murtyn aqyryn sıpap, taıaǵyn túsirdi de:

— Men eshteńeni erikkennen zorlanyp jazbaımyn, bári de — bir oqıǵanyń, sıtýasıanyn áserinen týǵan túıin, ponátno? Maqal-mátelderdiń joly osy, "nechego chego-to vydýmyvat radı... chego? — dep maǵan jorta ajyraıyp qarady.

— Radı... ataqa, — dedim men, «ataq» degen qazaq sózin orys tili septeýine ádeıi telip.

Batyr aǵa balasha máz-máıram kúldi...

Jazýshy Estaı Myrzahmetovke osy jáıtti byltyr bir áńgime ústinde aıtyp edim, ol:

— Ǵaba-aý, qazaqta «Batyr bala minezdi», «Batyr ańǵal» degen mátel bar emes pe? Batyrdyń, naǵyz, shyn batyrdyń jaratylysy taza, adal bolatyny jaıynda aıtylǵan naqyl sózder, sol ras, ábden ras. Baýkeńdi men de qadirledim, qurmet tuttym, syrttaı ǵana bilsem de. Ol el aýzyndaǵy kisi emes pe, keıbireýler ózi... joq upaıdy kóksegendikten, álgi «qoı, bul shirkin er qanden pilge de úrgen demeı me?!» degendeı, Baýkeńdi syrttaı bolsyn muqatý pıǵylymen ol kisiniń minezin kústanalap, eı, qaıdaǵy-jaıdaǵyny aıtyp otyrady, qudaı-aý, solary nesi? Nege kerek ol?! Ózderi adamgershilikke jarymaı júrip, ózinen júz ese artyq Baýkeńe dóı daladan qyr kórsetedi, solary uıat emes pe?!. -dedi. — Dize túıistirip, bilek biriktirip, bilim toǵystyryp, birligin jarastyryp, serkesin tanyp, saqtap, sonyń sońynan ere bilgen azamattary bar orta bizdegishe oırandalyp oıylmady, órtke ketpedi, týlaq tósenip qalmady. Zobalań tartty degenmen, zıalylarynyń uıtqysyn, tipti kóbin aman-esen ustady, ishten iritpek bolǵan baqtalas betpaqtaryna da, syrttan jetken zymıandarǵa da bermedi. Al bizde bolsa, qudaı-aý, óziń bilesiń, Ǵaba, «ishten shyqqan jaý jaman», qarajúrek qazaqtary qazyp qoıǵan kórge túsip ketýden Muhtar Áýezovti máskeýlik, lenıngradtyq dos-joldastary saqtap qaldy emes pe? Eger sonda Muhań mert bolyp ketse — astapyralla! — qazaq ádebıeti qazirgi ataq-abyroıynyń jarym-jartysyna da ıe bola almas edi dep oılaımyn, solaı ǵoı, á?

...Qyzyna sóılegen Es aǵa maǵan kózi ótkirlene qarady. Baýkeńniń bala minezdiliginen munsha áńgime órbip keterin oılamaǵan basym ishteı ókinip, «qap, áttegen-aı!» dep opynyp otyrǵanmyn. Aralas-quralas, syrlas bolǵan qyryq jyl shamasynda Es aǵańnyń mundaı shıryǵysyn, shamyrqanysyn, týlaǵan tolqyndaı etip túıdektetip sóılegenin kórmegenmin. Qandaı jaǵdaıda bolsyn ornyqty, baısaldy, baıypty edi. Sirá, Baýkeńdi Batyr retinde de syılaýy, qurmetteýi sheksiz bolǵan da, ol kisige qaratylyp aıtylǵan qısyq-qyńyr sózdiń birde-birin qabyldamaǵan shyǵar dep túıdim jáne densaýlyǵy kináratty aǵany sharshatyp almaýdy oılap, áńgimeni basqa arnaǵa bura qoıdym:

— Es aǵa, budan toǵyz jyl buryn, 1986 jyldyń shildesinde, Oqjetpestiń túbinde turǵanymyzda bir jaqsy pikir aıtyp edińiz, esińizde me? — dedim.

Jaratylysynda aqkóńil jannyń jańa ǵana qystyń alǵashqy muzyndaı shyńyltyrlana qalǵan juqaltań júzi jylyp júre berdi.

— Ol qaı pikir edi?.. Á, álgi álbom týralyny aıtasyń ba? — dep Es aǵa kúlimsiredi. — Sózi daıyn, mólsheri úshjarym baspatabaq. Sýretterin túsirý de aıaqtalyp qaldy, endi qolymyzdy qarjy shirkin ǵana baılaýy múmkin, biraq ol da retteler, azamattarymyz aman-esen bolsynshy! — dedi, árqashanǵy adal tileýqor nıetimen.

Biz oblys ákimshiliginiń qúzyryndaǵy meımanhananyń keń de jaryq, jyly bólmesinde otyrǵanbyz. 1996 jyldyń kókek aıy týǵan tus. Soltústik oblystardyń kóktemi keshikkish ádetinen jańylmaı kerigip jatqan kez. Ara-túra tipti, Es aǵańnyn jazǵanyndaı, «Uıtqyǵan qar quıyny ıesine erkelegen

kúshikteı aldy-artty orap, oınaq salatyny» da bolady.

Baıqadyńyz ba, aǵaıyn, jany jaısań, júregi ystyq qalamger týǵan óńiriniń qatal qysyn sýrettegende de bıazy, jumsaq jaratylysynan jańylmaı, tabıǵattyń taýqymetin qıanatqa qımaı, tynys taryltqan qar quıynyn erkelegen kúshikke teńep, jyly sóıleıdi («Qara joldyń boıynda» hıkaıasy).

Kókshetaýdyń dámi tartyp qashan, qanshaǵa bara qalsam da, Es aǵań meni meımanhanaǵa jolatpaýdy, úıinde bolýymdy qalaıdy. Al meniń kóngim kelmeıdi. Jeńgemiz Gúlekeńniń, balalarynyń baptap kútýine súıenip júrgen aǵanyń mazasyn almaýdy oılaımyn. Biraq, juqa qabaǵynan sál-pál shytynys baıqalyp: «Ǵaba, qoısaıshy, úı keń, kisi basy bir bólme bolady, sıatyn shyǵarmyz, káne, júrdik pe?» degeninde álgi «murnyn tesken taılaq» bolmasqa lajym qalmaıdy.

Qarymdy qalamger Estaı Myrzahmetovtiń ne jazyp, ne qoıǵanyn jáne qalaı bastap, qalaı támámdaǵanyn, ondaǵan hıkaıa-áńgimeleriniń mán-maǵynasyn, keıipkerleriniń túr-tulǵasyn synshysha sarapqa salyp bergim kelmeıdi. Kesek taqyrypty tolǵaǵan tórt romanyna da, jatyqtildi aýdarmalaryna da toqtalmaımyn. Óıtkeni, men jaqsy shyǵarmanyń nuryn tasytatyn maman ádebı synshy emespin, qarabaıyr qaıtalaýǵa urynyp, qaı-qaısysyn da jasytyp alýym múmkin, al ondaıdy talǵamy joǵary oqyrman áste keshirmeıdi. Ózim de jazýshylar aýylyna at izin salyp júrgen paqyr bolǵan soń, oqyrmandy qurmetteıtin ǵadetim bar. Onyń ústine qylshyldaǵan jigit shaǵynda aıaq-astynan beınetke tap bolyp, úsh tórt jyl ishinde hırýrgıalyq oneki operasıadan ótip, sodan İ-toptaǵy múgedekterge eriksiz qosylǵan, sóıtip, ómiriniń sońǵy qyryq jylyn aýrýhana men úıi arasynda ótkizip kele jatqan osy bir ǵajap tózimdi Adam, Azamat, Qalamger haqynda budan alty jyl buryn jurtshylyqqa aqtaryla aıtyp bergenmin. («Qursaýly keýdedegi qýatty júrek», ocherk, «Sosıalısik Qazaqstan» gazeti, 1990 jyl).

Álbette, odan beride ómirdiń san belesinen óttik. Qýanyshymyz, súıinishimiz kóp. Shúkirshilik etemiz. Túndigimizdi ózimiz jaýyp, ózimiz túretin, «úı syrtynda bireý bar» dep qysylmaıtyn, bas ta, qol da, sóz de, is te ózimizdiki bolǵan keńshilik zamanǵa aqyry jettik. Myń bir shúkirshilik!

Es aǵa qýanyshtan kende bolǵan joq. Bul merzimde qyrýar is tyndyrdy. Abylaı han babamyzdyń arýaǵyn tiriltýdegi atqarǵan mindeti sheksiz! Aıaǵy jetkeninshe, sózi ótkeninshe aıanbaı qımyldady. Aýdan, oblys basshylaryn ıliktirý, jurtshylyqty jumyldyrý, sóıtip Astanadan oń bata alý deıtin toqsan túıindi másele sheshimindegi úlesi úlken. Oǵan Qanaı bı, Aqan seri men Birjan sal, Balýan Sholaq pen Úkili Ybyraı, basqa da ardaqtarymyz ben arystarymyz, Kóksheniń kene tarıhyndaǵy jer-sý attary, kesheli-búgingi mádenıeti, ádebıeti, óneri, ǵylymy, daryndy adamdary jaıynda jazǵan tanymdyq maqalalary keminde eki kitapqa júk. Bári-aq tarıhı shyndykpen zerlengen.

