Armysyń! Balqash-Alakól
Armysyń! Balqash – Alakól.
Barmysyń barsha tabıǵat janashyrlary. Elimizdiń osynaý ulanǵaıyr dalasynda jortsa ańnyń, ushsa qustyń qanaty talatyn keń baıtaq saharanyń ońtústik - shyǵysyndaǵy basyn taýǵa, aıaǵyn kólge, arqasyn qumǵa tósep jatqan jer jannaty Jetisýdyń jomart jeri. Qazaqtyń danagóı abyzy Asan Qaıǵy «aǵashy tunǵan jemis eken, sharýaǵa jaqsy qonys eken»- dep súısingen.
Ertedegi Tahalaý kóli nemese Aq teńiz nemese Jumbaq kól dep atalǵan Balqashtyń qazirgi ataýyna baılanysty halyq ishinde burynnan aıtylyp kele jatqan ańyz bar. Bizdiń zamanymyzdan kóptegen ǵasyr buryn kóldiń batys jaǵalaýyn mekendegen ataǵy asqan bir baı adam bolypty. Ol baıdyń Balqıa degen qyzy asa kórikti, sulý bolyp ósipti. Balqıany tek óziniń úı - ishi ǵana emes, bukil jurt erkeletip, Balqash dep atady. Balqash on jetige tolyp, boı jetkende Erden degen jigitke ǵashyq bolady. Qyz ben jigit bir túnde aýylynan atqa minip qashyp shyǵady. Ekeýi qalyń qamysty panalaıdy. Kenetten olardyń attaryna qabandar shabýyl jasaıdy. Aýyr jaraqat alyp Erden qaıtys bolady. Qashqyndardy izdep shyqqandar qyzdyń tyǵylǵan jerin tabady. Qýǵynshylardy kórgen soń, ákesiniń qatal minezin biletin Balqıa bıik jartastan kólge sekirip, sý túbine batyp ketedi. Sodan beri Balqıa sýǵa ketken kóldi Balqash dep ataıtyn bolǵan.
Alakól kóli (shubar kól) – attas kólder tobynyń irisi, Alakól oıysynyń eń tereń bóliginen oryn alady. 13 - 19 - ǵasyrlar aralyǵynda kól Gýrgenor (kópir kóli), Alaqtygúl, Alateńiz, Alaqta, ońtústik(shyǵys) Alakól ataýlarymen tanymal boldy. Alakól kóli Qazaqstannyń ishki bógender arasyndaǵy kólemi jaǵyna ekinshi jáne respýblıkanyń aǵynsyz ózen deriniń arasyndaǵy jalǵyz tereń kól bolyp tabylady. Alakóldiń sý kólemi Balqashtyń sý kóleminiń jartysyna teń. Alakólge Sasyq kól, Qoshqar kól, Jalańash kól dep atalatyn kólder júıesin quraıdy.
1. Almaty oblysy boıynsha sý qorlarynyń sapalyq jáne sandyq sıpattamasy.
Qorshaǵan ortany qorǵaýdy túrli aspektileriniń keshendi túrde sheshilýine Qazaqstan Respýblıkasynyń jańa ekonomıkalyq saıasatqa kóshý jaǵdaıynda oryn alyp otyrǵan ekonomıkalyq jáne áleýmettik problemalar kedergi jasaýda. Biraq, ekologıalyq jaǵdaıǵa saı sharalardy qabyldamaý – sý qorlarynyń kúıine ǵana emes, memleket ekonomıkasyna da zardap tıgizedi.
