InfoHub Logo

1932 jyly asharshylyqtyń órshelenip turǵan shaǵynda Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń plenýmy bolyp ótti. Biraq jazýshylar asharshylyq jaıly aıta almady. Sol asharshylyqty kózimen kórgen, basynan ótkizgen qazaq jazýshylarynyń sýretteri arhıvte saqtalyp, tarıh betine shyqty. Olardyń arasynda aqyn-jazýshylar: Muhtar Áýezov, Ábdilda Tájibaev, Qasym Amanjolov, İlıas Jansúgirov, Ǵabıt Músirepov, sonymen birge akter, rejıser, dramatýrg-Qanabek Baıseıtov, qazaq teatrynyń tuńǵysh rejıseri-Jumat Shanınde bar.

Asharshylyqtyń asqynǵan kezeńinde jer-jerden jekelegen azamattar Máskeýge, Almatydaǵy avtonomıa basshylyǵyna ashtyq qasireti habarlaýdan bastap, mysaldar aıtyp dabyl qaqty. Ólkepartkomynyń birinshi hatshysy F.Goloshekınniń atyna 1932 jylǵy 4 shildede Ǵabıt Músirepov bastaǵan Mansur Ǵataýllın-Qazmembaspa meńgerýshisi, Mutash Dáýletqalıev-Komvýz prorektorynyń orynbasary, prorektory-Embergen Altynbekov, Qadyr Qýanyshev-Gosplan energetıka sektorynyń meńgerýshisi qol qoıǵan «Beseýdiń haty» joldandy. Hatta aýyl sharýashylyǵyndaǵy quldyraý derekteri, qazaqtar arasynda ashtan ólýdiń kóbeıip ketkeni, osynyń bárine «asyra silteýler» men Qazólkekomnyń qate saıasaty ekendigi aıtylǵan. «Beseýdiń hatyn» ultshyldyq áreket dep, hat avtorlarymen «saýyqtyrý jumystary» júrgizilip, bir aptadan soń olar Qazólkekomǵa ózderin-ózderi kinálap-jazalaǵan opyný hattaryn tapsyrýǵa májbúrleıdi.

Orys jazýshysy V.Mıhaılovtyń «Hronıka velıkogo djýta» kitabynan mynadaı úzindilerdi keltirýge bolady: «Er kisiler izben júrip otyryp kıiz úıge qaraı bettedik. Esikti ashtyq. Kútpegen jerden qańyrap bos turǵan kıiz úıdiń ishinen adamnyń júregin shymyr etkizetin jińishke ysqyryq estildi. Bárimizdiń denemiz muzdap ketti. Álde ıttiń yryly ma dersiń, álde mysyqtyń yzalanyp aıbyn kórsetýine uqsas pa, bir dybys shyǵady. Jaman shosholanyń sańylaýynan kishkentaı adamǵa uqsas súlbe adamdarǵa tura umtyldy. Ústi-basy qanǵa boıalǵan. Uzyn shashtary qanǵa bitip muz qyraý sıaqty túıdektelgen, qap-qara eki aıaǵy sıdıǵan, qara qarǵanyń múıiz aıaqtaryna uqsaıdy. Eki kóz esi joq beıneni tanytady, eki beti qanǵa boıalǵan erninen jas qannyń aǵyp turǵan izi kórinedi. Aqsıǵan tisteri jyrtqyshqa uqsatady, aýzynda kóbikti qan. Záre-quty qalmaǵan tórteýi de melshıip turyp qalady da, aldy-artyna qaramaı qasha jóneledi. Artyna burylǵan kezde jańaǵy jándik ǵaıyp bolyp ketipti.

- Bul ne? – dep entigin basqan Ǵabıt qasyndaǵy serikterine qaraıdy. Bárinde ún joq. Kópke deıin eshqaısysy da bir aýyz sóz qatpaǵan. Keıin Qostanaıǵa kelgen soń jańaǵylardyń biri:

- Sender jańaǵyny Jyn, álde Peri dep otyrsyńdar ma?! Joq ol Jyn emes. Men anyq kórdim, aıqyn kórdim! Ol – adam. Kishkentaı bala, qazaqtyń qyzy, 7-8 jastaǵy...