Es aǵa shyndyqty bura tartýǵa, ádildikti sheneýniktik shyrǵalańǵa salýǵa búkil bolmysymen qarsy. Basymyzdaǵy boıkúıezdik, enjarlyq, nemkettilik, jalqaýlyq, ósekke, ótirikke jeligýshilik, ishimdikke úıirlik, shylymqorlyq deımiz be, áıteýir, qazekemniń tirliginde kem-ketik jetip artylady ǵoı, solardyń bárin qashan, qaı ortada bolsyn ashyq synap-mineýden jáne tartynbaıdy.

Kókshe taýymen, kólimen, ormanymen ǵana kórikti emes, aq júrek adamdarymen kórikti desem, munym jattandy sózge saıatynyn sezemin. Alaıda, shyndyqtyń jattandysy bolmaıtyny anyq degim keledi. Men — álemge áıgili kendi Altaıdyń perzentimin, Shyǵys Qazaqstannanmyn. Bizdiń oblysta teńiz ben ózen-kól de, qumdy shól de, asqar taý da, jyńǵyl, orman-toǵaı da, jasyl kilem tósep tastalǵandaı qunarly jazyqtyq ta — bári-bári bar. Tabıǵı kórkimen, jeriniń asty-ústindegi baılyǵymen basqa eshbir oblys meni tańqaldyra almaıdy. Al basqa oblystarǵa, onyń ishinde Kókshetaýǵa barǵym kelip júretinime sebep bireý-aq, ol — onda aıaýly aǵa-inilerimniń, qurby-qurdastarymnyń, ıaǵnı júregi ystyq, kóńili taza syrlastarymnyń bar ekendigi. Sol syrlastarymnyń búgingi jasy úlkeni — qalamdasym Es aǵa. Jasy jetpiske tolyp, el-júrtynyń qúshaǵynda marqaısh, mańqısh otyr. Qansha jasaǵyńyz kelse, sonsha jasańyz, shańyraǵyńyz shat-shadyman qyzyqqa toly bolsyn, oqyrmanyńyzǵa syıyńyz mol bolsyn, Es aǵa!

1997-jyl.

TAǴDYR

Jer betinde qansha adam bar bolsa, sonsha taǵdyr bar degendi estip te, oqyp ta, kórip te júrmiz. Qaı otbasymyzda bolsyn bir áke-shesheden birdeı tálim-tárbıe alyp ósken balalardyń da birkelki tirlik keshpeıtini sol taǵdyr shirkinniń ámirinen shyǵar. Allanyń buıryǵy, mańdaıǵa jazǵany delinedi. Abaı atamyz: “Taǵdyr etse alla, ne kórmeıdi pándá” dedi-aý. Nalyspen aıtqany. İshpegen ýy qalmaǵan Uly tulǵanyń da eriksiz moıyndaǵany. Al biz keı-keıde taǵdyrmen tájikelesip, onyń qaıyrymǵa jibermegen qattylyǵyna qarsy turyp: — Tasbet taǵdyr!.. Tasmańdaı taǵdyr!.. — dep shıryǵamyz. Bul pikirimniń astarynda onyń yǵyna qulaı berý kerek syńaıyndaǵy ýaǵyz joq. Desem de, túptiń túbinde “jazmyshtan ozmysh joqqa” júginip tynatynymyz beker emes.

Taǵdyrdyń tańdaýy talqylaýdan tys. Bireý baqytty ekenine shúkirlik etse, bireý baqytsyzdyǵyna sharasyz. Bireý baı, bireý kedeı. Bireý arly, bireý arsyz. Bireý aqyldy, bireý aqymaq. Bireý týra bı, bireý jaltaq. Bireý batyr, bireý qorqaq. Bireýdiń adamı rýhy kúshti, bireý jigersiz, jasyq. Bireý taǵdyrdyń alqaǵanyn kótere almaı shatylady, bireý taǵdyrdyń tarynǵanyn syrtqa syr bermes tózimdilikpen ótkeredi, keýdesi quıynǵa tola júrip shydaıdy. Oń iske súıiný ońaı bolsa, teris iske tózý tym qıyn. Jaqsylyq kóńilińdi jelpintse, jamanshylyq júregińdi syǵymdaıdy. “Qudaı qyzyqtan aıyrmasyn!” janyńdy jadyratsa, “Bu qudaıǵa ne jazdym?!.” janyńdy shyryldatady, rýhyńdy shabaqtaıdy.

Rýh.

Bul — kimniń kim ekenin kórsetip beretin sana-sezim kúshi.

Jasym jetpisten asqan meniń de taǵdyrdyń ámirine sharasyz kóngen, rýhym synǵa túsken saǵat az emes, basqalardyń da san ótkelekti kórgenderine kýámin. Biraq, birge týyspasaq ta, maǵan bir áke, bir shesheden týǵan marqum Qades aǵamdaı qymbattym bolyp ketken bir Qurmetti Adamymnyń — Estaı Myrzahmetulynyń taǵdyry janynda meniń taǵdyrym qaqaǵan aıazben salystyrǵandaǵy qarasýyqtaı, onyń rýhy janynda meniń rýhym emenmen salystyrǵandaǵy terekteı ǵana.

Es-aǵa ataoılap orda buzar shaǵynda birinshi toptaǵy múgedek bolyp qaldy...

Kókshetaý oblysynyń Shortandy aýdanyna qarasty «Jańa jol» aýylynda 1927 jylǵy qańtardyń 15-inde dúnıege kelgen, ortalaý mektepti bitirisimen kolhoz jumysyna aralasqan. Áýelde traktor-egis brıgadasynyń esepshisi, traktor tirkeýshisi, traktorshy, odan soń kombaınshylar kýrsyn bitirip, kombaınshy bolyp istegen. 1949 jyly orta mektepti bitirip, sol kezde-aq qalamǵa ıkemi bary baıqalyp, QazMÝ-diń jýrnalshylar fakúltetine qabyldandy. Ýnıversıtette oqyp júrgende jazý qabiletimen tanylǵan ol dıplom alysymen «Lenınshil jas» (qazirgi «Jas alash») gázeti redaksıasyna qyzmetke shaqyrylyp, bólim meńgerýshisi bolyp, basylymnyń pármeni, bedeli artýyna tartymdy maqalalary men kórkem áńgimeleri arqyly aıtýly úles qosty. Tyń ıgerý bastalysymen qaınaǵan eńbek ortasyna suranyp, jastar gázetiniń Soltústik Qazaqstan men Kókshetaý oblystaryndaǵy menshikti tilshisi bolyp attandy. Jańalyqtardy kórip, zerttep, batyl da ádil maqalalar jazyp, jurtshylyqqa tanyldy. Sodan soń «Tyń ólkesi» gázetiniń redaksıasyna bólim meńgerýshiligine jiberilip, ólke taratylǵannan keıin oblystyq «Kókshetaý pravdasy» gázeti redaktorynyń orynbasarlyǵyna taǵaıyndaldy. Es-aǵanyń Kókshe óńiriniń biryńǵaı shejireshisi bolýy sol jyly (1965) bastalǵan. Biraq, eger jańylyspasam, tórt jyldan keıin aıyqpas beınetke tap boldy. Birde, kóktemgi egis kezinde issaparǵa shyǵyp, aýdandardy aralap júrip, traktorshy shaǵyn saǵyndy ma, kim bilsin, traktor soqasyna otyryp, jer jyrtysýǵa kirisken. Birneshe aınalymnan keıin soqa júzi kenet tasqa saq etedi de, kómilip kórinbeı jatqan nán tas tyrp etpeı, soqa aýdarylyp ketip, Es-aǵa astynda qalady. Keýdesinen qatty jaraqattanǵan jigit dereý oblystyq aýrýhanaǵa jetkizilgen. Birneshe qabyrǵasy kúırep, oń jaq ókpesi jyrtylyp ketken eken. Shuǵyl jasalǵan operasıa oıdaǵydaı bolmaı, jas jornalshy-jazýshynyń mıhnat joly bastaldy. Aınalasy tórt jylda hırýrg kezdigi keýde qýysyna on eki márte iz salyp, eńsesin arnaıy jasap berilgen bolat qursaýmen kóterip júrýge májbúr boldy. Amal ne, múgedektik shaýjaıyna jarmasty.

Qanmaıdandaǵy Momyshuly Baýyrjan aǵamyz: “Naızadan qol bosasa, qalam aldym” dese, Es-aǵamyz basy kóterýge, qoly qalam ustaýǵa jaraǵan sátterde kórkem ádebıetke qushtarlyǵynan aınymaı áńgime jazdy. Qınalsa da jaza berdi. Áńgimeleri romanǵa ulasty. Shákirt ul-qyzdary, týystary, dos-joldastary, kórshi-qolańdary kóńilin aýlaı kúnara, aptaara kelip-ketip júrse, súıgen jary Gúljámılasy kúndiz-túni derlik janynda boldy. Balalarynyń kir-qońyn jýyp, kıimderin útiktep, tamaqtaryn berip, mektepke shyǵaryp salady da, aýrýhana júgiredi. Qudaı qosqan qosaǵynyń qas-qabaǵyn baǵyp, qınalysty qımylyn ańdap, mápelep kútip, birge kúrsinip, birge jymıyp otyrady. Estaıynyń jazǵandaryn úıge aparyp, túni boıy máshınkeleıdi. Al Es-aǵada jazǵanyn qaıta qaraýǵa, óńdeýge ál-qýat bola bermeıdi. Ondaıda almatylyq dosy aqyn Ánýarbek Dúısenbıev qoljazbany poshtamen aldyryp, oqyp, gázet-jornalǵa, baspaǵa tapsyrady. Ánekeń sol kómegin eske alǵan bir sátinde: «Árbir kúni taǵdyr jazǵan aýrýmen ańdysýda ótip júrgen Estaıdyń qalamdy qolynan túsirmegeniniń ózi erlik emes pe?!» - dep edi. Árıne, erlik!