Sýdy paıdalaný sebebin taldaý ekonomıkanyń barlyq qalasynda jyldyq sýdy tutyný mólsheri 2, 6 - dan 5, 2 km3 – ke deıin ekenin kórsetti, ózenderdiń sýǵa sý aǵý kóleminiń mindetti mólsheri (ekologıaǵa, energetıkaǵa jáne t. b) oryndalǵanda ortasha sýly jyldarda oblystyń qajetti mólsherde sýmen qamtamasyz etilgen. Qurǵaqshylyq jyldary sýmen qamtamasyz etý deńgeıi 60%- dy qurap, sýdyń jetispeýshiligi, negizinen, sýarmaly jerlerge keldi. Oblysymyzda sýarmaly jerlerdiń aýdany 594, 8 myń gektaryn qurap, onyń ishinde 436 myń gektary – egistik alqaptary boldy. Dándi daqyldardyń, qant qyzylshasynyń, temekiniń, maıly daqyldardyń, jemisterdiń, sonymen qatar kartop, jońyshqa egistikteriniń kóp bóligi sýarmaly jerlerde ornalastyrylǵan. Osy ózekti máselelerdi sheshý arqyly qorshaǵan ortany qaıta qalpyna keltirý qarastyrylǵan:
• Turǵyndardy sapaly aýyz sýymen qamtamasyz etý jáne sý resýrstarynyń jetispeýshiligin azaıtý;
• Jer ústi jáne jer asty sýlaryn tıimdi paıdalanýdy yntalandyratyn ekonomıkalyq mehanızmderdi jasaý jáne engizý;
Oblys aýmaǵynda búgingi kúni 800 - deı ózender men sý aǵymdary jáne 24 myńnan astam kóldermen jasandy sý qoımalary bar. Oblystaǵy eń iri kólder Balqash kóli, Alakólder júıesi (Alakól, Sasyq kól, Qoshqar kól, Jalańash kólderi) jáne Kólsaı kóli.
Balqash kóline quıylytyn sýdyń 75% quraıtyn İle ózeni Balqash - Alakól oıpattarynyń negizgi sý arterıasy. İle ózeni basseıinniń negizgi sý quraýshy bóligi Qytaı Halyq Respýblıkasynyń aýmaǵynda ornalasqan.
Almaty oblysynyń negizgi ózenderiniń gıdrologıalyq sıpattamasy.
Almaty oblysynyń jer ústi sýlarynyń jalpy qory Qazaqstan sý qorlarynyń 24, 6% quraıdy.
2. Sý qajettiligi, ony paıdalaný men sý qorlaryn qaıta qalpyna keltirýdiń kúıi.
Oblystyń sýǵa qajettiliginiń 98% jer ústi sýlary esebinen, al qalǵan jer asty, aǵyn sýlar esebinen qamtamasyz etiledi.
Sýdy paıdalanýdyń negizgi úlesi, ıaǵnı 2523, 12 mln. m3 nemese jalpy qoldanylatyn sý kóleminiń 95% aýyl sharýashylyǵy óndirisine keledi. Aýyl sharýashylyǵyndaǵy sýdy tutynýdyń úlken úlesi sýarmaly jerlerge tıedi.
Taza tushshy sýǵa qoıylatyn talaptardyń ósýi sý qorlaryn qorǵaýdy, sý kózderin lastaýdy tómendetýdi, óndiris jáne aýyl sharýashylyǵy aǵy sýlaryn aǵyzý men paıdalanýdy retteýdi, sýdy tehnologıalyq maqsatta tutyný úlesiniń kórsetkishin tómendetýdi kún tártibine qatań qoıyp otyr.
İle ózeninde Qapshaǵaı sý qoımasyn salý, İle ózeni alqabynda iri sýǵaratyn jáne sý jiberetin kanaldary bar sýarmaly jerlerdi ıgerý jáne sýarmaly jerlerge alynatyn sý mólsheriniń kenet kóbeıýi Balqash kóline quıatyn ózenderdiń kólemin azaıtty. Ózenniń jaǵalaýynda sor paıda bolyp, topyraqtyń jáne jerasty sýlarynyń tuzdylanýy júrip jatyr.
İle ózeniniń sý qorlarynda tıimsiz paıdalanyp otyr. Sýarmaly jerlerden jýylyp kelgen pestısıdtermen, gerbısıdtermen janar jaǵar maı stansıalarynan tógilgen fenoldarmen, munaı ónimderimen lastanýda.
Almaty oblysy boıynsha jalpy kólemi 475, 642 mln m3
jylyna teń barlyǵy 40 sý jiberetin oryndar bar olardyń ishinde Kólsaı kóline ekologıalyq jaǵdaıdyń nasharlaýy úshin aǵyn sýlardy sý jiberý oryndaryna aǵyzarda únemi baıqaýmen baqylaý qajet.