- Joq! Joq! – Músirepov aıqaılap jiberdi. Ǵabıttiń ashý kernegen álsiz daýysy uly adamǵa tán, biraq sharasyzdyqqa toly edi. – Bul Asharshylyq! Asharshylyqtyń kózi! Qarǵys atqan Asharshylyqtyń beınesi...». V.Mıhaılov osy kitaby arqyly «Biz Gıtlerden buryn Stalındi tanydyq»,-dep aqıqatty jazǵan eken.

Jazýshy Zeıtin Aqyshev óziniń «Zaýal» kitabynda:

-1934 jyldyń mamyr aıynda Pavlodar oblysynyń Maı aýdany, Aqqudyq degen jerine 120 put egistik tuqym apardyq. Aýylǵa kirdik. Jan joq, adam túgil esh jándiktiń qybyry joq. Aýyl shetindegi bir úıge kirdik. Esh jannyń belgisi bilinbeıdi. İshke kirdik, bólme buryshynda bir shymyldyq krilgen eken, jas jubaılarǵa arnalǵan bolar. Shymyldyqty túrtip qalyp edim, matasy irip tur eken, julym boldy. Ar jaǵynda eki adamnyń qańqasy, 

Biriniń uara shashy uzyn, ekinshisiniki qysqa, jas jigit pen áıel ekeni, jas jubaılar ekeni baıqalyp tur. Ólimdi qushaqtasyp qarsy alypty. Osy kórinis ómir boıy esimnen ketpeıdi...» ,- jazǵan. Ǵafý Qaıyrbekov, aqyn:

- Áli esimde, eshkimge aıtpaı oınaýǵa shyǵyp ketippin. Bireý shap etip qolymnan ustaı aldy. Álsiz qol sıaqty, biraq jibermeıdi. Jasym sol kezde tórttiń ol jaq, bul jaǵynda. Qudaı jar bolyp, ájem shyǵyp, kómekke adam shaqyryp qutqaryp aldy. Sol kúnnen keıin «jep qoıady, dalaǵa shyqpa!» dep kúnine birneshe ret aıtatyn boldy»-dep ashtyq jyldarynyń qasiretti kúnderin eske alady.

Kórnekti ǵalym Mekemtas Myrzahmetovtyń balalyq shaǵy ashtyq jyldarymen tuspa-tus kelipti. Anasy týraly jazǵan esteliginde: «Asharshylyq jyly sen úsh jasta ediń. Emshekte náreste qyzym bar. Ashtyqtan óletin bolǵan soń tús kezinde Kemerbastaýdaǵy jezdem Qurmanbektiń úıine qaraı jolǵa shyqtyq. Seni qolyńnan jetelep, qyzymdy baýyryma alyp ashtyqtan buralyp, áreń júrip kelemin. Jol ónbeı, aýylǵa jaqyndaǵan shaqta qas qaraıyp ketti. Sarttar ekken qaýyndyqqa jetkende uıaly qasqyr qamap, topyraq shashyp qaýmalaı bastady. Taıaǵymdy kóterip, aıbat shege aıqaılasam da qaımyǵar emes. Esim shyǵa, ne isterimdi bilmeı oraýly qyzymdy jerge qoıyp seni arqalap sytylyp shyqtym. Sol-aq eken, top qasqyr qyzǵa bas saldy. Shar etken náresteniń daýsyn estidim... Týra osylaı bolǵandyǵyn sheshemniń óz aýzynan estigem. Biz atadan 17 edik. Keıin asharshylyq bastalyp, biri soǵysta ólip, biri «halyq jaýy» bop aıdalyp, aqyrynda úsheý-aq qaldyq. Eger sonyń  on jetisi de tiri bolǵanda búgin sanymyzdyń qansha bolatynyn Qudaı bilsin. Keıin bala bop úı betin kórmeı, uzap ketkenimde anam qatty qınalsa kerek. Bir sózinde, «sol kezde qyzymdy qasqyrǵa tastaǵansha, seni bermeppin» degeni bar», -dep jazǵan eken.

Nurǵalı Móldir Baqytjanqyzy

---