Es-aǵadaı Er jaratylysty jan sırek ekenine meniń de kózim jetken. Nesheme jyl boıy jıi-jıi dize qosyp júrgenimizde óziniń syrqaty týraly bir sóz aıtqanyn estigen joqpyn. Joldas-joralarynyń, tanystarynyń, kórshileriniń, Kóksheniń, el-jurttyń jaǵdaıy, kóbinese jaqsylyq jaıynda áńgime shertedi. Aqyl-keńesin qajet etken úlken-kishige járdemdesýge árqashan ázir. Qazaq tarıhy men mádenıetiniń keń-baıtaq óńiri — Kókshetaýdyń ardaqtysyna, aıaýlysyna aınaldy!

Áńgimeni maıyn tamyzyp aıtýǵa da, muqıat tyńdaýǵa da qumar Es-aǵa mólsheri árbir 2 saǵattan keıin: «Sender jarasyp otyra berińder, men jarty saǵat dem alyp keleıin», dep jymıady da, oń jaǵyna qaraı qısaıa túregelip, bólmesine qaraı aqyryn jyljyp kete barady. Qursaýly keýde uzaǵyraq otyrýǵa mursha bermeıdi.

Gúlekeń de on jyl, jıyrma jyl emes, odan da uzaqqa sozylǵan qıyn-qystaý kezeńderde taǵdyryna kóp keıimegen shyǵar dep oılaımyn. Aralas-quralas, barys-kelis bolǵan otyz bir jyl kóleminde birde jeńgesi men qaınysynsha qaljyńymyz jarasqan, birde apaıy men baýyrynsha syrlasqan kezderde Gúlekeńniń qyzyl shyraıly aqquba júzinen ómirde aýyrtpalyq tartqan syńaıyn kóre almadym. Jadyrap, jarqyldap júrgeni. Ótken ómirleriniń tek kúngeıin sholyp, kúldirgi jáıtterin ǵana áńgimeleıdi. Áıel jaratylysty jannyń rýhy ǵajap kúshtisi! Qazaqtyń «Aǵama jeńgem saı» degenin jaqsy maǵynada aıtsam, Es-aǵa men Gúlekeńdeı rýhy asqaq adamdar bir shańyraq astynda kezdese bermeıdi!

Taǵdyr tańdap qosqan ekeýiniń otbasy qashanda jyly. Taýqymet, qıamet ataýly sýyta almady. Taýyp tańdaý jasaǵan taǵdyr sonysyn qalaıda puldaǵandaı-aq qyryna san alsa da, tezine san salsa da, ekeýi jasymady, qajymady. Balalarynyń, aǵaıyn-týystarynyń jigerin jasytpaýdy oılaǵan jandarsha Úlken úıdiń meıirimin, shapaǵatyn, berekesin saqtaýdan jańylǵan emes...

Iá, taǵdyr deımiz.

Ekeýi 1991 jyly qosqabat qaıǵyǵa dýshar boldy. Alty jastaǵy Láılá, on bir jastaǵy Arshat nemereleri avtoapattan kóz jumdy... Jelkildep ósip kele jatqan quraqtaı Láılá qandaı kórkem edi?!. Dombyranyń qulaǵynda oınaǵan kúıshi, qylqalamy sıqyrly balǵyn sýretshi Áshók she?!. (Onyń birneshe sýreti «Baldyrǵan» jornalynda jarıalandy).

Oý, taǵdyr! Ne shara, ne daýa?!.

Ekeýi 1997 jyly otyz bes jastaǵy uldary Abaıdan, eki jarym ǵana jastaǵy nemereleri Sanjardan aıyryldy (basqalardyń kesirinen bolǵan avtoapatta). Jarqyldap júretin kóńildi, kórkem Abaı-aı, aq shabaqtaı ásem Sanjar-aı!..

“Abaı” dese degendeı oıly da alǵyr, aýyl sharýashylyǵy máseleleriniń túıinderin túgel sheshýge kirisken ǵulama Abaı-jan... Tóńiregine ózindeı otanshyl, bilimdi, tájirıbeli ǵalymdardy toptastyrǵan ol: — Bizge endi erkimizben eńbek etetin bes jyl kerek, sodan keıin halyqty azyq-túlikpen tolyq qamtamasyz etetin bolamyz! —degen. Sózin iske asyratyny shúbásiz edi. Astyqty mol óndirýde dúnıe júzine tanylǵan kanadalyq dıqandarda bir aı meıman bolyp, tájirıbe almasyp, ábden uǵynysyp, naqty ǵylymı negizde birlese jumys isteýdiń joba-josparyn jasasyp kelgen-di. Abaımen qarym-qatnasta bolǵan ózimizdik, sheteldik úlken-kishi ǵalym dıqandar onyń kóp uzamaı kósh bastaryna kámil senip, zor úmit artqan-dy... Sol Abaıǵa endi bir bes jyldy kópsingen taǵdyr, saǵan ne deıik?!.

“Qaıǵy kelse, — qarsy tur, qulaı berme...” (Abaı Qunanbaıuly).

Qaıǵy-qasiret. Ekpininen jasqansań, erkine kónseń — eńseńdi ezip, janyńdy janshyp óte shyǵady. Qumǵa, shańǵa aınalyp qala beresiń. Óshesiń... Joq, onyń yǵyna qulamaý kerek! Aǵa-jeńgemiz qarsy turdy! Es-aǵa bir áredik shetkeri qoıǵan qalamymen qaıta tabysty, úkilegen úmiti — Abaı-jany jaıynda estelik jazdy. Kókshetaý topyraǵynda týǵan tarıhı tulǵalar jónindegi jazba eńbekterin qaıta qarap, tolyqtyrdy. Jazýshy, tarıhshy zamandastarynyń: Abylaı, Kenesary, Naýryzbaı, Aqan seri, Birjan sal, Úkili Ybyraı, Shoqan Ýálıhanov, Balýan Sholaq, Shóje jáne basqalar týraly shyǵyp jatqan kitaptaryndaǵy, jazylyp jatqan maqalalaryndaǵy aǵattyqtardy naqtylap túzetýin jalǵastyrdy. Ol Kókshe óńiriniń búkil tarıhyna jetik qalamger edi. «Medet» pen «Araılym» («On bes jyl ótken soń») romandarynda, ondaǵan áńgime-hıkaıalarynda týǵan ólkesiniń ótkeni jáne búgini, búkil tirshilik tynysy bar. Syrqatqa shaldyqqanǵa deıingi jalyndy jas shaǵynda aıaǵy jetken jerdegi arhıvti túp-túgel aqtaryp, kónekóz qarttardyń da bárimen derlik shúıirkelesip, aqıqatqa ábden qanyǵyp jazǵan tarıhı eńbekteri — keıingi urpaqtarǵa qajet ulaǵatty mol mura.

Es-aǵanyń ádebı týyndylaryn, kórkem aýdarmalaryn, ǵylymı-ádebı maqalalaryn, balalarǵa arnalǵan áńgimelerin, mysaldaryn respýblıkanyń gázet-jornaldary qulshyna jarıalap, qosymsha tapsyrys ta berip turdy desem, artyq aıtqanym bolmas. Oqyrman qaýymnyń aýyzsha-jazbasha rızashylyq bildiretini de bar, olary — taǵdyrdyń qatygezdigi taǵy qyrqa shalǵan súıikti jazýshylarynyń — Estaı Myrzahmetulynyń jan jarasyn jeńildetýdi nıet etkenderi edi.

“Taǵdyrdyń qatygezdigi taǵy qyrqa shalǵan” deýimniń sebebi aıtýǵa da tym aýyr. Es-aǵamyz báıbishesi, balalarynyń Anasy, nemereleriniń Ájesi — Gúljámıla Nurmuhammedqyzynan 2006 jyl týa aıyrylyp qaldy...

Taǵdyr tasbettense, taýqymeti tym aýyr bolady emes pe, ini men qaryndastyń, nemere men balanyń, «Eńlikgúl» atalǵan báıbisheniń qazasy qajymasqa jaratylǵan Es-aǵaǵa asa aýyr júk boldy...

2006 jyl.

KÓKSHENİŃ KÓZİ MEN QULAǴY

«Baýyryńda bar seksen kól, ıisiń jupar ańqıdy-aý!» dep jyrlanǵan (Birjan sal) Kókshetaýdyń kóne tarıhy ısi qazaqqa maqtanysh ekenin ekiniń biri bilemiz. Tarıhynyń toqyraýǵa da, byqyraýǵa da ushyramaı, aqıqat tilimen anyq jazylyp, jalǵasyn taýyp jatqany da súıintedi...