Biz aıtyp otyrǵan Balqash pen Alakóldiń ekologıalyq jaǵdaıy ózekti máselelerdiń birine aınalyp otyr. Sý lastaǵysh kózderi - óndiristik kásip oryndar, sý boıyndaǵy eldi mekender, komýnaldy – turmys sharýashylyǵy mekemeleri. Egerde kóldi qorǵaý saýyqtyrý sharalary dereý qolǵa almasa, munyń erteńgi kúni aýyr zardaptarǵa soǵatyny sózsiz.
Jyl saıyn 5 tekshe kılometr, onyń ishinde 3 tekshe kılometri tazartylmaǵan, las sýlar sý qoımalaryna quıylady. Aýyz sýǵa qoıylatyn joǵarǵy talaptar, adammen onyń adam ómirge óte qajet komponentterindegi erekshe roline baılanysty. Sýmen qamtamasyz etýde sanıtarlyq - gıgıenalyq normatıvterdiń saqtalýy – adamnyń densaýlyǵy úshin qaýipsiz jáne zıansyz, ekologıalyq taza sýdyń sapasyn bir qalypta ustap turýdyń negizi bolyp tabylady.
Ekologıalyq problemalar - eń mańyzdy ómirlik problemalardy biri ǵoı, óıtkeni áńgime adamnyń ómir súretin ortasy týraly, bolashaq urpaqtardyń ómiri týraly bolyp otyr. Eger árbir adam ózine tıesili aıadaı jerde qolynan keletininiń bárin jasasa ǵoı, onda bizdiń jerimiz qandaı qulpyryp, jaınap ketken bolar edi.
Qoryta kelgende, oblysymyzdyń árbir turǵyny búgingi jáne keleshek urpaq úshin sý tazalyǵynyń mańyzdylyǵyn túsinse, jer jannaty – Jetisýdyń tamasha tabıǵaty saqtalatynyna kúmán keltirýge bolmaıdy!
Barmysyń barsha tabıǵat janashyrlary. Elimizdiń osynaý ulanǵaıyr dalasynda jortsa ańnyń, ushsa qustyń qanaty talatyn keń baıtaq saharanyń ońtústik - shyǵysyndaǵy basyn taýǵa, aıaǵyn kólge, arqasyn qumǵa tósep jatqan jer jannaty Jetisýdyń jomart jeri. Qazaqtyń danagóı abyzy Asan Qaıǵy «aǵashy tunǵan jemis eken, sharýaǵa jaqsy qonys eken»- dep súısingen.
Ertedegi Tahalaý kóli nemese Aq teńiz nemese Jumbaq kól dep atalǵan Balqashtyń qazirgi ataýyna baılanysty halyq ishinde burynnan aıtylyp kele jatqan ańyz bar. Bizdiń zamanymyzdan kóptegen ǵasyr buryn kóldiń batys jaǵalaýyn mekendegen ataǵy asqan bir baı adam bolypty. Ol baıdyń Balqıa degen qyzy asa kórikti, sulý bolyp ósipti. Balqıany tek óziniń úı - ishi ǵana emes, bukil jurt erkeletip, Balqash dep atady. Balqash on jetige tolyp, boı jetkende Erden degen jigitke ǵashyq bolady. Qyz ben jigit bir túnde aýylynan atqa minip qashyp shyǵady. Ekeýi qalyń qamysty panalaıdy. Kenetten olardyń attaryna qabandar shabýyl jasaıdy. Aýyr jaraqat alyp Erden qaıtys bolady. Qashqyndardy izdep shyqqandar qyzdyń tyǵylǵan jerin tabady. Qýǵynshylardy kórgen soń, ákesiniń qatal minezin biletin Balqıa bıik jartastan kólge sekirip, sý túbine batyp ketedi. Sodan beri Balqıa sýǵa ketken kóldi Balqash dep ataıtyn bolǵan.