Ókinishke qaraı, keıbir óńirlerde eldiń táýelsizdigin óziniń táýelsizdigine aıyrbastap, ózderiniń ǵana keregine jaratyp, tarıhty talaq etip, aty-jóni alys-jaqynynyń jadynda qalmaǵan: baqtashy, etikshi, alypsatar... bolyp ótken ata-babasyn bı de, batyr da, sáýegeı de etip kitap jazyp ta jazdyryp, eskertkish qoıyp ta qoıdyryp júrgen pysyqaılar bar. Qaı-qaısysy da tarıhtyń mán-mańyzyn sana-bilim tarazysymen emes, qaltasynyń qalyńdyǵymen ǵana ólsheýge daǵdylanyp alǵan. Ondaı «táýelsizderge» tejeý-tosqaýyldyń qashan bolary da beımálim. Tarıhshylar aýylynyń tútini túzý shyqpaı turǵan búgingi tirliktiń aldaǵy birer «besjyldyǵynda» ár aýdannyń «óz Abylaıy», ár aýyldyń «óz Abaıy» bolýy ábden múmkin.

Abylaı, Abaı demekshi...

Tarıhı tulǵa Segiz Serini «ómirde bolmaǵan, oıdan shyǵarylǵan» dep tapyraqtap júrgen «tarıhshylar» toby bar. Segiz Seriniń Qazaqstan men Reseıdegi ondaǵan nemere-shóbereleri: «Oý, biz barmyz! Atamyzdyń aqyn da, batyr da bolǵany el-jurtqa aıan shyndyq qoı?!» dese de, «myqty» top kózin ashyp qaramaıdy, qulaǵyn tazalap tyńdamaıdy. O, toba!

Tarıhı tulǵamyz Jambyl jyraý Jabaevtyń shyǵarmashylyǵyna shák keltirýshiler de ýaq-ýaq paıda bolyp, alys-jaqyndaǵy ósekshilerdiń «estelikterin» maldanyp, góı-góılep alady. O, toba!

Tarıhı tulǵa Abaı... Q. Júkeshev degen «jańashyl» tabylyp, Abaıdyń arýaǵyna kór qazýǵa kirisipti. Qazǵanda aıanatyn túri joq kórinedi, sebebi onyń qolyna «kúrek» ustatýshy — akademık Á. Nysanbaev. Óz basym bundaı akademıkti bilmeýshi edim, endi bildim: Abaıdyń týyndylaryn ne oqymaǵandardyń, ne oqyǵanmen zeıinine toqymaǵandardyń, Muhtar Áýezovtiń «Abaı jolyn» da jete túsinbegenderdiń bireýi bolsa kerek. Ondaı bolmasa, Júkeshevtiń aýzyna ne kirip, ne shyqqanyn ańǵarar edi. Óli Abaıdan ǵana emes, tiri halyqtyń tilinen, bolmysynan túńilip júrgen «oqymystyny» arqasynan qaqpas edi! O, toba!..

Bul teris áreketterdiń óńeze ózegi — ózińdi óziń muqatyp baq, dushpandaryń júrsin maqtap degendi kókseý shyǵar!..

Keıbir ásiresaýattylar mundaı solaqaılyq ataýlyny oı erkindigi, pikir bostandyǵy, shyndyqty aıtý dep shala búlinip júr. Táýelsizdik — oıyńa kelgendi aıta berý, qolyńnan kelgendi isteı berý emes dep bilmeıdi. «Atyń shyqpasa, jer órte». Qaıtersiń, qazaq estimegen bylapyt sóz az ba? «Abaı da, balalary da kóknár tartýdan óldi»; «Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» epopeıa emes»; «qazaqtarda jer bolǵan joq, olarǵa jerdi Lenın kesip berdi»; «qazaq — qalyptaspaǵan halyq»; «qazaqtar mádenıettiń ne ekenin bilmeıtin saýatsyz, jabaıy kóshendiler bolǵan»; «qazaqtyń tili sıvılızasıanyń talaptaryna saı emes» degenderdi, tipti «qazaqta shekara bolmaǵan, qazirgi jerinde memleketi bolǵan joq» deýshiler de tabylyp jatyr. Solaqaılardyń syrttaǵylary — soljenısynder, jırınovskııler «qara qanjarlaryn» qazaqqa áli qaırap júrse, ishimizdegileri — «jańasha oılaıtyndar» solarǵa qaıraq usynyp álek. O, toba!..

...Tarıhı tulǵalar Kókshe óńirinde de boldy jáne bar da! Bul — barshamyz úshin bir shúkirshilik bolsa, ekinshi shúkirshiligimiz — keshegi Abylaı hannan búgingi Estaı Myrzahmetulyna deıingi kóne-jańa tarıhty baltalap júrgen «ǵylym kandıdaty, ǵylym doktory, profesor, akademık» ol óńirde joq. Bir kezde Batyrash degen bolǵan aımaq qazirde batyrashtardan ada. Ras: Birjan saldyń, Aqan seriniń, Úkili Ybyraıdyń keıbir óleńderin, ánderin «anaý aıtty, mynaý aıttymen» basqasha atap, basqaǵa telip qoıyp júretinder biren-saran kezdesedi, biraq olar — tanymdy, taǵlymdy tarıhshylar emes, sholaqtaý oılaıtyn, olaqtaý jazatyn keıbir jornalshylar, aqyndar. Menińshe, olar oıda otyryp óleń, ocherk jazýdan «qoly bosaı» qalǵanda qyrǵa shyǵyp, qıalyn jelpip-jelpip alatyn sıaqty.

Estaı Myrzahmetulyn ataý sebebim: ol — Kóksheniń kózi men qulaǵy. Jazýshy retinde belgili bolýymen qatar bilikti tarıhshy da. Kókshe «tarıhynyń toqyraýǵa da, byqyraýǵa da ushyramaı, aqıqat tilimen anyq jazylyp, jalǵasyn taýyp jatqany da súıintedi» degendi osy Es-aǵańnyń tarıhı jazba eńbekterimen jaqsy tanys bolǵandyqtan aıttym. Jalyndap júrgen jas jornalshy shaǵynda aty jetken jerdegi muraǵatjaılardan, kónekóz, quımaqulaq qarttardan Kókshe tarıhyna qatysty maǵlumattardy mol jınap, anyq-tanyǵyn san qaıtara saraptap, aqıqatyn zerleı bilgen shyn máninde zıaly bul tulǵanyń: Abylaı, Kenesary, Qanaı, Birjan, Aqan, Ybyraı, Balýan Sholaq, Shóje, Jekebatyr... jaıynda jazǵan zertteý dúnıelerine tarıhty qurmetteı biletinder tánti deı alamyn. Aıtpaqshy, qyrǵa shyǵyp, qıalyn jelpip-jelpip alatyn inileri qalaı jańsaq basqandaryn Es-aǵanyń qabaǵynan tanı qoıyp, aqıqatqa júginip, raılarynan qaıtady da.

Bul qalamdas aǵa haqynda jazǵan «Taǵdyr» atty maqalam ádebıet aýylymen alys-beristi aǵaıyndardyń esterińde shyǵar. Onda ǵajap qaısar rýhty Adam týraly syr shertsem, aldaǵy ýaqytta jazýshy, tarıhshy Estaı Myrzahmetuly jaıynda men de, ózgeler de tanymdy dúnıe jazatyn bolarmyz.

Ózi týyp-ósken ólkesiniń san salaly búkil ómirin qara sózben nárli jyrlap júrgen estaılar az, demek, olardy baǵalaı bilip, aıalap, qyrýar eńbegin erteńgi urpaqtarymyzǵa qylaýsyz baıandap berýimiz kerek. Kóksheniń, jo-joq, qazaqtyń Estaıy jaıyndaǵy jan-jaqty taldaý-taný maqalany: qudasy (Abaıynyń qaıynatasy), jornalshy-jazýshy Máten Bıjanov, Aqmola oblystyq «Arqa ajary» gázetiniń Bas redaktory Jabal Erǵalıev, aıtýly aqyn Tólegen Qajybaev, belgili jornalshylar Ómirzaq Muqaı, Baqbergen Amalbek jáne basqalar jazyp, úlken sharýanyń úlgisin jasap bergendeı.

Es-aǵańnyń Kóksheniń kózi men qulaǵy ekenine ótken aptada jáne bir márte kýá boldym. Qalamdasymyzdyń jasy seksenge tolǵan qýanyshyna ortaqtasýǵa Jazýshylar odaǵy atynan barǵanmyn (Odaq basshylary berip jibergen shapandy ıyǵyna japtym, biraq «Quttyqtaý papkasyndaǵy» jazýdy oqymadym, sebebi, qaı ujymdaǵy bolsyn úlken-kishi basshylardyń qulaǵyna — «altyn syrǵa», olar mereıtoı ıesine tapsyrylatyn «papkaǵa» sol kisiniń ómirbaıanyn jazyp beredi ǵoı! Sony eskerdim de, Es-aǵańa onyń toıyna ony-muny sebeppen bara almaǵan mundaǵy (Almatydaǵy) aǵa-ini dos-joldastary: Ázilhan Nurshaıyqovtyń, Muzafar Álimbaıdyń, Ábilmájin Jumabaevtyń, Myńbaı Ráshtiń sálemhattaryn oqyp, tabys ettim).

Oqyrmandarymen saltanatty jıynǵa deıin ótkizilgen kezdesýlerde de, saltanat sátterinde de Es-aǵanyń qala, oblys tirligine únemi den qoıyp, aqyl-keńes beretini, ásirese ólke tarıhyn, onyń keshegi tarıhı tulǵalaryn nasıhattaý, olardyń mereıtoılaryn uıymdastyrý arqyly halyqtyń rýhyn kótere túsý sharalaryna belsene aralasatyny mol alǵys-qurmetpen atap-atap aıtyldy, arnalǵan ystyq lebizderde resmı, pendeshilik jasandylyq bolmady, adamı aq peıildilik, ádildik boldy deı alamyn.

Mereıtoıdyń mártebesin arttyra túsken jáıitterdiń biri Túrkııádan Es-aǵańnyń oqyrmandary — túrik inileriniń tórteýi ádeıilep kelgeni bolsa, ekinshisi — jazýshynyń qaharman keıipkeri Jekebatyrdyń Almatyda, Astanada turatyn urpaqtarynyń úsheýi izdep kelgeni jáne Aqtóbedegi, Ońtústik Qazaqstandaǵy, t. b. oblystardaǵy urpaqtarynyń telefon soqqany, jedelhat joldaǵany.

Men sol keshte, qudaı kúpirlikke jaza kórmesin, qazaqtyń án-jyr aımaǵy Kókshede týǵan Es-aǵa da baqytty eken, Es-aǵadaı Azamaty bar kókshetaýlyqtar da baqytty eken dep oı túıdim.

Bar bolǵyr oı da «kóp aǵaıyndy» ǵoı, saltanatty kesh sońynda bireýi «kelip», qulaǵyma: «Es-aǵańa jasy alpysqa, jetpiske tolǵanda buıyrǵan shapan sekseninde de adaspady, sirá, oblystyń buryndy-sońdy basshylary sóıtýge serttesken shyǵar, á?» dep sybyrlady. Meniń esime ádebıetimizdiń klassıgi Sábıt Muqanovqa elý, alpys, jetpis jasynda «Lenın» ordeni ǵana buıyrǵany tústi de, ishteı eriksiz myrs ettim.

2007 jyl.

ZYMYRAP ÓTİP JATQAN ÝAQYT...

— Aı, bala bastyq, júr, kettik! — dedi Ánekeń, esikti aıqara ashyp turyp.

— Assalaýmaǵaleıkúm, Kenıata! — dedim, ornymnan kóterilip, tórletýin qolymmen ısharalap.

— Kirmeımin, ýaqyt joq, bol, kettik! — dep jorta zildendi. Búrkit kózi ótkirlenip.

— Iá, qaıda kettik? Sekaǵa ma?

Ol kúlip jiberdi de:

— Erigip otyr ekensiń, júr, men saǵan jumys taýyp beremin, — dep jymıdy.

— Osy shaldar-aq shataqsyz júrmeıtin boldy-aý, qazir, — dedim de, ústelde jatqan qaǵazdarymdy jınastyryp, rettep qoıdym da, esikke bettedim. Ánekeń tyrp etpegen qalpy turǵan. Men jaqyndap úlgirgenshe basyn bir ızedi de, burylyp júre berdi. Jol bastaǵany. Esikti kilttep, sońynan ilestim. Árqashanǵysynsha dáý denesin tik ustap, nyq adymdaı basyp ketip barady. Syrtqa shyqtyq. Toqtady. Maǵan buryldy. Kúrekteı alaqanyn usynyp turyp:

— Jaǵdaıyń qalaı, joldas bala bastyq? — dedi, jaıdarylana jymıyp.

— Bir emes, eki emes, osy «júr, kettikti» qoısań qaıtedi? Óziń jumys istemegen soń basqalarǵa tynyshtyq bergiń kelmeıdi, á? — dedim.

— Qalıhan ekeýińniń kerjaqtaryń: «Rabota — ne volk, v les ne ýbejıt» deıdi eken, men solar birdeńeni bilip aıtatyn shyǵar dep júrmin ǵoı. «Qazaqstan» meımanhanasyna baramyz. Onda Estaıdyń dosy Zeınolla Shúkirov jatyr, Zekeńdi bizdiń úıge alyp baramyz, — dedi. Ekeýimiz onyń qyzǵylt sary «Moskvıchine» otyryp, meımanhanaǵa bet aldyq.

Ánekeń dep otyrǵanym — aqyn Ánýarbek Dúısenbıev. Kelinshegi Rábıǵa bizdiń Shyǵystyń, Zaısannyń qyzy bolǵan soń, Ánekeń ekeýimiz jezde-baldyz retimen ázildese beremiz. Anda-sanda «júr, kettik» dep kelgeninde kóńilin qımaıtynym bar. Jumysymdy doǵaryp (Ádebı qordyń dırektory kezim), qala ishinde saparlas bolyp qoıamyn. Ol meni «bala bastyq» dese, men ony «Kenıata» deımin. Qaraqoshqyl óńdi, nar tulǵaly jigit shynynda áıgili Djomo Kenıataǵa uqsaıdy-aq.

...Endi Es-aǵanyń jáne bir dosy Zeınolla Shúkirovpen tanysatyn boldym. Zekeńdi buryn kórmegenmin.

Meımanhananyń ekinshi qabatyna kóterilip, bir keń bólmege endik. Sol jaq qaptaldaǵy tósek janynda eki-úsh jigit otyr. Tósekte qalyń qara shashty, úlken kózáınekti jigit jatyr. Sharshap kirip, kıimsheń kúıinde qısaıa ketken kisideı. Otyrǵan jigitter ushyp turysyp, Ánekeńe sálem beristi. Ánekeń olarǵa basyn ızeı salyp, tósektegi jigitti eńkeıe qushaqtap, mańdaıynan súıip-súıip aldy. «Zeınolla» degeni osy jigit boldy, ol nege túregelmedi?» dep tańdanyńqyrap turmyn. Ánekeń onyń qasyna otyryp, ekeýi úı-ishteriniń esen-saýshylyǵyn surasty.

— Myna jigit kim? — dedi Zekeń, maǵan qarap. Men tez jaqyndap, sálem berdim. Ol jatqan kúıinde qolyn usyndy.

— Daıynsyń ǵoı, onda kettik! — degen Ánekeń Zekeńdi kóterip ala jóneldi. Jigitterdiń biri:

— Aǵa, biz barmyz ǵoı, — dep shyr-pyr bolyp edi, Ánekeń:

— Jigitter, saspańdar. Almatyǵa kelgeninde Zekeńdi alyp júrýge haqysy bar kisi men ǵanamyn, — dep kúle jaýap berdi.

...Ánekeń keıinde bir reti kelgende Zekeń týraly aıtyp berdi. Qyzylordanyń Aral aýdanynan eken. 12 jasynda syrqatqa ushyrap, aıaǵyn basýdan qalypty. «Qańbaq shal ekeýiniń taǵdyry uqsas...» dep muńaıdy Ánekeń.

...Es-aǵamen tanysýyma da Ánekeń sebepshi bolǵan-dy.

— Áı, bala bastyq, áli uıyqtap jatyrsyń ba? Men qazir baramyn, daıyn otyr. Aeroporttan Estaı degen qazaqty alyp kelemiz, — dedi, kún shyǵar-shyqpasta úıge telefon shalyp. «Moskvıchimen» jetti.

Áýejaıǵa baryp jetip, máshinne túsken sátimizde:

— Áneke, mynaý alyp tulǵańmen «Moskvıchke» minbek turǵaı, Qazaqstanda, tipti Sovet Odaǵynda júrýiń obal. Uzyndyǵy tórt metr, jalpaqtyǵy qos metr lımýzın minip, Afrıkanyń bir elinde shynynda anaý Djomo Kenıatasha prezıdent bolyp otyratyn-aq adamsyń, shirkin-aı!—dedim. Ol:

— Men keliser edim, — dep ezý tarty da: — Sen Estaıdy kórmegensiń ǵoı, qazir kóresiń, ol meni qoltyǵyna qysyp kete beredi, — dedi, jaýyryny qaqpadaı bolyp aldyma túsip.

— E, qoıshy?!—dedim. Ánekeńnen deneli zor jigit bar dep oılamaıtynmyn.

— Ollahı!—dedi ol.