Alakól kóli (shubar kól) – attas kólder tobynyń irisi, Alakól oıysynyń eń tereń bóliginen oryn alady. 13 - 19 - ǵasyrlar aralyǵynda kól Gýrgenor (kópir kóli), Alaqtygúl, Alateńiz, Alaqta, ońtústik(shyǵys) Alakól ataýlarymen tanymal boldy. Alakól kóli Qazaqstannyń ishki bógender arasyndaǵy kólemi jaǵyna ekinshi jáne respýblıkanyń aǵynsyz ózen deriniń arasyndaǵy jalǵyz tereń kól bolyp tabylady. Alakóldiń sý kólemi Balqashtyń sý kóleminiń jartysyna teń. Alakólge Sasyq kól, Qoshqar kól, Jalańash kól dep atalatyn kólder júıesin quraıdy.
1. Almaty oblysy boıynsha sý qorlarynyń sapalyq jáne sandyq sıpattamasy.
Qorshaǵan ortany qorǵaýdy túrli aspektileriniń keshendi túrde sheshilýine Qazaqstan Respýblıkasynyń jańa ekonomıkalyq saıasatqa kóshý jaǵdaıynda oryn alyp otyrǵan ekonomıkalyq jáne áleýmettik problemalar kedergi jasaýda. Biraq, ekologıalyq jaǵdaıǵa saı sharalardy qabyldamaý – sý qorlarynyń kúıine ǵana emes, memleket ekonomıkasyna da zardap tıgizedi.
Sýdy paıdalaný sebebin taldaý ekonomıkanyń barlyq qalasynda jyldyq sýdy tutyný mólsheri 2, 6 - dan 5, 2 km3 – ke deıin ekenin kórsetti, ózenderdiń sýǵa sý aǵý kóleminiń mindetti mólsheri (ekologıaǵa, energetıkaǵa jáne t. b) oryndalǵanda ortasha sýly jyldarda oblystyń qajetti mólsherde sýmen qamtamasyz etilgen. Qurǵaqshylyq jyldary sýmen qamtamasyz etý deńgeıi 60%- dy qurap, sýdyń jetispeýshiligi, negizinen, sýarmaly jerlerge keldi. Oblysymyzda sýarmaly jerlerdiń aýdany 594, 8 myń gektaryn qurap, onyń ishinde 436 myń gektary – egistik alqaptary boldy. Dándi daqyldardyń, qant qyzylshasynyń, temekiniń, maıly daqyldardyń, jemisterdiń, sonymen qatar kartop, jońyshqa egistikteriniń kóp bóligi sýarmaly jerlerde ornalastyrylǵan. Osy ózekti máselelerdi sheshý arqyly qorshaǵan ortany qaıta qalpyna keltirý qarastyrylǵan:
• Turǵyndardy sapaly aýyz sýymen qamtamasyz etý jáne sý resýrstarynyń jetispeýshiligin azaıtý;
• Jer ústi jáne jer asty sýlaryn tıimdi paıdalanýdy yntalandyratyn ekonomıkalyq mehanızmderdi jasaý jáne engizý;
Oblys aýmaǵynda búgingi kúni 800 - deı ózender men sý aǵymdary jáne 24 myńnan astam kóldermen jasandy sý qoımalary bar. Oblystaǵy eń iri kólder Balqash kóli, Alakólder júıesi (Alakól, Sasyq kól, Qoshqar kól, Jalańash kólderi) jáne Kólsaı kóli.
Balqash kóline quıylytyn sýdyń 75% quraıtyn İle ózeni Balqash - Alakól oıpattarynyń negizgi sý arterıasy. İle ózeni basseıinniń negizgi sý quraýshy bóligi Qytaı Halyq Respýblıkasynyń aýmaǵynda ornalasqan.
Almaty oblysynyń negizgi ózenderiniń gıdrologıalyq sıpattamasy.
Almaty oblysynyń jer ústi sýlarynyń jalpy qory Qazaqstan sý qorlarynyń 24, 6% quraıdy.
2. Sý qajettiligi, ony paıdalaný men sý qorlaryn qaıta qalpyna keltirýdiń kúıi.
Oblystyń sýǵa qajettiliginiń 98% jer ústi sýlary esebinen, al qalǵan jer asty, aǵyn sýlar esebinen qamtamasyz etiledi.