Kókshetaýdan jetken ushaq áýejaı úıine taqaý kelip, kóldeneńdep toqtady. Trap baryp tirelip, esigi ashyldy, jolaýshylar shyǵa bastady. Ánekeń aıtqan alypty kórýge asyqpyn. Ánekeńdi «qoltyǵyna qysyp kete beretiniń» ushaqtyń bir oryndyǵyna sımaı, sirá, ekeýin janshyp kelgen shyǵar dep oılap turmyn. Jolaýshylar túsip bolyp, trap jaıyna ketti. Al kókshetaýlyq alyp joq. «Osy reıste dep edi, joq qoı, bul qalaı?» dep Ánekeń terezeden aryǵa moınyn sozyp-sozyp qoıady. «Basqa reıspen keletin boldy ǵoı, mynaǵan keshigip qalǵan da», dep men turmyn. Jolaýshylardyń aldy vokzalǵa kelip kirdi. Ánekeń buıyqqandaı pishinmen kele jatqan shaǵyn bitisti sary jigitke baryp: «Qosh keldińder!» — dep aqyryn qushaqtady. Taǵy bir tanysy boldy ǵoı. Sary jigit Ánekeńniń qasynda býranyń janyndaǵy botadaı ǵana. «Botany» qoltyǵynan demep kelgen aqquba kelinshek: «Áneke, qańbaq shalyńnan buryn meni qushaqtamaısyń ba?» — dep aqsıa kúldi. Úsheýi máre-sáre. Ánekeń bir sátte maǵan jalt burylyp: «Bala bastyq, beri kel, men aıtqan, mine, alyp Estaımen—qańbaq shalmen, mynaý aıdaı sulý báıbishesimen tanys!» — dedi. Jezdekemniń meni «qatyrǵanyn» sonda ǵana túsindim...

Ánekeńdeı darhan, qaltqysyz dosynyń ádemi ázili qatty áser etkendikten be, álde sol bir qaljyńnyń qazirde de aıryqsha qymbattylyǵynan ba, álde Es-aǵańnyń rýhanı qýattylyǵynan ba, — qalaıda maǵan Myrzahmetuly Es-aǵań árqashan iri tulǵa bolyp kórinedi.

...Osydan on shaqty kún buryn Kókshetaýda boldym. Es-aǵanyń jasy seksenge tolǵan toıyna qatystym. Búkil Kókshe alaqanyna salyp aıalap kele jatqan qalamger, tarıhshy «synyq arba kóp keshermen» shyraıly shyǵarmashylyq jolyn jalǵap júr. Mereıtoıyna balalary eki tomyn tartý etti. Kezinde oqyrman qaýym jaqsy qabyldap, ystyq yqylasty pikirdi mol aıtqan «Medet» jáne «On bes jyl ótken soń» romandaryn (áýelgi de jańa aty — «Araılym») qaıtadan bastyrypty.

Toı ótip, otbasynda ońasha shúıirkelesip otyrǵan sátimizde Es-aǵa ómir, dos-joldastary jaıynda áńgime shertip, Ánekeńniń aq jarqyn minez-qylyqtaryn eske alyp: «...Sóıtken Áneshtiń baqıǵa attanyp ketkenine de jıyrma segiz jyl boldy... Zeınolla ekeýi bir jylda kete bardy... Qaıran dostar!.. Zymyrap ótip jatqan ýaqyt...» dep kúrsindi.

Zekeńniń bir jaqyny Es-aǵańdy týǵan kúnimen quttyqtap, myna bir erekshe sılyqty joldapty:

«Qurmetti Zeınolla, hatyńdy alyp, amandyq-jańalyqtaryńa qanyp otyrǵan jaıymyz bar. Obkomnyń birinshi hatshysy qabyldap, jaǵdaı jasaýǵa ýáde etkenine, senseń, qatty qýandym. Ámse solaı bolǵaı!

Osy hatyń, oǵan seriktestirip jibergen áńgimeń maǵan kóp jylylyq jasady. Shynymdy aıtsam, saǵan uıatty bolyp júr edim. Álgi «Qashqyn qyz» redaktorymyzdyń qolyna túsip, pende bolyp qaldy ǵoı. Ol kisi — asa saq, ol-pulǵa jolaı qoımaıtyn adam. Sol olaı dep, bylaı dep júr edi, «Juldyzdyń» segizinshi nómiri kelip qalyp: «Oıbaı, mynda basylypty, endi bolmaıdy!» dep qaıqaıyp shyǵa keldi. Amal ne?!..

Al Sáýleń ondaı emes, myń bolǵyr bala eken, jarq etip, juldyzy janyp shyǵa keldi. Bastyǵymyz Máskeýde ǵoı. Aldym da, birinshi betin bastyryp (tirkeýge kerek qoı), ózgesin sol boıynda baspahanaǵa qýdym. Bir aıyby: gázet betine salynǵanda kezekshi redaktor oryn máselesine baılanysty 15-20 joldaıyn qysqartypty. Oqasy joq.

Ózi bir qyzyldy-jasyldy nómirge shyqty, eskertkish úshin jiberip otyrmyn. Mine, «Kókshe» degen bir sózben «Býrabaı áńgimelerinen» dep qosyp kep jiberdim, renish etpessiń. Saıasat úshin kerek boldy.

Sálemdemeń hat kelgen kúnniń túsinen bylaı kelipti úıge. Ózin tamasha tigipsiń. Poshtadaǵy áıelder bastap ne ekenin bilmeı, men: «Balyq qoı» degen soń tamashalap, qaıran bop jatty. Al úı ishimizdiń rızashylyǵynda shek joq. Gúljámıla hanym kóp rıza. Araldyń balyǵy syltaý bop, sol kisi birtalaı áıelderge shaı da berdi-aý deımin. Balalar bolsa: «Zeınolla qandaı aǵa? Ol bizge qashan kelip edi?» dep surap, basymdy qatyrdy.

Sen «Gúljámılanyń shaıy-aı, tańdaıdan dámi ketpeıdi» deseń, ol «Zeınolla jibergen balyq-aı, shirkin!» dep júr. Bıyl araldyq bir stýdent (bizde praktıkada bolǵan) úıinen balyq alǵyzyp, sodan men úıge ákelgende «jaqsy eken» dep bassalyp edi. Endi «ondaǵy balyq sor tatıtyn, al myna balyq ǵajap» bolyp shyǵypty. Kórdiń be, bizdiń báıbisheniń saǵan degen yqylasyn. Qaıtseń de jaman úırettiń, endi qutyla almaısyń. Ári-beriden soń meni tastap, Qyzylordaǵa ketip qala ma dep zárem joq.

Kitaptyń aqshasy kelgen. Rahmet. Óziń bir top óleń jiberemin degen bir sózdi aıtyp ediń ǵoı, olar qaıda?

Saý-sálemet bop tur. Hat jazyp, habarlasyp, bir-birimizdiń jaı-kúıimizdi bilip turalyq.

Gúljámıladan shyn peıildi sálemi men myń rahmetin men arqyly qabyl al.

Sálemmen, saǵan árdaıym tilektes Estaı. 10. H. 66 jyl».

Bul Es-aǵanyń Zekeńe joldaǵan haty eken. Ony oqyp, biraz únsiz otyryp qalǵan Es-aǵa: «Qaıran Zekem... ekeýimiz hatpen emes, telefonmen sóılesýshi edik...» dedi, úni qumyǵyńqyrap.

...Es-aǵanyń 80 jyldyǵyn búkil Kókshe óńiri máre-sáre bolyp, ǵajap ystyq yqylaspen, ǵajap qushtarlyq qurmetpen ótkizdi. Elińniń, halqyńnyń qoshemetine bólengeniń — baqytty ekendigiń!

2007 jyl.

QALAMYNA TYNYM BERMEPTİ

Osylaısha ótken shaqta sóılemeske shara joq...

Aramyzdan erteleý attanyp ketti ǵoı...

Armansyz attandy ma, álde oryndalmaǵan armany boldy ma?.. Bilmeımin. Meniń biletinim — qazan aıynyń aıaq sheninde jasynyń seksenge tolǵanyn marqaıyp toılap, Qazaqstannyń, qazaqtyń kóne tarıhyn, ádebıeti men ónerin baǵalaı biletin jurtshylyqtan mol qurmet-qoshemet kórip, ǵajap bir masaıraǵany. Aq-quba óńi asa epti qylqalam sheberi qyzǵyltym boıaýmen sál ǵana súıkep ótkendeı ásem araılanyp, kishkene kózi erekshe ajarlanyp, alys-jaqynnan jınalǵan aǵaıyndardyń aqtarylǵan quttyqtaý lebizderin bóbeginiń ýiline emirengen anadaı eljireı tyńdap otyrdy. Ezýinde anda-sanda ázil «ájimi» paıda bolyp: «Óı, siltegishim-aı!» dep kúńk ete qalady, — ardaqtaý sózdiń aspandap ketkenine yńǵaısyzdanǵany.

— Iá, Es-aǵa, qalaısyz? — dedim, oblystyq teatrda bolǵan torqaly toıdyń tolqyny tarap, úıinde de kisi aıaǵy saıabyrlaǵan tún jarymyna jýyq mezgilde. Ánsheıinde shamasy eki saǵat ótken saıyn: «Sen de dem al, jat, óıtpeseń — ony-muny oqyp otyra ber, men jarty saǵat dem alyp keleıin», dep tósegine qaraı qısaıa jyljyp ketetin jannyń úsh saǵat boıy qyńq etpegenine, jumys bólmesindegi jumsaq oryndyqtan kóterilgisi joǵyna tańdanǵanmyn.

— Ǵaba, bári de kóńildiń kúıine baılanysty ǵoı, kesheden beri, tfá-tfá, sharshaýdy umytyńqyradym, — dep jymıdy.

— Osy «zapravkamen» endi bir «besjyldyqty» artqa tastańyz, arǵy jaǵyndaǵy «besjyldyq» ta qıyn bola qoımas, — dedim. Ol basyn bir shaıqady da, qabaǵyn sál shytyp:

— Janymnyń qatty-qatty jaradar bolǵanyn óziń bilesiń... jazmysh qoı... o, jasaǵan, qaıteıin, osynyńa da shúkirshilik deıin, maǵan osy da jetip jatyr... Áneshti aıtsańshy... nebary qyryq toǵyz jasynda... — dedi de, únsiz qaldy. Jan dosy bolǵan aqyn Ánýárbek Dúısenbıevti esine alyp, kirshiksiz arqa-jarqa aralas-quralastyqpen ótkizgen shırek ǵasyrlarynyń bel-belesterin oısha taǵy bir sholýdy bastady bilem.

Men de «bolǵanynan boladysy qyzyq» toıdyń tóńiregindegi oılarymdy kóńilime qaıta úıirdim. Toı aldynda: «Es-aǵa pálen saǵat saltanatqa shydas berip otyra ala ma, kinárátti densaýlyǵy ne deıdi?» dep kúmánǵa bir sát dizgin bergenmin. Uly jıyn saǵattarynda júzine baıqatpaı kóz tastap qoıyp, «astyrtyn barlaý jumysymen» de shuǵyldanǵanmyn. Bir sátte betine tipti ashyq qaradym. Ol syn mınóti edi — oblys ákimdigi atynan basyna bórik kıgizilgen, ıyǵyna shapan jabylǵan tus. Mereıtoı ıesine de, oblys ákimdigine de syn edi, dál sol sát. Kóksheniń kózi men qulaǵy bolyp, týǵan ólkesiniń ystyǵy men sýyǵyna ortaqtasyp, iri-ýaq isterdiń qaı-qaısysyna bolsyn bilgen oń keńesin aıtyp, qolynan kelgeninshe kómektesip júrgen, jasy 80-ge tolyp otyrǵan abyzdyń taqymyna ne jylqy tulpar, ne «temir tulpar» buıyraryna ekiniń biri sengenbiz, biraq olaı bolmady. Áne, sol áredikte Es-aǵanyń qas-qabaǵyn baqtym. Óńinde ózgeris joq. Aqyryn ǵana jyly jymıǵan qalpynda. Balalarynyń arqasynda, qudaıǵa shúkir, jylqy tulparǵa da, «temir tulparǵa» da — eshteńege zárý bolmasa da, pendeshilik bildirer dep topshylaǵanmyn. Qatelestim. Al, shynymdy aıtaıyn, qateleskenime qýandym, sebebi: Es-aǵanyń eńsesi bıik jan ekenine jáne bir ret kýá boldym. Toıdan soń janynda bolǵan eki kún ishinde men onyń alpys-jetpis jastaǵylarǵa da buıyryp jatqan shapandy alymsynbaǵan syńaıyn ańǵarmadym. «E, jasaǵan, balalarym men nemerelerime amanshylyǵyńdy bere gór», dep jaıdary otyrǵany.

Almatyǵa oralyp, araǵa birer apta salyp, telefon shalǵanymda Es-aǵa ádetki jumsaq únimen:

— I-ı-á-á, - dep alyp, qýaqylana sóıledi: — Almatydaǵy anaý úsh aıaq jigittiń Kókshege tezirek kelýi kerek. «Nege?» deıdi, á?.. Meni aǵalap-jaǵalap júretin senator inilerimniń biri seksen jyldyǵyma kele almaǵan, biraq aldynda telefon soǵyp: «Ókimettiń bir shuǵyl sharýasymen shet elge ushqaly turmyn, onda tórt-bes kún bolamyn, kelgen soń Kókshetaýǵa ádeıilep baramyn, munda sizdi myqty ordenmen marapattaý máselesi sheshildi, sol ordendi ózim aparyp tapsyramyn, toıyńyzdy jalǵastyramyz!» dedi. Toıdyń sol jalǵasyna úsh aıaqty jigittiń kelgeni jón bolar. (Meni taıaq ustaǵan 1994-jyldan beri ázildep «úsh aıaqty jigit» deıtin.)

— Nagradańyzben aldyn ala quttyqtaımyn! Dám tartsa, «toıǵan úıge toǵyz bar» degen, ol senator «erteń» dese, men búgin jetemin! — dedim.

Es-aǵa lekite kúldi:

— Orden degendi kórmegen omyraýym sol sózdi estigenimnen beri shanyshqylap-shanyshqylap qoıatyndy shyǵardy, álde soǵan qarsylyq bildirgeni me eken?

— Óıtýi de ǵajap emes. Sizdiń «apaq» omyraýyńyz orden turǵaı medaldi de aýyrsynýy múmkin, — dedim, ázildep úırenisken daǵdymnan jańylmaı.

— Iá, ıá, múmkin, múmkin, — dep taǵy lekite kúldi.

Sol kúni Astanamen habarlastym. Senator inimizdi taba almasam da, Es-aǵany «Parasat» ordenimen marapattaý uıǵarylǵanyn bildim, biraq ony prezıdenttiń resmı jarlyǵy shyqqansha ishimde saqtaýdy jón kórdim.

Arada apta óte bere Kókshetaýǵa telefon shaldym. Es-aǵa sálemimdi aldy da: «Ǵaba, áńgimeni qoıa turalyq, keıin sóılesermiz, mynalar meni «aýyryp qaldyń» dep aýrýhanaǵa áketkeli jatyr» dedi, daýysy buzyla sóılep. «Aman bolyńyz!» dep úlgirdim.

Úsh kúnnen soń Kóksheden jornalshy-jazýshy inimiz Máten Bıjannyń telefon shalyp: «Es-aǵadan aıyrylyp qaldyq...» - degeni ǵoı...

Sol kúni Es-aǵany «Eren eńbegi úshin» degen medalmen nagradtaý týraly jarlyq shyqqanyn ushaq jolaýshylaryna taratylǵan gázetten oqyp bildim. Jarlyqty oqyǵan sátte, pendeshiligim shyǵar: «Senator ákelip tapsyrmaq bolǵan úlken nagradanyń kishkentaı medalge aınalyp ketkenin Es-aǵanyń kórmegeni de durys boldy-aý!» dep oıladym. Qatty narazy boldym. Bireýlerdiń — «aıdaǵany eki eshki, ysqyryǵy jer jarǵandardyń» - shamasynan tys shashbaýlanýy jıi, al uzaq jylǵy eńbegimen kópshiliktiń qurmetine bólenip júrgenderdiń resmı qoshemet kórýi sırek zaman...

...Keshe ǵana mol qýanyshty qoshemet kórsetken jurtshylyq endi qara jamylyp, qaıran Es-aǵany — qarymdy qalamger, ǵulama tarıhshy, Kóksheniń shynshyl shejireshisi Estaı Myrzahmetulyn jer besigine arýlap jatqyzdy...

Es-aǵa ekeýimiz bir áke, bir shesheden órbigen jandarsha ókinishsiz aralasyp, otbastarymyzdyń da jarastyǵy súıintip júrgeli qyryq jyldaı bolyp edi. Endi inilik paryzdarymnyń birin - ádebı murasyn rettep qoıýdy jón kórip, aǵanyń jazý ústelin, kreslosyn bir apta boıy menshiktep, ákesi: «Zıkontaıym» dep emirenip otyratyn súıikti qyzy — Zámzágúl ekeýimiz Es-aǵa papka-papka etip muqıattap jıyp qoıǵan qoljazbalarmen tanystyq. Tirliktiń qanshama taýqymetin tartyp, syrqatpen san jyl arpalysyp júrse de, qalamyna tynym bermepti - san taqyrypqa jazylǵan, eshqashan eskirmeıtin maqalalary mol. Áńgimeleri men pesalary óz aldyna. Ásirese Abylaı hannyń «Qaıran elim», «Dúnıe qaldy» atty eki kúıin arqaý ete jazǵan pesasy, eger bilikti dramatýrg pen rejıser nazar aýdarsa, teatr sahnasyndaǵy bir qundylyq bolatyny anyq.

Ákeniń seksen jyldyǵyna balalary jaqsy daıyndalyp, onyń «Medet», «Araılym» (kezinde baspa qalaıda «On bes jyl ótken soń» dep ózgertip jibergen) romandaryn kórikti etip qaıtalap shyǵaryp bergen bolatyn. Jas jazýshyny oqyrman qaýymǵa erte de keń tanytqan eńbekteri osy romandary edi. Kezinde ádebı syn joǵary baǵalaǵany esimde bolsa da, bul týyndylaryna jer-jerden júzdegen alǵys-pikir hat alǵanyn endi bildim. Júregińdi eljiretetin, kózińe jas úıiriltetin de, eriksiz ezý tartyratyn da hattar. Bir tomnyń júgi. Jalpy, meniń esebimshe, Es-aǵanyń artynda qalǵan ádebı-tarıhı qundy dúnıeleri alty-jeti tom mólsherinde.

Aıaýly aǵanyń baqılyq ómiri bastaldy. Estelik jınaq shyǵarýdy Zıkontaıy qolǵa aldy.

Estelik degende meniń esime myna bir jáıt te túse qalady: eger jańylmasam, 1984-jyldyń kúzi bolar, Es-aǵa men Gúljámıla jeńgemiz Almatyǵa keldi. Sırek saparyn qýana quptap, tórimizge shyǵaryp, máre-sáre boldyq. Es-aǵa: «Senderdi kúni-túni qanaǵym kelmeıdi» dep qaljyńdap, báıbishesi ekeýi Jazýshylardyń shyǵarmashylyq úıine ornalasty. «Qanaıtyny» — preferans oınaǵanymyzda bizdi «qyryp salatyndyǵy».