Sýdy paıdalanýdyń negizgi úlesi, ıaǵnı 2523, 12 mln. m3 nemese jalpy qoldanylatyn sý kóleminiń 95% aýyl sharýashylyǵy óndirisine keledi. Aýyl sharýashylyǵyndaǵy sýdy tutynýdyń úlken úlesi sýarmaly jerlerge tıedi.
Taza tushshy sýǵa qoıylatyn talaptardyń ósýi sý qorlaryn qorǵaýdy, sý kózderin lastaýdy tómendetýdi, óndiris jáne aýyl sharýashylyǵy aǵy sýlaryn aǵyzý men paıdalanýdy retteýdi, sýdy tehnologıalyq maqsatta tutyný úlesiniń kórsetkishin tómendetýdi kún tártibine qatań qoıyp otyr.
İle ózeninde Qapshaǵaı sý qoımasyn salý, İle ózeni alqabynda iri sýǵaratyn jáne sý jiberetin kanaldary bar sýarmaly jerlerdi ıgerý jáne sýarmaly jerlerge alynatyn sý mólsheriniń kenet kóbeıýi Balqash kóline quıatyn ózenderdiń kólemin azaıtty. Ózenniń jaǵalaýynda sor paıda bolyp, topyraqtyń jáne jerasty sýlarynyń tuzdylanýy júrip jatyr.
İle ózeniniń sý qorlarynda tıimsiz paıdalanyp otyr. Sýarmaly jerlerden jýylyp kelgen pestısıdtermen, gerbısıdtermen janar jaǵar maı stansıalarynan tógilgen fenoldarmen, munaı ónimderimen lastanýda.
Almaty oblysy boıynsha jalpy kólemi 475, 642 mln m3
jylyna teń barlyǵy 40 sý jiberetin oryndar bar olardyń ishinde Kólsaı kóline ekologıalyq jaǵdaıdyń nasharlaýy úshin aǵyn sýlardy sý jiberý oryndaryna aǵyzarda únemi baıqaýmen baqylaý qajet.
Biz aıtyp otyrǵan Balqash pen Alakóldiń ekologıalyq jaǵdaıy ózekti máselelerdiń birine aınalyp otyr. Sý lastaǵysh kózderi - óndiristik kásip oryndar, sý boıyndaǵy eldi mekender, komýnaldy – turmys sharýashylyǵy mekemeleri. Egerde kóldi qorǵaý saýyqtyrý sharalary dereý qolǵa almasa, munyń erteńgi kúni aýyr zardaptarǵa soǵatyny sózsiz.
Jyl saıyn 5 tekshe kılometr, onyń ishinde 3 tekshe kılometri tazartylmaǵan, las sýlar sý qoımalaryna quıylady. Aýyz sýǵa qoıylatyn joǵarǵy talaptar, adammen onyń adam ómirge óte qajet komponentterindegi erekshe roline baılanysty. Sýmen qamtamasyz etýde sanıtarlyq - gıgıenalyq normatıvterdiń saqtalýy – adamnyń densaýlyǵy úshin qaýipsiz jáne zıansyz, ekologıalyq taza sýdyń sapasyn bir qalypta ustap turýdyń negizi bolyp tabylady.
Ekologıalyq problemalar - eń mańyzdy ómirlik problemalardy biri ǵoı, óıtkeni áńgime adamnyń ómir súretin ortasy týraly, bolashaq urpaqtardyń ómiri týraly bolyp otyr. Eger árbir adam ózine tıesili aıadaı jerde qolynan keletininiń bárin jasasa ǵoı, onda bizdiń jerimiz qandaı qulpyryp, jaınap ketken bolar edi.
Qoryta kelgende, oblysymyzdyń árbir turǵyny búgingi jáne keleshek urpaq úshin sý tazalyǵynyń mańyzdylyǵyn túsinse, jer jannaty – Jetisýdyń tamasha tabıǵaty saqtalatynyna kúmán keltirýge bolmaıdy!
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Málimetter qoryn qurý jáne óńdeý
-
Elimizdiń egemendigi nyǵaıyp, erteńine senimmen qadam basqan shaǵynda zamanyna saı adamyn tárbıeleý basty mindet. Osy óreli jolda urpaq ónegesi, olardyń adamdyq bolmysy jaıly oı tolǵap, rýhanı - ada...