Bir kúni keshte «kezekti shaıqasty» kóksep, Shyǵarmashylyq úıimizge barsam, Ǵabeń — Ǵabıt Músirepov jáne bir jigit (kim ekeni esimde qalmapty) úsheýi esik aldyndaǵy uzynsha oryndyqta otyr eken. Sálem berdim. Sol sát, sirá, sóz kezegi kelse kerek, Es-aǵa Ǵabeńe barlaı buryla qarap: «Qurmetti Ǵabe, Kenesaryǵa qatysty kózqarasymyz túıiser ýaqyt bolar, ázirshe ne deıin, meniń de óz pikirim - ózimdiki», dep qaldy. Ǵabeń ıegin kóterińkireı túregelip, aqyryn ǵana: «Jón ǵoı», dedi de, jaılap basyp kete bardy. Anaý jigit sońynan erdi.

— Ǵabeńniń Kenesaryǵa oń qaramaıtyny bar edi, sony ańǵarǵan ekensiz ǵoı? - dedim.

— Qudanyń qudireti, Ǵabıt basymen nege sóıtetinin túsinbeımin, biraq... jańa aıttym emes pe, túsinbesińe qoımaıtyn ýaqyt keledi, bes jyl ma, on jyl ma — báribir keledi! — dedi, leksıasyn aıaqtaǵan oqytýshysha túıin jasap.

Sol áredikte Es-aǵanyń kóz aldyna Kenesary úńgiri kele qaldy ma, kim bilsin. Stýdent kezinde: «Bizdiń Kókshetaýda Kenesary hannyń úńgiri bar» dep yqylastana aıtqany, yntyq peıilmen jazǵany úshin Qazaqstan komsomoly Ortalyq komıtetinen «býrjýazıashyl, feodalshyl Kenesary Qasymovty jaqtaýshy ultshyl nasıhatshy» retinde biraz taıaq jegen edi.

Kózi ábden jetken, kóńili kámil sengen jáıtke berik júginetin ustanymynan aınymaıtyn Es-aǵa eshkimge eshqashan dizgin-shylbyryn bermeı ótti. Oǵan shen-shekpennen, ataq-dańqtan aqıqat qymbat boldy. Ózin árqashan qaýmalap júretin jas urpaǵymyzǵa ataly sózimen, adal qımyl-áreketimen, bıazy minez-qulqymen úlgi-ónege edi.

Es-aǵa týraly ótken shaqta sóılep júrgenimizge qyryq kún...

16. 01. 2008 jyl.

SHORTANDY KÓL SÝYP BARADY

Birjan saldyń óleń-ánindegi seksen kóldiń biri — Shortandy da kórkem jaratylǵan. Araılap atqan tańdy, kúlimdep shyqqan kúndi qarsy alatyn jaǵasy qaraǵaı-samyrsyndy, qaıyń-terekti qalyń orman da, olardy jáne qarakókshildeý aıdyn kóldi qımaı batatyn kúnniń uıasy jaǵy — tutas turǵan qorǵan-qyrat. Jubaıym Zada ekeýimiz shildeniń jıyrma besinshi erteńgi mezgilin kóldi aınala seıildeýden bastadyq. Es-aǵanyń Abaıynan mıras bolyp qalǵan úıge qonaǵa kelgenbiz.

Shildeniń on besinde Zámzágúl telefon shalyp: «Aǵa, súıinshi! Altaı inińiz úılenedi! Jıyrma birinde, sársenbiniń sátinde, Zada tátem ekeýińiz qudalyqqa baryp, kelinderińizdi alyp kelesizder, bizge tez jetińizder!» dep erkelene qýanyp sóılegen sátte men úshin aspan men jerdiń arasynda bir tosyn qubylys boldy. Ne ekenin bilmedim, tek: «Qutty bolsyn! Bárekeldi! Qutty bolsyn! Baramyz!» degenim esimde. Telefonnyń tutqasyn ıegime tirep otyryp qalyppyn. Zadanyń: «Ǵabe, o ne?» degen daýysy óńime oraltty. «O ne, óńiń birtúrli ǵoı?» dep abyrjydy. Syr bermeýdi oılap úlgirip: «Áıda, kettik Kókshetaýǵa, Altaı úılenedi!» dedim jaıdarylanyp. Zada qıǵash qasyn kere: «Óskemen she?» dedi. Ol Óskemen qalasynda turatyn apaıy Lázzáttiń qyzy Raýshannyń uzatylý toıyna attanýǵa poıyzǵa belet alyp, jıynyp-terine bastaǵan-dy. «Es-aǵa men Gúleke...» dedim. Basqa ne aıtaıyn?!. Báıbishem ıyǵymnan aqyryn ǵana qushaqtap: «Baraıyq» dedi baıaý únmen. Túsingeni, quptaǵany.

Eki kúnnen keıin Kókshetaýda boldyq...

«Qyzyl týǵa» qudalyqqa baryp, Alma atty ásem kelinimizdi alyp qaıttyq...

Toıdy Marat pen Zámzániń úıinde jalǵap, Es-aǵa «Óı, qulynshaǵym-aý!» dep emirenip otyratyn nemereleri Áshir-Turar, Ázız, Iasınmen máre-sáre áńgimelestik.

Toıdyń qýanyshty abyr-sabyryn ótkizip, Shortandyda birer kún dem alýdy uıǵarysqanbyz...

Kóldiń deńgeıi ájeptáýir tómendep, jaǵasy jadaǵaılanyp qalypty. «Kól tartyla bastaǵan ba?..» dedi Zada. Tańdandy.

Bizde paıda bolǵan sezim bir ǵana tańdanys emes edi...

Es-aǵanyń tańerteń: «E, úsh aıaqty jigit, qalaı, jaıly jatyp, jaqsy turdyń ba? Júr, kólge baryp keleıik, shaı eshqaıda qashpaıdy» deıtin qýaqy daýysy estilmedi. Jaǵanyń sýsyldaǵan sap-sary qumyn megzep: «Mundaı qum anaý ataqty Karlovy Varyda da joq»; túıe tastardy megzep: «Mundaı dáý tas seniń Altaıyńda da joq»; boılamaı ósetin balǵyn qamystardy megzep: «Mundaı qamys Qara teńizdiń jaǵasynda da joq» dep tizbeleıtin ázili de qaıtalanbady.

Sopaqsha kóldi jıekteı júrip kelemiz. Soqpaq jol. Aldymyzda iz joq. Kólde qalqyǵan shaǵalalar da, qonyp-ushyp júrgen shaǵalalar da únsiz. Qaıyqtardaǵy, katamarandardaǵy jastardan ne án, ne kúlki estilmeıdi. Sońymdaǵy Zada da til qatpaıdy...

Kóz aldymda: ózine arnap tikkendeı qyzyq poshymdy kepkasyn qısyq kıip, sál búkshıip ketip bara jatqan Es-aǵanyń beınesi. Qulaǵymda: «Ǵaba, Kóksheniń qaıyńdary ǵana emes, qaraǵaılary da bıshi, áne, qarashy, qalaı-qalaı burańdaıdy!» degen Es-aǵanyń qýaqy daýysy. Sol beıneni kórip, sol daýysty estip kele jatqan soń basqalardy kórmegenimdi, estimegenimdi kotejge bet alǵanda ǵana túısindim.

— Kól tartyla bastaǵan eken, ıá? — dedi Zada.

— Kól sýyp barady, — dedim, ol sózdi aýzyma bireý salǵandaı bolyp.

— Sýyǵany nesi, biz shomylǵan joqpyz ǵoı? — dep Zada anyq tańdandy.

— Báribir sýıdy, ıesi joq, — degenim taǵy.

Shortandy kóldiń ıesin izdep shyqpap pa edik?.. Taba almadyq qoı...

Keıde: «Ǵaba, óziń qydyryp kelshi» dep kotejdiń aýlasynda qalatyn da, jarty saǵat shamasynda oralǵan meni samyrsyndardyń kóleńkesindegi uzynsha oryndyqta otyryp qarsy alyp: «Úsh aıaqty kisiler qorqaq bolady deýshi edi, jalǵyz qydyrýǵa qoryqtyń, a?» dep ázildeıtin edi. Aýlanyń qaqpasyn ashtym. Bos. Oryndyq ta bos.

İshke kirdik. Ekinshi qabatqa kóterildik. Dıvan da, kreslolar da bos. Bólme tym-tyrys. Kóńilim qulazydy. Qulaǵym shyńyldady. Tońa bastaǵandaı boldym ba...

Qaltatelefonym syńǵyrlady. Sony kútkendeı selt etip, tez aldym. «Aǵa, men ǵoı. Qalaı, jaıly jatyp, jaqsy turdyńyzdar ma?» deıdi. Zámzágúl eken! Es-aǵanyń Zıkóntaıy!

— Jaqsy, jaqsy! Óte jaqsy! — dedim. Qýanyp, jylynyp kettim!..

Ǵabbas QABYSHULY.

Almaty.

07. 09. 2010 jyl.

(«Nurly álem» baspasy, 2010 jyl.)

---